ارزیابی و رتبه‌بندی فعالیت‌های مولد ریسک محیط‌زیستی کارخانه نمک‌زدایی شماره (1) اهواز با استفاده از مدل تحلیل سلسه مراتبی (AHP)

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 53، تابستان 99

ارزیابی و رتبه­بندی فعالیت­های مولد ریسک محیط­زیستی کارخانه نمک­زدایی شماره (1) اهواز با استفاده از مدل تحلیل سلسه مراتبی (AHP)

محمدسجاد خزامی[1]

سولماز دشتی*[2]

Soolmazdashti@iauahvaz.ac.ir

تاریخ دریافت:  17/03/96                                                                                                                    تاریخ پذیرش: 24/12/96

چکیده

مطالعات ارزیابی ریسک محیط­زیستی معمولا از یک روند مشخص مشتمل بر شناسایی مخاطرات احتمالی و پیامدهای ناشی از آن­ها، تخمین و برآورد ریسک و پیشنهاد روش­های تقلیل ریسک و پیامدهای ناشی از آن پیروی می­کند. این مطالعه در سال 1395 با هدف ارزیابی و رتبه­بندی فعالیت­های مولد ریسک محیط­زیستی کارخانه نمک­زدایی شماره (1) اهواز در شرکت بهره برداری نفت و گاز کارون و در فاز بهره­برداری صورت پذیرفت.

در این پژوهش شناسایی ریسک­های موجود در منطقه بر اساس بازدیدهای میدانی، مصاحبه با کارشناسان کارخانه و محیط­زیست، گزارش وضع موجود و روش دلفی صورت گرفت. سپس رتبه­بندی فعالیت­های مولد ریسک با استفاده از روش AHP صورت پذیرفت.

بر اساس روش دلفی از 11 فعالیت مولد ریسک شناسایی شده، 8 مورد به عنوان فعالیت­های نهایی مشخص شدند که این فعالیت­ها بیش­ترین ریسک را در کارخانه ایجاد کرده­اند. تجزیه و تحلیل داده­ها نشان داد که بر اساس روش AHP بالاترین فعالیت مولد ریسک مربوط به نگهداری، انتقال و تزریق مواد شیمیایی به مخازن با وزن 244/0 و کم­ترین آن مربوط به عملیات زنگ­زدایی با وزن 069/0 می­باشد.

نتایج به­دست آمده حاکی از آن بود که به­کارگیری روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) می­تواند در اولویت­بندی شاخص­ها و زیرشاخص­های مورد ارزیابی، باعث افزایش دقت آن در برآورد سطح نهایی ریسک شود.

واژه­های کلیدی: ارزیابی ریسک، محیط­زیستی، دلفی، فرآیند تحلیل سلسله مراتبی، کارخانه نمک­زدایی (1)، اهواز.

Human and Environment, No. 53, Summer 2020

Assessment and Ranking of Environmental Risk Generating Activities in Ahvaz Desalination Plant No.1 Using

Analytic Hierarchy Process (AHP)

   Mohammad Sajad Khazami[3]

   Soolmaz Dashti^*[4]

soolmazdashti@iauahvaz.ac.ir

Abstract

Environmental risk assessment studies are usually followed a specific process, including the identification of risks and the consequences of them, estimation and risk assessment, and suggested techniques to reduce the risk and its consequences. This study was carried out in 2016 to evaluate and ranking the environmental risk generating activities for desalination plant No.1 of Ahvaz in Karoon Oil and gas co-operation and in exploitation phase.

In this study, identification of risks in the region based on field visits, interviews with factory and environmental experts, status report and Delphi method were performed. Then, the ranking of risk generating activities was done using AHP method.

According to the Delphi method from 11 productive activity risks identified and 8 activities were identified as the final activities that these activities have generated the most risks in the plant. The data analysis according to the AHP method showed that the highest risk generating activities was the maintenance, transfer and injection of chemicals into reservoirs with the weight 0.244 and lowest risk related to rust operation with the weight 0.069.

The final results showed that the application of the Analytic Hierarchy Process (AHP) can be use in prioritization the criteria and sub-criteria and increases its accuracy in estimating the ultimate level of risk.

Keywords: Environmental, Risk Assessment, Delphi, Analytical Hierarchy Process, Desalination Plant No.1, Ahvaz.

زمینه و هدف

مدیریت زیست­محیطی نگرشی است که ورای مدیریت منابع طبیعی عمل کرده و شامل: محیط­های سیاسی، اجتماعی، طبیعی و اقتصادی می­شود و به مسائل ارزشی، با یک مکانیزم توزیع برابر، بین کلیه اشخاص، نسل­ها و مناطق جغرافیایی می­پردازد و آن دسته از فعالیت­های بشر را که تأثیر بارزی بر محیط­زیست دارند را به­گونه­ای کنترل می­کند، که با استفاده بهینه از محیط­زیست حداقل نیازهای اولیه­ بشری به­صورت پایدار محقق شود. در واقع نوعی محدودسازی و قانونمند نمودن فعالیت­های اقتصادی ناسازگار برای محیط­زیست در چارچوبی قابل قبول بشمار می­رود (1). ارزیابی ریسک زیست­محیطی، یک ابزار مهم در مدیریت محیط­زیست به منظور کاهش مخاطرات پروژه­ها و دستیابی به توسعه پایدار به­شمار می­رود که امروزه در برنامه­ریزی­ها و سیاست­گذاری­های اکثر کشورهای جهان مورد توجه قرار می­گیرد (2). ارزیابی ریسک زیست­محیطی[5] یکی از حوزه­های فرعی فعالیت ارزیابی ریسک و سنجش ریسک­های مربوط به محیط­زیست می­باشد که بر اثر فعالیت­های صنعتی و یا دیگر طرح­های عمرانی انجام می­گیرد و در پی تعیین و مشخص نمودن ریسک­های مربوط به موجودات زنده غیر انسانی اکوسیستم­ها می­باشد (3). یکی از ویژگی­های بسیار مهم این روش کمی کردن میزان ریسک است، که عینیت و شفافیت آشکاری را در ارزیابی اثرات فراهم می­آورد (4). توجه به این نکته ضروری است که ارزیابی ریسک بر روی عوامل استرس­زایی که به سبب فعالیت­های انسانی بروز و تحت تأثیر آن می­باشد تمرکز دارد. اما باید پدیده­های طبیعی نیز که سبب القا استرس می­شوند، در فرآیند ارزیابی ریسک گنجانده شوند (5). پس می­توان بیان داشت که ارزیابی ریسک زیست­محیطی فرایندی است که خطرات زیست­محیطی ناشی از فعالیت­های انسانی و بلایای طبیعی و سطح مناسبی از اقدامات مدیریتی متناسب با ریسک جهت کاهش خطرات و اثرات سوء آن­ها تا رسیدن به سطح قابل قبولی از ریسک را مورد ارزیابی قرار می­دهد (6). که نسبت به دیگر روش­های ارزیابی اثرات زیست­محیطی دارای سه ویژگی متفاوت است. این ویژگی­ها عبارتند از

ü تاکید برتعیین کمیت­های مهم با منافع بالقوه و آشکار

ü رفع تردیدها به صورت شفاف

ü      کمی نمودن تغییرات اثرات در طی زمان­های مختلف که از وضعیت موجود تا اجرای عملیات، تداوم خواهد داشت (1).

هدف از ERA برآورد عوارض جانبی ریسک بر روی جوامع گونه­ها در شرایطی که به طور بالقوه در معرض آلاینده­ها و مواد دیگر می­باشد. هم­چنین می­تواند جهت الویت­بندی آلاینده­ها و یا مکان­ها برای اهداف تنظیمی جهت توسعه دستورالعمل­های کیفیت زیست­محیطی استفاده شود (7). ارزیابی ریسک زیست­محیطی بیشتر در جهت وفق دادن و تطبیق اهداف اجتماعی و واقعیات علمی می­باشد. به­دلیل پیچیدگی و عدم اطمینانی که در ارزیابی ریسک اکولوژیکی وجود دارد ERA  راهنمایی­هایی که چارچوب اساسی برای سازماندهی و تجبیه و تحلیل داده­ها، اطلاعات، مفروضات و عدم قطعیت برای ارزیابی احتمال عوارض جانبی زیستمحیطی می­باشد، ارائه داده است (8). مدل­های تصمیم­گیری چندمعیاره، مدل­هایی هستند که در دو دهه اخیر، در امر تصمیم­گیری مورد توجه محققان قرار گرفته­اند. این تکنیک­ها و مدل­ها، در تصمیم­گیری­های پیچیده، هنگامی که معیارهای متعدد و گاه متضاد وجود دارند، کاربرد بسیار گسترده­ای پیدا می­کنند (9). بررسی سابقه استفاده از روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در ارزیابی ریسک نشان می­دهد که این روش به تنهایی، یا توام با روش­های دیگر برای ارزیابی ریسک در مورد مختلف مورد استفاده قرار گرفته است (10).AHP یک روش ساختاری برای تعیین کمیت و مقایسه عناصر به­صورت مقایسات زوجی را فراهم می­کند (9). این تکنیک به­طور گسترده جهت انتخاب تصمیم بهینه و هم­

چنین رتبه­بندی عوامل به­کاربرده می­شود، از دلایل به­کارگیری این مدل نسبت به مدل­های دیگر را می­توان، توان مدل در کمی کردن شاخص­های کیفی و استفاده از آمار و ارقام از نظرهای جمعی و مشارکتی دانست (11 و 12). مروری بر ادبیات و سابقه­ی بهره­گیری از روش به کار گرفته شده در این تحقیق نشان می­دهد که در بعد جهانی، پروژه­های زیادی در قالب ارزیابی ریسک با استفاده از AHP به انجام رسیده است که از آن جمله می­توان به تحقیقGuerrero-Liquet  و همکاران (2016) اشاره کرد که در جمهوری دومنیکن از روش­های تصمیم­گیری برای ارزیابی ریسک منابع تجدیدپذیر استفاده کردند. که طبقه­بندی و اولویت­بندی خطرات از طریق فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) انجام گردید (12).Li  و همکاران (2016) در چین ارزیابی ریسک میادین گازی با روش AHP و  TOPSISبه انجام رساندند. در این پژوهش از روش تحلیل سلسله مراتبی برای تجزیه و تحلیل استفاده کردند (13). ارزیابی ریسک زیست­محیطی با استفاده ازAHP  در صنایع پتروشیمی توسط Manabi و Salahshou در سال 2013 به انجام رسید. نتایج نشان داد که کمپرسور گاز، امکانات جانبی، مخازن ذخیره و ایستگاه پمپاژ، به ترتیب، در بالاترین سطح خطر به گفته کارشناسان بود (14). Jozi و Irankhahi (2010) ارزیابی ریسک زیست­محیطی خطوط انتقال گاز با استفاده از روش AHPدر تسوج آذربایجان شرقی به انجام رساندند. نتایج بیانگر این مطلب بود که بخش قابل توجهی از مسیر خط لوله با سطح خطر بالا مواجه است (15). ایگبور در سال 2009، ارزیابی ریسک زیست­محیطی کارخانه نمک­زدایی شرکت نفت شل در مرحله ساخت را با سه روش TOPSIS، AHP و DEA در نیجریه به انجام رساندند (16). سُلمان و همکارانش در سال 2006 مطالعه­ای در رابطه با تصمیم­گیری در مورد ارزیابی و مدیریت ریسک­های زیست­محیطی عملیات نفت و گاز با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) را انجام دادند (17). هم­چنین رضاییان و همکاران 1394 ارزیابی ریسک محیط­زیستی پروژه­های انتقال گاز را با روش AHP مورد تحقیق  و بررسی قرار دادند (18). رودشتی در سال 1393، ارزیابی ریسک زیست­محیطی فعالیت­های مجتمع شماره 2 شرکت بهره­برداری نفت و گاز کارون اهواز با روش­های مختلف که یکی از آن­ها AHP است، مورد بررسی قرار داده است (19). شیرالی­زاده و همکاران در سال 1392، کاربرد روش تلفیقی EFMEA و AHP در ارزیابی ریسک زیست­محیطی (مطالعه موردی: واحد آب و بخار مجتمع پتروشیمی در جنوب ایران) به انجام رسانده است (20). لطفی در سال 1391 پژوهشی تحت عنوان ارزیابی ریسک زیست­محیطی طرح پتروشیمی نفت فاز دوم عسلویه با تأکید بر آلودگی­های هوا و پساب، انجام داده است. وی پس از شناسایی و طبقه­بندی ریسک­ها برای اولویت­بندی محیط پذیرنده ریسک از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و نرم­افزار Expert Choice بهره گرفته است (21). با توجه به اهمیت کارخانه­های نمک­زدایی شماره 1 کارون که شیرین­سازی نفت نمکی آسماری و بنگستان تولید شده در واحد بهره‌برداری شماره یک اهواز است و خطرات طبیعی و انسانی این مکان سعی در انجام این تحقیق با هدف ارایه الگوی ارزیابی ریسک­زیست­محیطی با بهره­گیری از مدل تحلیل سلسه مراتبی (AHP) در این کارخانه­ی شده است.

روش بررسی

محدوده­ی جغرافیای مورد مطالعه

کارخانه نمک­زدایی شماره (1) در سال 1356 در 30 کیلومتری جنوب­شرقی شهرستان اهواز در منطقه­ای به نام کریت کمپ اهواز ساخته شده است و با مساحت 25/2 کیلومترمربع با طول 5/1 کیلومتر و عرض 5/1 کیلومتر راه­اندازی گردید و با 23 پرسنل مشغول به فعالیت می­باشد هم­چنین این واحد روزانه40 هزار بشکه پساب را جهت تزریق به 6 حلقه چاه دفع پساب ارسال می‌نماید. ظرفیت فعلی واحد نمکزدایی شماره یک اهواز 100 هزار بشکه نفت آسماری و 64 هزار بشکه نفت بنگستان می‌باشد که جمعاً 164 هزار بشکه نفت نمکی آسماری و بنگستان روزانه در این واحد نمک­زدایی می‌شود (22) و پس از فرآیند شیرین‌سازی به واحد بهره‌برداری شماره یک اهواز منتقل می‌گردد. شکل 1 کارخانه مورد مطالعه (نمک­زدایی نفت شماره 1 کارون) را در منطقه نفتی کارون اهواز نشان می­دهد (23).

شکل 1-  موقعیت کارخانه نمک­زدایی شماره 1 اهواز، شرکت بهره برداری نفت و گاز کارون

Figure 1- Location of Ahvaz Desalination Plant No.1 Karoon

Oil and Gas Exploitation Company

عملیات کارخانه نمک­زدایی نفت

عملیات نمک­زدایی یکی از عملتات مهم در صنعت نفت برای بالا بردن کیفیت نفت است. وقتی که نفت تولید شده از کارخانه بهره­برداری وارد کارخانه نمک­زدایی شد ماده شیمیایی تضعیف کننده امولسیون (دمولسی فایر) در نفت تزریق می­کنند. پس از اینکه نفت از گاز جدا شد وارد مخزن گاززدایی شده و آخرین مرحله جداسازی گاز از نفت  صورت می­گیرد. چون حجم این مخزن زیاد است و نفت درآن به مدت زیادی ساکن میماند قطرات امولسیون موجود در نفت ته نشین می­شوند که می­بایست وقتی که سطح آن بالا آمد مرتبا آن را تخلیه کرد. اگر این مخزن وجود نداشته باشد از دستگاه تفکیک سه قسمتی  استفاده می­شود (24).

در مرحله بعد فشار نفت خروجی بوسیله تلمبه تقویت کننده از مخزن گاززدایی به مخزن ائتلاف کننده نمک­زدایی فرستاده می شود که در واقع از اینجا کار اصلی واحد نمک­زدایی آغاز می­شود، نفت ارسال شده وارد مخزن ائتلاف کننده می­گردد در قسمت ورودی این مخزن مقداری آب شیرین تزریق می­شود و به دلیل ساختمان خاصی که این مخزن دارد مقدار دیگری از امولسیون­ها از نفت جدا می­شود و بصورت قطرات آب ته­نشین و به صورت خودکار تخلیه می­شود نفت خروجی از بالای مخزن وارد مخزن نوسان­گیر می­شود، این مخزن علاوه بر اینکه کار ذخیره  نفت را انجام می­دهد نوسان فشار نفت را خنثی می­کند و پس از آن نفت بوسیله تلمبه تقویت کننده وارد گرم کننده­ها  می­شود. در اثر گرم شدن غلظت نفت کاهش می­یابد و این عمل باعث تضعیف دیواره خارجی دور امولسیون موجود در نفت می­شود و نفت بعد از گرم شدن به قسمت ورودی ائتلاف کننده­های الکتریکی می­رسد که در اینجا هم مقداری آب شیرین وماده شیمیایی (دمولسی فایر) به آن تزریق می­شود و به در این قسمت بوسیله روش الکتریکی (21000 الی 17000ولت ) آخرین ذرات پراکنده در نفت ته­نشین شده و بطور خودکار تخلیه می­شود. نفت بدون نمک از بالای دستگاه نمک­گیر الکتریکی خارج و به کارخانه بهره­برداری ارسال می­شود. شکل 2 مراحل فوق را به خوبی نشان می­دهد (24).

شکل 2- فرایند عملیات نمک­زدایی نفت

Figure 2- Oil Desalination Operations Process

در صدر برنامه‌ریزی هر مطالعه یا تحقیقی این موضوع مهم است که حجم چقدر باید باشد. انتخاب نمونه بزرگتر از حد نیاز موجب اتلاف منابع می‌شود و انتخاب نمونه‌های خیلی کوچک منتج به نتایجی غیرقابل اتکا می‌شود (25). در پژوهش حاضر جامعه آماری عبارتند از کارشناسان نفت، متخصصان، اساتید و کارشناسان محیط­زیست استان خوزستان، شهرستان اهواز می­باشند. یکی از روش­های کسب دانش گروهی مورد استفاده، تکنیک دلفی است (26)، که فرایندی دارای ساختار برای پیش­بینی و کمک به تصمیم­گیری در طی راندهای پیمایشی، جمع­آوری اطلاعات و در نهایت، اجماع گروهی است (27).

در فاز اول این پژوهش برای شناسایی و غربال معیارهای اصلی انتخاب پروژه از تکنیک دلفی استفاده شده است. هوگارت معتقد است 6 - 15 عضو برای تکنیک دلفی ایده­آل است و به زعم کلیتون اگر از ترکیبی از خبرگان با تخصص­های گوناگون استفاده شود بین 5 تا 10 عضو کافی است (28). در این مطالعه از گروهی متشکل از 20 نفر استفاده شد. در این قسمت نخست به هریک از اعضاء گروه به­طور جداگانه پرسشنامه‌ای شامل معیارهای مورد نظر ارسال و از اعضاء خواسته شد تا به هر معیار از 1 تا 5 نمره‌ای اختصاص دهند در مرحله بعد پرسشنامه‌ها جمع‌آوری شده و معیارهایی که میانگین نمره نظرات آن­ها کمتر از 3 بودند، حذف می‌شوند (29). امروزه روش­های ارزیابی چندمعیاره کاربرد وسیعی در بسیاری از علوم پیدا کرده­اند. از بین این روش­ها، فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) یکی از روش­هایی است که بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. فرایند تحلیل سلسله مراتبی یکی از جامع­ترین سامانه­های طراحی شده برای تصمیم­گیری با معیارهای چندگانه است، چرا که این روش امکان فرموله کردن مسئله را به صورت سلسله مراتبی فراهم می­کند و هم­چنین امکان در نظر گرفتن معیارهای مختلف کمی و کیفی را در مسئله دارد و گزینه­های مختلف را در تصمیم­گیری دخالت داده و امکان تحلیل حساسیت روی معیارها و زیرمعیارها را دارد (30). در فاز دوم این پژوهش از روش تحلیل سلسله مراتبی استفاده شد. ساعتی معتقد است تعداد 10 نفر از خبرگان برای مطالعات مبتنی بر مقایسه زوجی کافی است. هم­چنین ریزا و وازیلیس با اشاره به این نکته که تعداد خبرگان به عنوان مصاحبه شونده نباید زیاد باشد و به­طور کلی 5 الی 15 نفر را پیشنهاد می­کنند. در نتیجه تعداد 20 نفر از خبرگان به عنوان نمونه مورد بررسی در این پژوهش استفاده گردید. این پرسشنامه در تعیین وزن‌های نسبی متغیرها دارای نوعی روایی منطقی و محتوایی می‌باشد (31). پرسشنامه‌ی اولیه بر مبنای مطالعه‌ی مقالات ارزیابی ریسک کارخانجات نفت و گزارش‌های نظارت و بازرسی و ارزیابی اثرات کارخانه نمک­زدایی نفت شماره (1) کارون اهواز تنظیم شد. سپس استانداردسازی یا اعتبارسنجی (روایی) پرسشنامه‌ها از نظر موارد پرسش با مشورت متخصصان ارزیابی ریسک و اثرات محیط‌زیستی در زمینه کارخانه نمکزدایی نفت و از نظر شکل پرسشنامه و تنظیم دامنه‌ی پاسخ‌دهی و تعداد پرسشنامه با مشورت یک متخصص علم آمار و روش تحقیق صورت گرفت.

AHP بر اساس سه اصل زیر استوار است:

ü      اصل ترسیم درخت سلسله مراتبی

ü      اصل تدوین و تعیین اولویت­ها

ü      اصل سازگاری منطقی قضاوت‌ها

در گام اول مساله و هدف تصمیم­گیری به صورت سلسله مراتبی از عناصر تصمیم که باهم در ارتباط هستند، در درخت سلسله مراتب ارایه می­شود. در این پژوهش هدف ارایه الگوی ارزیابی ریسک زیست­محیطی است. در سطح دوم «معیارها» ذکر می‌شود. با توجه به تنوع شاخص­ها به لحاظ ماهیت کمی و کیفی و گسستگی و پیوستگی ابتدا باید شاخص­ها را وزن­دهی و به مقیاس رتبه­ای نسبتا یکسانی طبقه­بندی نمود و با افزایش یا کاهش امتیازات و رتبه­ها  امکان دستیابی به اهداف فراهم می­شود (32). در این پژوهش هم پس از تعیین معیار پرسشنامه­های AHP توزیع گردید. بعد از اعمال نظر کارشناسان در مورد معیارها و زیر معیارها و جمع­آوری پرسشنامه­ها امتیاز نهایی و ضریب ناسازگاری به وسیله نرم­افزار Expert Choice 11 محاسبه گردید. در صورتی که نرخ ناسازگاری کوچک‌تر، یا مساوی 1/0 باشد، ( )، در مقایسات زوجی، سازگاری وجود دارد می‌توان کار را ادامه داد؛ در غیر این صورت، تصمیم‌گیرنده باید در مقایسات زوجی تجدید نظر کند (30). در جدول 1 نحوه امتیازدهی به معیارها جهت مقایسات زوجی ارایه شده است.

جدول 1- نحوه امتیازدهی مقایسات زوجی  (29)

Table 1- Scoring the paired comparisons

یافته­ها

فعالیت­های مولد ریسک زیست­محیطی در کارخانه نمک­زدایی

در این پژوهش ابتدا به بررسی فعالیت­های مولد ریسک کارخانه نمک­زدایی شماره (1) کارون اهواز  با روش دلفی پرداخته شده است. برای شناسائی مهم­ترین فعالیت­های مولد ریسک از نظرات کارشناسان و خبرگان بهره گرفته شده است و در نهایت از محاسبه میانگین دیدگاه خبرگان برای تأیید فعالیت­های مولد ریسک استفاده شده است. نتایج دیدگاه خبرگان در زمینه فعالیت­های مورد نظر در جدول (2) ارائه شده است.

جدول 2- بررسی دیدگاه خبرگان در مورد میزان اهمیت هر یک از فعالیت­های مولد ریسک

Table 2- Study of expert opinion about the importance of each risk generating activities

وزن­دهی و الویت­بندی فعالیت های مولد ریسک با استفاده از تکنیک AHP

در گام قبلی فعالیت­های مولد ریسک محدوده کارخانه شناسایی شدند که شامل 11 فعالیت بودند، سپس این فعالیت­ها در پرسشنامه دلفی توسط متخصصان و کارشناسان کارخانه مورد بررسی قرار گرفتند که 3 مورد از این فعالیت­ها میانگین زیر 3 را کسب کردند و حذف شدند و 8 مورد به­عنوان فعالیت­های نهایی مولد ریسک مشخص شدند.  در این مرحله ریسک­های نهایی محدوده مطالعاتی با استفاده از پرسشنامه AHP به صورت جداول مقایسات زوجی توسط کارشناسان با هم مقایسه شدند. در واقع تکنیک AHP یک تکنیک رتبه­بندی است و رتبه­بندی در این تکنیک بر اساس مقایسات زوجی صورت می­گیرد. پس از انجام مقایسات زوجی توسط کارشناسان نتایج وارد نرم­افزارExpert Choice  شد (شکل 3).

شکل 3- تعیین اولویت نهائی فعالیت­های مولد ریسک با تکنیک AHP

Figure 3- Determine the final priority risk generating activities using AHP technique

نتایج بیان داشت که نگهداری، انتقال و تزریق مواد شیمیایی به مخازن با وزن 244/0 از بیش­ترین اولویت برخوردار است. انتقال نفت نمکی از واحد بهره­برداری به نمک­زدایی با وزن 151/0 در اولویت دوم و فعالیت هدایت گاز به مشعل­ها با وزن 139/0 در اولویت سوم قرار دارد. زنگ­زدایی (سند بلاست) با وزن 069/0 از کم­ترین وزن (اولویت هشتم) برخوردار است. در جدول 3 درصد ریسک هر فعالیت ارایه شده است.

جدول3- درصد ریسک هر فعالیت

Table 3- Present of risk of each activity

هم­چنین نرخ ناسازگاری مقایسه­های انجام شده 08/0 به­دست آمده است که کوچک­تر از 1/0 می­باشد، بنابراین می‌توان به مقایسه­های انجام شده اعتماد کرد.

بحث و نتیجه­گیری

امروزه نفت به­عنوان کالایی کاربردی و جهانی، نقش مؤثری را در اقتصاد جهانی ایفا می­کند که به علت گستردگی و تنوع مسائل مطرح در صنایع نفت می­توان تأثیرگذاری آن را در اقتصاد ملی و توسعه صنعتی مد نظر قرار داد. پس بهره‎برداری بهینه از منابع نفت لازمه مدیریت و توسعه پایدار می‎باشد این امر درخصوص ایران که جزء کشورهای نفتی مهم جهان است دارای اهمیت ویژه‎ای می­باشد. رشد روزافزون جمعیت، افزایش تقاضای نفت از سوی کشورهای خارجی، خودکفایی در حیطه صنعت نفت و اهمیت بهره­برداری از منابع نفت را نمایان می‎سازد. در برنامه‎ریزی و مدیریت منابع نفت علاوه بر درنظر گرفتن وجوه اقتصادی و فنی، لازم است به مسائل اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و سایر دیدگاه­های منطقه‎ای و استانی نیز توجه نمود (33).

استان خوزستان به دلیل خصوصیت زمین­شناسی خود دارای میادین عظیم نفت و گاز است، شرکت بهره­­برداری نفت و گاز کارون بزرگ­ترین شرکت تولیدی تابعه شرکت ملی مناطق نفت­خیز جنوب با توان تولیدی بیش از یک میلیون بشکه نفت در روز است. شرکت بهره­برداری نفت و گاز کارون مسئولیت سرپرستی و هدایت واحدهای بهره­برداری، واحد نمک­زدایی، ایستگاه تقویت فشار گاز آسماری و بنگستان، کارخانه گاز و گاز مایع، واحد تلمبه خانه تقویت فشار نفت و غیره را عهده­دار می­باشد که در نوع خود مسئولیتی بزرگ و برای تامین نفت کشورمان حیاتی است (34). واحدها نمک­زدایی در سیکل فرآورشی خود، نمک موجود در نفت را جدا کرده و پساب­های به­دست آمده را به چاه­های دفعی و نفت نمک­زدایی شده را به مقصد بعدی ارسال می­کنند. شرکت بهره­برداری نفت و گاز کارون در حال حاضر دارای چهار کارخانه
نمک­زدایی می­باشد که نفت­های نمکی آسماری و بنگستان را نمک­زدایی می­کنند (22). یکی از مشکلات منابع نفتی در ایران نمکی شدن چاه­های نفت است، که به دلایل مختلف این امر به وجود آمده است و در حال حاضر نیز تعداد قابل توجهی از چاه­ها نمکی می­باشند. از این رو وجود کارخانه­های نمک­زدایی نفت ضروری و غیرقابل اجتناب می­باشد. چالشی که در زمینه­ی تولیدات نفتی وجود دارد، از یک سو نیاز روز افزون مصرف­کنندگان انرژی در جهان و از سوی دیگر لزوم کاستن از اثرات زیست­محیطی ناشی از عملیات نفت و گاز (اکتشاف، تولید، بهره برداری، نمکزدایی و غیره) است (24) برای کاستن از اثرات زیست­محیطی ناشی از عملیات نفت و گاز باید میزان خطرات و ریسک­های ایجاد شده در این صنعت را شناسایی کرد و با ارائه راه­حل­های مناسب سبب کاهش آثار تخریب وارده به محیط­زیست شد. ارزیابی ریسک امروزه در کشورهای توسعه یافته به جهت گستره زیاد آن، به­عنوان یک ابزار سیاست­گذاری و طرح­ریزی و هم­چنین به عنوان مبنایی برای تمام اقدامات مدیریتی در زمینه محیط­زیست محسوب می­گردد (35). هدف از این پژوهش تشریح نحوه شناسایی جنبه­های زیست­محیطی ناشی از فعالیت­های اجرایی پروژه و محصولات حاصل از اجرای پروژه به­منظور ارزیابی، الویت­بندی، تعیین جنبه­های بارز زیست­محیطی، تعیین اقدامات کنترلی جهت حذف و یا کاهش اثرات بر محیط­زیست و هم­چنین ثبت، نگهداری و بروزآوری اطلاعات مربوط به این جنبه­ها در راستای بهبود مستمر عملکرد نظام مدیریت زیست­محیطی می باشد. از این­رو به منظور رسیدن به این هدف ارزیابی ریسک زیست­محیطی کارخانه نمک­زدایی نفت کارون (اهواز یک)، براساس تصمیم­گیری چند­معیاره با استفاده از نظر گروهی از خبرگان به شناسایی مهم­ترین معیارهای پژوهش با استفاده از تکنیک دلفی و محاسبه میانگین دیدگاه خبرگان پرداخته شد، که برای تعیین اولویت شاخص­های  و تجزیه و تحلیل تحقیق حاضر

از مدل­های تصمیم­گیری چند­معیاره AHP استفاده شده است.

خطوط لوله به عنوان یکی از وجه­های موثر کاربردی و اقتصادی برای انتقال مواد خطرناک و قابل اشتعال از قبیل گازهای طبیعی، نفت خام و مشتقات آن که از طریق خط انتقال راه یا راه­آهن قابل انتقال نمی­باشند، به­نظر می­رسد. در اکثر کشورها سیستم خطوط لوله در حال بسط دادن و افزایش مصرف گاز و نفت می­باشند و به­طور ثابت نیازمند به این مواد و تسهیلات بهره­برداری ایمن می­باشند. هم­چنین اقتضای مواد احتراق­پذیر منفجر شوندگی و پخش­شوندگی به­صورت طبیعی می­باشد. در خطوط لوله انتقال به علت پخش گاز یا نفت طبیعی به وسیله شکست یا نشت آن تحت عنوان یک موضع خطر، امکان انفجار، آتش و نشت مواد شیمیایی خطرناک را به­وجود می­آورد (36). از این­رو بررسی عوامل که سبب ایجاد این ریسک می­شود بسیار ضروری است. در کارخانه­ی نمک­زدایی شماره (1) چهار ریسک شناسایی شده به علت خوردگی و پوسیدگی لوله خطوط انتقال یا مخزن نگهداری ایجاد می­شوند. یکی دیگر از ریسک­هایی که به علت پوسیدگی و سوراخی لوله انتقال و مخزن ایجاد می­شود، انتقال آب مازاد از گاززدایی بهره­برداری به مخازن ذخیره آب نمکی است که با درصد ریسک 12% در اولویت 4 قرار دارد. انتقال آب­مازاد از مخزن نمک­گیر (مرحله یک) به جدا کننده تقلی (نمک­گیر مرحله دو) سومین ریسکی است و انتقال پساب به حوضچه های تبخیر (حوضچه­های دفع نمک)که به علت نقص فنی در خطوط انتقال لوله و مخزن ایجاد می­شود، بروز این ریسک­ها سبب نشت مواد نفتی از تجهیزات به خاک، تخریب خاک منطقه، تأثیر نامطلوب بر پوشش گیاهی، کاهش کیفیت خاک منطقه، آلودگی آب زیرزمینی به وسیله نفت و نمک و کاهش کیفیت آن، از بین رفتن موجودات خاکی و در زمینه­ی ریسک انتقال آب­مازاد از مخزن نمک­گیر (مرحله یک) به جدا کننده تقلی (نمک­گیر مرحله دو) علاوه بر موارد گفته شده سبب آتش­سوزی و انفجار هم می­شود برای جلوگیری از بروز این ریسک­ها بررسی مستمر و دقیق از سیستم­های کنترلی گروه­های تعمیراتی و انجام اقدامات اصلاحی و پیش­گیرانه و برنامه­های روزانه و ماهیانه جهت حصول اطمینان از عملکرد صحیح مخازن و دستگاه­ها، انجام نمونه­گیری­های استاندارد جهت حصول اطمینان از عدم نشت و سرریز نفت و آب نمک از تجهیزات، سرکشی و بازرسی به موقع از تجهیزات، نصب اخطار دهنده­هایی که در صورت بروز هر گونه اشکالی در سیستم، ورودی مخازن را قطع نموده و از آلودگی جلوگیری نماید و کنترل دوره­ای خطوط لوله، کنترل دوره­ای خطوط لوله، کاهش فاصله لوله حاوی آب نمک تا چاه تزریق ایجاد گردد.

به­طورکلی برای محافظت از دستگاه­های کارخانه­ی نمک­زدایی و جلوگیری از مواد داخلی مخازن و لوله­های انتقال مایعات از حفاظ­های همراه یا نشت­بند استفاده می­شود (37). فرسودگی یا خرابی نشت­بندهای پمپ و تلمبه به همراه پوسیدگی و سوراخ شدگی لوله­های انتقال سبب ایجاد دو ریسک می­شود که نگهداری، انتقال و تزریق مواد شیمیایی به مخازن با درصد ریسک 24% بیش­ترین میزان ریسک را در این واحد به خود اختصاص داده است، که سبب تخریب خاک منطقه، تأثیر نامطلوب بر پوشش گیاهی، کاهش کیفیت خاک منطقه، آلودگی آب زیرزمینی به وسیله نفت و نمک و کاهش کیفیت آن، از بین رفتن موجودات خاکی، آلودگی هوای تنفسی منطقه، احتمال اسیدی شدن باران منطقه، در معرض مواد شیمیایی قرار گرفتن کارمندان و بروز بیماری­ها تنفسی، قلبی و اعصاب، سوزش چشم، بینی، گلو، کاهش دید، خطر آتش­سوزی و انفجار، پسماند صنعتی و غیرصنعتی، تولید مواد زائد می­شود. اقدامات اصلاحی این ریسک که بزرگ­ترین درصد ریسک را در کارخانه­ی نمک­زایی شماره (1) به خود اختصاص داده شامل بررسی مستمر از تأسیسات توسط گروه عملیات بهره­برداری جهت حصول اطمینان از عملکرد صحیح تجهیزات و ادوات کنترلی جهت اقدام سریع و به موقع، تعبیه اخطار دهنده هایی که در صورت بروز هر گونه اشکالی در سیستم ورودی مخازن را قطع نموده و از آلودگی جلوگیری نماید، صدور دستور کار لازم و پیگیری آن توسط اپراتور ارشد، کنترل دوره­ای دستگاه­ها و انجام نمونه­گیری­های استاندارد جهت حصول اطمینان از عدم نشت و سرریز نفت از تجهیزات می­باشد. عملیات تلمبه­ها و پمپ­های تقویت­کننده چهارمین ریسک که با 11% درصد ریسک به علت فرسودگی یا خرابی نشت­بندهای پمپ و تلمبه به­همراه پوسیدگی و سوراخ شدگی لوله­های انتقال ایجاد شده است، که این ریسک نیز سبب بروز  آلودگی صوتی، آلودگی آب زیرزمینی، آلودگی خاک، آلودگی هوا می­شود. که با نتایج تحقیق ارزیابی ریسک زیست­محیطی کارخانه نمک­زدایی شرکت نفت شل مبتنی بر ایجاد جراحت و تلفات، آلودگی صوتی، آلودگی هوا ناشی از ریسک­ها است هماهنگ می­باشد (16).

خاموش شدن یا خرابی مشعل سبب انتشار آلاینده­های ناشی از سوخت، آلودگی هوای تنفس، تیره شدن هوای منطقه، احتمال اسیدی شدن باران منطقه، بروز بیماری­های تنفسی، قلبی و ریوی و غیره در انسان که خود این امر، عامل بروز ریسک هدایت گاز به مشعل­ها می­شود که با درصد ریسک 14% در جزء بالاترین ریسک­های این کارخانه به­حساب می­آید. برای جلوگیری و یا کاهش این ریسک باید تجهیزات و ادوات مناسب و استاندارد انتخاب و نصب شوند، اقدام سریع جهت جلوگیری از نشت گاز توسط واحد تعمیرات صورت­گیرد، نصب سنسورهای نشت­یاب حساس به مواد گازی باید انجام بپذیرد.

کم­ترین ریسک هم با درصد ریسک 7% زنگ­زدایی (سند بلاست) است. وجود این نقص سبب ورود براده­های ریز و درشت آهن و رنگ و روغن به محیط می­شود که برای کاهش آثار در محیط­زیست باید جمع­آوری ضایعات و تمیز نمودن سطح زمین باید انجام بگیرد. ملتجی (1393)، ارزیابی ریسک های زیست­محیطی، ایمنی و بهداشت حرفه­ای در پروژه احداث کارخانه نمک­زدایی1 اهواز را به انجام رساند و آلودگی خام ناشی از پاشش مواد شیمیایی و آلودگی ناشی از پاشش مواد سوختنی جزوه ریسک­های این پژوهش محسوب می­شد (38).

به­طور کلی می­توان بیان داشت که آن­چه نفت و گاز به­همراه خود می­آورد فقط توسعه و پیشرفت نیست بلکه واکنش­های شیمیایی که از تجزیه مواد در چرخه فرآورش این دو عنصر حیاتی زندگی بشر امروز، صورت می­گیرد هم است، که ما به دلیل اهمیت زیاد ریسک­ها در کارخانه نمک­زدایی و آثار جبران ناپذیر بر محیط­زیست و جوامع انسانی در این پژوهش به بررسی و ارزیابی ریسک­های زیست­محیطی این کارخانه پرداختیم. نتایج نشان داد که بیش­ترین علل به­وجود آورنده ریسک­ها در این پژوهش پوسیدگی و سوراخی لوله­های انتقال و مخازن بوده است، که علت این امر را می­توان تحریم­های وارده شده بر ایران و توان کم تعویض این تجهیزات است. از دیگر دلایل کاهش نیروی کار آمد و پیگیری نکردن بازدیدها به صورت استاندارد است. با توجه به نتایج این پژوهش که با نتایج پژوهش­های العامر (2010)، که ارزیابی ریسک زیست­محیطی کارخانه نمک­زدایی نفت الاحمدی درکویت را بررسی کرد مطابقت دارد (39). هم­چنین می­توان بیان داشت با آسیب­های وارد کارخانه نمک­زدایی بر محیط­زیست جایگاه خطر این کارخانه بسیار بالا بوده است که مطابق با پژوهش رودشتی (1393) مبتنی بر قرار گیری کارخانه نمک­زدایی در اولویت دوم ریسک­پذیری فعالیت­های مجتمع شماره 2 شرکت بهره­برداری نفت و گاز کارون اهواز مطابق است (19) که ریسک­های این کارخانه در محیط بیولوژیکی، ریسک از بین رفتن حیات­وحش با توجه 20 گونه زنده که در این مکان زندگی می­کنند بالاترین رتبه و امتیاز را دارد و در محیط اقتصادی اجتماعی فرهنگی، ریسک به مخاطره انداختن سلامت عمومی مردم بیش­ترین اثر را دارد که با پژوهش پنیلا در سال (2005) مطابقت دارد (40).

پیشنهادهای اجرائی   

ü           تدوین خط و مشی­های آتی توسعه در منطقه براساس توانایی­های محیطی منطقه   

ü             تدوین و اجرای استانداردها و دستورالعمل­های حفاظت و ایمنی در کارخانه­های نمک­زدایی

ü             اجرای دوره­های آموزشی، ایمنی و بهداشت عمومی برای کلیه پرسنل مستقر در کارخانه­های نمک­زدایی

ü      جلوگیری از تخلیه غیر بهداشتی پساب کارخانه­های نمک­زدایی به زمین.

ü      ساماندهی و جمع­آوری پسماندهای صنعتی و غیر صنعتی در محدوده کارخانه نمک­زدایی

ü      استفاده از روش­های ویژه تصفیه برای کاهش آلودگی پارامترهای مهم

ü      نظارت مستمر از لحاظ نقص­های فنی

منابع

1-     منوری، مسعود، «ارزیابی اثرات زیست­محیطی»، چاپ نخست، 1384، نشر میترا، 462 ص.

2-     جوزی، سیدعلی، مالمیر، مریم، «ارزیابی ریسک محیط­زیستی سد پلرود در مرحله ساختمانی با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)»، 1390، مجله زمین، دوره 6، شماره 21.

3-     منوری، مسعود، دامنگیر، عباسعلی، اسدی، عبدالمجید، «ارزیابی ریسک اکولوژیک»، چاپ اول، 1390، نشر میترا، 350 ص.

4-     Damian Shea, Waverly Thorsen, 2012. Ecological Risk Assessment, Department of Biology, North Carolina State University, Raleigh, North Carolina, USA, Progress in Molecular Biology and Translational Science, Volume 112, ISSN 1877-1173

5-     Wu, K., Zhang, L., 2014. Progress in the Development of Environmental Risk Assessment as a Tool for the Decision-Making Process, Journal of Service Science and Management, 7, 131-143.

6-     Solomon, K.R., Takacs, P., 2001. Probabilistic risk assessment using species sensitivity distributions, In: Postuma, L., Traas, T., Suter, G.W. (Eds.), Species Sensitivity Distributions in Risk Assessment, CRC Press, Boca Raton, FL, pp. 285–313.

7-     Shea, D., 2010. Chapter 27: ecological risk assessment. In: Hodgson E, editor. A textbook of modern toxicology. 4th ed., Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.

8-     سرور، رحیم، یحیی­پور، ایرج، «مکا­نیابی بهینه پارکینگ­های طبقاتی براساس مدل تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و منطق بولین، مطالعه موردی: منطقه 15 شهرداری تهران»، 1393، شهر، دوره 23، شماره90.

9-     Eldin, N, Eldrandaly, K. A, 2004. A computer- Aided system for site selection of major capital investments, 1 ASCAAD International conference, e- Design in Architecture, Dhahran, Saudi ARABIA

10-   قالیباف، محمدباقر، شعبانی­فرد، محمد، «ارزیابی و اولویت­بندی جاذبه­های گردشگری برای توسعه گردشگری شهری بر اساس مدل­های تصمیم­گیری چند متغیره، مطالعه موردی: شهر سنندج»،1390، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 26­، شماره دوم.

11-  Tsaur, SH-H, Yu-Ch, L, JO-H, L., 2005. “Evaluating ecotourism sustainability from the integrated perspective of resource, community and tourism, tourism Management, P 14.

12-  Guerrero-Liquet, G.C., Sánchez-Lozano, G.M., García-Cascales, M.S., Teresa Lamata, M., Luis Verdegay, J., 2016. Decision-Making for Risk Management in Sustainable Renewable Energy Facilities: A Case Study in the Dominican Republic, Sustainability, 8, 455; doi:10.3390

13-  Li, H., Sun, R., Lee, W.J., Dong, K., Guo, R., 2016. Assessing Risk in Chinese Shale Gas Investments Abroad: Modelling and Policy Recommendations, Sustainability, 8, 708; doi:10.3390/su8080708

14-   Manabi, R., Salahshou, J., 2013. Risk Assessment Using AHP in a Petrochemical Engineering Case Study, International Journal of Risk and Contingency Management Archive Volume 2 Issue 2, pp. 42-57.

15-  Jozi, S.A., Irankhahi, M., 2010. Environmental Risk Assessment of Gas pipelines by Using of AHP Combined Method, Journal of Environmental Studies, Vol. 36, No. 53

16-  Igbore, R., 2009. Environmental risk assessment desalination plant, Shell Oil in Nigeria, Conference on Risk Management in Oil 25, pp. 198-212.

17-  Solmon, T., Sadiq, K., 2006. Risk-based environmental decision making using Fuzzy analytic hierarchy process (F-AHP), Stochastic Research and risk Assessment. pp. 35-50.

18-   رضاییان، سحر، جوزی، سیدعلی، ایران­­­­­­­­­­خواهی، مهدی، «ارزیابی ریسک محیط­زیستی پروژه­های انتقال گاز، مطالعه موردی: خط لوله 24 اینچ تسوج_ سلماس»، 1394،  فصلنامه علوم محیطی، دوره 13، شماره 2.

19-   رودشتی، سیده پریسا، «ارزیابی ریسک زیست­محیطی فعالیت­های مجتمع شماره 2 شرکت بهره­برداری نفت و گاز کارون اهواز»، پایان­نامه کارشناسی­ارشد ارزیابی و آمایش سرزمین. دانشگاه آزاد اسلامی- واحد علوم و تحقیقات خوزستان، 1393، 154 صفحه.

20-   شیرالی­زاده، اعظم، جعفرزاده، نعمت­­الله، ورشوساز، کتایون. «ارزیابی ریسک زیست­محیطی (مطالعه موردی: واحد آب و بخار مجتمع پتروشیمی در جنوب ایران)»، 1392، سومین کنفرانس بین­المللی برنامه­ریزی و مدیریت محیط­زیست، تهران.

21-   لطفی، ا. «ارزیابی ریسک زیست­محیطی طرح پتروشیمی فاز دوم عسلویه»، 1391، فصلنامه ارزیابی صنایع، شماره 1 و 2.

22-   حجت، م. «نمک­زدایی شرکت ملی نفت ایران»،  1385، چاپ اول. مرکز آموزش فنون اهواز، 172 ص.

23-   سازمان نقشه­برداری کشور، 1392.

24-   شرکت ملی پخش فرآورده­های نفتی ایران (a). دستورالعمل شناسایی و ارزیابی ریسک زیست­محیطی، 1388.

25-   پورفلاح، سهیل، «ارزیابی ریسک بر عملکرد سیستم‏های مدیریت ایمنی و محیط­زیست»، 1384. اولین همایش ملی مهندسی ایمنی و مدیریت HSE، بی­جا، ص 6-1.

26-   ایمانی­جاجرودی، حسین، «آشنایی با روش دلفی و کاربرد آن در تصمیم­گیری»، فصل­نامه مدیریت و برنامه­ریزی شهری (هنر و معماری)، 1379، سال 1، شماره 1.

27-  Kennedy, H.P., 2004. Enhancing Delphi research: methods and results, J Adv Nurs; 45(5): 504-11.

28-  Somerville, J.A., 2008. Effective use of the Delphi process in research: Its characteristics, strengths and limitations.

29-   آذر، عادل، معماریانی، عزیزالله، «AHP تکنیکی نوین برای تصمیم­گیری گروهی»، 1389، مجله دانش مدیریت، شماره 27 و 28.

30-   قدسی­پور، حسین. «فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) ، چاپ پنجم. 1385، انتشارات دانشگاه صنعتی امیر کبیر، 171 ص.

31-   خاکی، غلامرضا، «روش تحقیق با رویکرد به پایان­نامه نویسی»، چاپ اول: تهران، مرکز تحقیقات علمی کشور، 1378، کانون فرهنگی انتشاراتی درایت، 174 ص.

32-   فرجی­سبکبار، حسنعلی، «مکا­­ن­یابی واحدهای خدمات بازرگانی با استفاده از روش تحلیل سلسله­مراتبیAHP، مطالعه موردی: بخش طرقبۀ شهرستان مشهد»، 1384، پژوهش­های جغرافیایی. شمارۀ 51.

33-   محنت­فر، یوسف، خاکپور، حسین، ارزیابی میزان صادرات غیر نفتی و اثر آن بر رشد اقتصادی در ایران: یک تحلیل تجربی (1383-1355)، 1384، ماهنامه بررسی مسائل و سیاست­های اقتصادی، شماره 51 تا 52.

34-   مکوندی، م، عملیات نمک­زدایی. چاپ اول. 1384، انتشارات آموزش عملیات بهره­برداری نفت اهواز، 154 ص.

35-   طبیبیان، موچهر، «ارزیابی پیامدهای زیست­محیطی در استرالیا». چاپ اول. 1385، انتشارات دانشگاه تهران، 129 ص.

36-   ایزدی، علی، چاوشیان، سیدعلی، «ارزیابی کمی و کیفی ریسک­های خطوط لوله انتقال نفت ایران، مطالعه موردی: شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران»، 1394، فصل­نامه تخصصی علمی ترویج، شماره 52.

37-  WWW.afaghkimia.com

38-   ملتجی، علی، «ارزیابی و مدیریت ریسک زیست­محیطی ایمنی و بهداشت حرفه­ای در پروژه احداث کارخانه نمک­زدایی اهواز»، پایان­نامه کارشناسی­ارشد ارزیابی و آمایش سرزمین. دانشگاه آزاد اسلامی- واحد علوم و تحقیقات خوزستان، 1393، 141 صفحه.

39-  Alamer, M., 2010. Environmental risk assessment of oil desalination plant in Kuwait. Document management and risk assessment of oil companies in Kuwait, 24: 4-15.

40-  Penyla, A., 2005. Environmental risk assessment of oil company Agip in Ecuador, Ecuador's Oil and Gas Journal, 35: 121-142.