مروری بر وضعیت گیاهان مهاجم، مطالعه موردی پراکنش سنبل آبی در استان گیلان

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 44، بهار 97

مروری بر وضعیت گیاهان  مهاجم، مطالعه موردی پراکنش سنبل آبی در استان گیلان

ساجده مدنی[1]^*

sajedemadani@gmail.com

مکرم روانبخش ^[2]

چکیده

امروزه با توجه به افزایش فعالیت­های بشر، تاثیرات مخرب آن بر محیط زیست به منطقه خاصی از جهان محدود نمی‌شود. از جمله این تاثیرگذاری­های ویران‌گر ورود گونه­های گیاهی غیربومی به نقاط مختلف جهان بوده ­است که در طول 200 سال اخیر با گسترش کشاورزی، افزایش مبادله های کالا، افزایش فعالیت­های بشر و همچنین ویران‌گری روزافزون محیط زیست، روند افزایشی داشته است.

یکی از این آسیب­هایی که به‌ویژه در سال‌های اخیر مورد توجه بسیاری قرار گرفته است، مساله ورود گونه­ی گیاهی غیربومی (مهاجم) سنبل آبی به اکوسیستم­های طبیعی می باشد، این گیاه نخستین بار سال 1390 در تالاب عینک رشت مشاهده شد با توجه به سرعت بالای رشد و تکثیر، این گونه توانست در مدت زمان کوتاهی، کل سطح تالاب عینک جایی که برای اولین بار در عرصه‌های طبیعی استان گیلان دیده شده بود، را بپوشاند.

بررسی ها نشان می‌دهد، سنبل آبی با آن‌که توانایی جذب و تصفیه فلزات سنگین را دارد؛ اما حضور نابجای آن به‌دلیل شدت توانایی تکثیر و سازگاری آن، به مثابه دستکش آهنین سبز رنگی می‌تواند گلوی حیات زیست‌مندان محیط‌های آبی و تالابی اعم از آبزیان و گیاهان را مستقیماً و با اختلال در زنجیره غذایی پرندگان و سایر موجودات فشرده و آنان را از پای درآورد

در نتیجه مقابله نکردن با  این گونه غیربومی و مهاجم منجر به مرگ تدریجی تالاب‌های استان خواهد شد. در این مقاله وضعیت پراکنش گونه در استان بررسی و اقدامات کنترلی کوتاه مدت و میان مدت تشریح می­گردد.

کلمات کلیدی: گونه مهاجم، سنبل آبی، استان گیلان.

مقدمه

زیست بوم‌های زمین براساس تعادل بین جمعیت‌های گوناگون (اعم از انسانی، جانوری‌، گیاهی و میکروبی) و منابع موجود در آن‌ها شکل گرفته و پایدار می‌مانند. ورود هر نوع موجود زنده به این نظام‌های زنده باعث تغییر در این نظم طبیعی شده و زیست بوم‌ها دچار تغییر می‌نماید که اغلب این تغییرات می‌تواند ماهیت مخرب داشته باشند، به‌ویژه این موضوع زمانی ابعاد تهدید آمیز به خود می_­گیرد که گونه جدید در گروه گونه‌های بیگانه مهاجم قرار گیرد(1).

توسعه گونه­های مهاجم به یک منطقه شامل سه مرحله است: 1- ورود، 2- توسعه سریع  و 3- تثبیت (2). جهت ورود یک گونه به مناطق جدید ابتدا باید اندام­های تولید مثلی این گیاه وارد منطقه شود و در مرحله بعد شرایط منطقه با نیازهای اکولوژیکی گیاه سازگار باشد. دراین ارتباط وجود آشیآن‌های اکولوژیکی خالی، تنوع گیاهی کم‌تر و شرایط آب و هوایی مناسب­تر از مهم‌ترین فاکتورهای موفقیت محسوب می­شوند. علاوه بر این، در مناطقی که جذب منابع در آن کم‌تر از فراهمی منابع است، شرایط برای تثبیت گونه‌های جدید مناسب‌تر خواهد بود. این مرحله ممکن است چندین سال به طول بیانجامد. جهت توسعه سریع گیاه در منطقه، خصوصیات گونه جدید (مثل دوره خواب بذر، سرعت تکثیر، نوع پراکنش، سرعت رشد نسبی) از درجه اهمیت بالایی برخوردار می باشند.  در صورت عدم وجود شرایط محیطی مناسب تنها یک درصد از گونه ها به این مرحله می‌رسند و باید به این نکته توجه داشت که تا یک گونه به مرحله رشد سریع نرسیده باشد، جزء گونه های مهاجم طبقه بندی نخواهد شد. در مرحله تثبیت گونه جدید جزئی از فلور منطقه شده و دیگر توسعه نخواهد داشت (3).

گونه‌های غیر‌بومی، به طور طبیعی در فون و فلور یک کشور وجود ندارند و تاریخ تکامل آن‌ها در منطقه دیگری سپری شده است. گستره جغرافیایی این گونه‌ها محدود است و بسیاری از آن‌ها به طور طبیعی قادر به گذشتن از موانع جغرافیایی نیستند و انسان با جابحا کردن گونه‌ها در سراسر جهان این الگو را بر هم زده است (4). احتمال موفقیت یک گونه وارداتی در یک منطقه جدید، حدود یک در ده است. البته از ده گونه وارداتی یک گونه می‌تواند در طبیعت زنده بماند و از ده گونه استقرار یافته یک گونه به آفت یا گیاه هرز تبدیل می‌شود. اگر این گونه بتواند زنده بماند، تولید مثل و انتشار یابد؛ می‌توان ان را یک مهاجم بیولوژیک (InvasiveSpecies) معرفی نمود (5). این گونه‌ها قادرند به انسان و زیستگاه‌های طبیعی خسارت وارد کنند یا اثر بدی بر کارکرد اکوسیستم‌های طبیعی داشته باشند. امروزه گونه‌های مهاجم یک تهدید مهم برای تنوع زیستی به شمار می‌آیند (6) و زیآن‌های اقتصادی بسیاری به بار می‌آورند (7). ﻟﺬا ﭘﻴﺶ از ﺣﻀﻮر و انتشار اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ لازم است، اقدام‌های ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﻣﻨﺴﺠﻤﻲ انجام پذیرد تا از ﺑﺮوز ﻣﺸﻜﻼتﮔﺴﺘﺮده بر ﺗﻨﻮع زﻳﺴﺘﻲ و ﺟﻮاﻣﻊ اﻧﺴﺎﻧﻲ جلوگیری به عمل آید. 

اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) پس از تخریب زیستگاه و شکار، گونه‌های مهاجم را سومین دلیل انقراض گونه‌ها در جهان عنوان می‌نماید و در برخی از منابع  (8). گونه‌های مهاجم به عنوان دومین عامل انقراض گونه‌ها در جهان معرفی شده است. گونه مهاجم را با نام گونه‌ مهاجم خارجی (invasive exotics) و گونه مهاجم غریبه (Invasive Alien Species) نیز معرفی می‌کنند. در سالیان اخیر کم نیستند گونه‌هایی که به صورت عمدی یا غیرعمد به اکوسیستم‌های طبیعی ایران راه یافته‌اند. اگرچه نمی‌توان عنوان کرد که همه این گونه‌ها تبدیل به آفت شده‌اند و هیچ یک بهره‌ای برای انسان ندارند اما امروزه ثابت شده است که یکی از عوامل اصلی نابودی نیزارهای انبوه تالاب بین‌المللی هامون ورود ماهی آمور به‌عنوان یک گونه مهاجم به این تالاب بوده است، اما ممکن است این گونه در مکآن‌های دیگر یک گونه مهاجم نباشد. یا کپور کراس را یکی از تهدیدات جدی برای بقای کپورماهیان بومی در تالاب انزلی می‌دانند. از مهم‌ترین گیاهان آبزی مهاجم می‌توان آزولا را معرفی نمود که این گونه، از تهدیدات جدی برای حذف گیاهان آبزی بومی و نابودی تالاب بین المللی انزلی است. رشد بیش از اندازه این گیاه آبزی در تالاب انزلی، سبب دخالت در استفاده از منابع آبی توسط انسان شده است و تاثیر نامطلوبی بر کیفیت آب گذاشته است. همچنین مشکلات اکولوژیکی برای سایر گونه‌های گیاهی و جانوری تالاب ایجاد نموده است (9).

ورود گونه­های مهاجم به یک اکوسیستم از جمله تنش‌های بیولوژیکی است­. این تنش در رابطه با اثرات متقابل بین موجودات است که از طریق رقابت، گیاه­خواری، شکارگری، انگلی و بیماری اعمال می­گردد. وجود عوامل دیگر تنش­زا می­تواند بر شدت اثرات وارده از این گونه­ها در اکوسیستم­های مورد­نظر بیافزاید اکوسیستم­های طبیعی شدیدا از طریق گونه­های بیگانه و مهاجم مورد تهدید قرار گرفته است، این گونه­ها به‌طور جدی منابع طبیعی محلی، تنوع زیستی، محیط اکولوژیکی و کشاورزی- جنگل- چراگاه- فراوری شیلات را تهدید می‌کنند و یک آسیب پایدار باقی می­گذارد. تهاجم­های زیستی باعث عواقب زیست محیطی جدی و زیآن‌های اقتصادی مقیاس محلی و جهانی شده است (10).

در جدول ذیل به برخی از مهم‌ترین پیامدهای مستقیم و غیر مستقیم گونه های مهاجم اشاره شده است.

جدول 1- مهمترین پیامدهای مستقیم و غیرمستقیم گونه­های مهاجم

یکی از مهم‌ترین  آسیب­ها که در سال‌های اخیر  برخی از اکوسیستم­ها در سطح جهانی (تنها در اروپا حداقل 12 میلیارد یورو در سال خسارت گونه سنبل آبی به اکوسیستم­های آبی است (11).

مشخصات گیاه سنبل آبی

سنبل آبی با نام علمی Eichhornia crassipes (Mart.) Solms-Laubach (Ponteridiaceae) و نام انگلیسی (Water Hyacinth) از گیاهان آبزی و بومی کشورهای آمریکای جنوبی است. برگ‌های آن گسترده، ضخیم، براق و تخم مرغی شکل 10 تا 20 سانتی‌متر است که در           سطح آب شناور می‌شود. رنگ گل‌ها طیفی از رنگ‌های بنفش، صورتی و ارغوانی است که روی یک گلبرگ، رنگ زرد هم دارند. امروزه این گیاه به بیش از 50 کشور دنیا در هر 5 قاره وارد شده است و در حوضچه‌ها، آکواریوم‌های سر باز بزرگ و همچنین در باغ‌های آبی نگهداری می‌شوند. در برخی از کشورهای دنیا از جمله استرالیا، این گیاه به عرصه‌های طبیعی راه یافته و بر روی آب‌های راکد، رشد سریعی داشته است. به طوری که سطح وسیعی از رودخانه‌ها و باتلاق‌ها را پوشانده است و مشکلات زیست محیطی عدیده‌ای از جمله مشکل در زندگی ماهیان و گیاهان آبزی ایجاد کرده ‌است. این گیاه چنان سطح آب را می‌پوشاند که حتی رفت و آمد قایق‌ها هم دچار مشکل می‌شود.  این گیاه به وسیله دم برگ‌های تغییر شکل یافته، به شکل اسفنج روی سطح آب شناور می‌شود و به وسیله استولون (ساقه‌های رونده یا بندهای ریشه‌زا) تکثیر می‌گردد و در مدت کوتاهی می‌تواند کل سطح یک تالاب کم عمق را بپوشاند (1،12).

تاریخچه

گونه سنبل آبی از سال 1940 به عنوان یک مشکل عمده مطرح گردید. اولین بار در آسیا، این گونه در ژاپن و اندونزی معرفی شد. برطبق بررسی­های Parsens این گیاه در استرالیا در سال 1890 معرفی شد. در اسپانیا اولین بار که خسارت    این گیاه به اکوسیستم در سال 1989 معرفی شد (13).

اگرچه گیاه سنبل آبی در بسیاری از کشورهای جهان به­عنوان گیاه زینتی به­شمار می­رود، ولی در سال 1956 در رودخانه Pangani و در دریاچه کیوگا در ارگاندا و نایوشا در کنیا شاخته شد. و بعدها در دریاچه ویکتوریا اثرات مخرب این گونه به­عنوان علف هرز بسیار نمود پیدا و در سال‌های 1992-1990 بسیار تشدید شد (13).این گیاه به‌طور گسترده در بیش‌تر مناطق اوگاندا 1998، تانزانیا 1999، کنیا 1998، روآندا و بروندی 1999 به­عنوان گونه غالب مشاهده شد.

این گیاه برای کشورهای دچار مشکل، میلیاردها هزینه در برداشته است. برای مثال در دریاچه ویکتوریا 1200 هکتار و 40 میلیون نفر در کنیا، تانزانیا و اوگاندا تا پایان سال 1997 تحت اثرات این گونه مهاجم بوده­اند. 70 درصد کاهش فعالیت­های اقتصادی در بندر کیسومو کنیا از طریق خفگی ماهیان   در اثر رشد غیر طبیعی سنبل آبی به جهت در دسترس بودن به مواد مغذی، مشاهده شد.

سنبل آبی در رودخانه نیل از سال 1870 گزارش شده بود (14). اولین بار از حشره Neochetina.spp در          دریاچه ویکتوریا برای مبارزه با سنبل آبی استفاده شد کاهش سریع این گونه مهاجم در سال‌های 1998-1996 دیده شد. بعد از بررسی­های علمی مشخص گردید که این روش به تنهایی نمی­تواند روش مناسبی برای مبارزه با گونه مهاجم سنبل آبی باشد (15).

برداشت دستی، مکانیکی و مبارزه شیمیایی و تغییر در      چرخه مواد مغذی (محدودیت آن) می­تواند نقش عمده­ای در تاثیر عملکرد روش بیولوژیک داشته باشد (16)، از جمله عوامل در کاهش جمعیت سنبل آبی در دریاچه ویکتوریا پدیده ال نینو در سال‌های 1998-1997 به دلیل افزایش سطح آب، کاهش نور و حمل و نقل­های دریایی بود (17).

Mailu (2001) به بررسی اثرات اجتماعی، اقتصادی و زیست-محیطی سنبل آبی در حوزه دریاچه ویکتوریا ناشی از هجوم گیاه سنبل آبی پرداخت. این تحقیق که با استفاده از جمع­آوری اطلاعات از طریق مشاهدات میدانی و مصاحبه با جوامع آبزی و همچنین مرور مطالعات دانشمندان انجام گرفته بود بیش‌ترین خسارت­های وارده از گونه مهاجم را به دلیل فعالیت­های متعدد در حوزه دریاچه و ایجاد وضعیت ناپایدار محیط بیان کرد(15).

روش بررسی

مشاهده سنبل آبی در تالاب های عینک و انزلی

این گیاه نخستین بار سال 1390 در تالاب عینک رشت مشاهده شد با توجه به سرعت بالای رشد و تکثیر، این گونه توانست در مدت زمان کوتاهی، کل سطح تالاب عینک جایی که برای اولین بار در عرصه‌های طبیعی استان گیلان دیده شده بود، را بپوشاند. در مردادماه 1394 نیز در بخش انتهایی رودخانه مرغک در محدوده منطقه حفاظت شده سیاه‌کشیم و روستای چکوور برای اولین بار در تالاب بین المللی انزلی مشاهده شد (نقشه 1). بررسی حدود 4 کیلومتر از طول رودخانه نشان داد که این گونه در کل طول رودخانه‌ی      مورد بررسی پراکنش دارد و در مناطقی که سطح آب کم و راکد است؛ توده‌هایی از این گونه تشکیل شده است (شکل 1). بررسی دیگر نقاط تالاب به ویژه پهنه‌های آبی، مناطق چهارگانه و رودخانه‌های جاری در تالاب انزلی نشان داد این گیاه تا اواخر مرداد 94 وارد این مناطق نشده بود (12).

نقشه 1- نخستین نقطه مشاهده (چکوور) و اخرین نقطه مشاهده سنبل آبی در تالاب بین المللی انزلی

شکل 1- سنبل آبی – رودخانه مرغک- منطقه حفاظت شده سیاه‌کشیم

در شهریورماه 1394 در طی یک بررسی در طول رودخانه بهمبر (500 متر مانده به خروجی منطقه حفاظت شده سیاه‌کشیم به رودخانه سیاه‌درویشان) این گونه مشاهده شد و در برخی از مناطق توده‌های انبوهی نیز تشکیل داده بودند و این در حالی بود که در بررسی مرداد ماه، این گونه در هیچ یک از رودخانه‌ها و پهنه‌های آبی این منطقه دیده نشده بود. همچنین مشاهده‌ها حاکی از آن بود که این گونه توانسته در آب‌های کم عمق و راکد توده‌هایی انبوه تشکیل دهد ودرحاشیه آب‌های جاری نیز توده‌هایی از این گیاه به همراه گل مشاهده شود. در اواخر شهریور این گونه در رودخانه نهنگ روگا نیز دیده شده بود و پایش بخش مرکزی نشان داد که سنبل آبی توانسته به بخش‌هایی از پناهگاه حیات وحش سرخانکل، بخش مرکزی، خروجی آب تالاب به دریا و کلاس نرگستان در منطقه حفاظت شده سیاه‌کشیم راه یابد که احتمالا از دلایل سریع این انتشار بارش بارآن‌های شدید در اواسط و اواخر شهریور و تاثیر جزر و مد دریای خزر بر آب تالاب می‌باشد. به نظر می‌رسد؛ باغ‌های صنوبر روستای چکوور مهم‌ترین منبع ایجاد و ذخیره انتشار این گونه در بخش جنوبی تالاب انزلی باشد. بررسی‌ها نشان داد همه نهرها و کانال‌ها در اطراف این صنوبرکاری‌ها در نهایت به یک رودخانه می‌رسد و این رودخانه پس از عبور از زیر یک پل و طی حدود 950 متر به رودخانه مرغک ختم می‌شود و از طریق این رودخانه، آب، املاح و سنبل آبی محدوده چکوور وارد تالاب انزلی می‌شوند. همچنین بررسی‌ها حاکی از آن است که در بالادست رودخانه مرغک- از محل اتصال رودخانه چکوور به رودخانه مرغک- سنبل آبی پراکنش ندارد. اما از محل اتصال این دو رودخانه تا محل اتصال رودخانه مرغک به نیزارهای منطقه حفاظت شده سیاه‌کشیم به ویژه در نقطه انتهایی تراکم این گیاه مهاجم زیاد است. همچنین ادامه بررسی نشان داد که تراکم سنبل آبی در کانال‌های اطراف صنوبرکاری‌‌های روستا و رودخانه چکوور و همچنین در نقطه اتصال رودخانه مرغک به نیزارها بسیار زیاد می‌باشد. نقشه 2- محدوده آلوده به گیاه مهاجم سنبل آبی در روستای چکوور و رودخانه مرغک را نشان می­دهد (15).

نقشه 2- محدوده آلوده به گیاه مهاجم سنبل آبی در روستای چکوور و رودخانه مرغک

نقشه 3- پراکنش گیاه سنبل آبی در تالاب انزلی در سال 94

یافته‌ها

تاثیرات سوء زیست محیطی سنبل آبی

یکی از مهم‌ترین عوامل افزایش گونه سنبل آبی در مناطق تحت بحران، نبود رقیب و یا شکارچی برای آن است (18). ریشه و ساقه گیاه سنبل آبی محل تجمع میکروارگانیسم­ها برای تثبیت نیتروژن است و همان نیچ گیاهان بدون ریشه مانند عدسک آبی و آزولا را اشغال می­کنند (19). با توجه به برخی خصوصیات بوم شناختی سنبل آبی، این گیاه می‌تواند تهدیداتی را بر بوم سازگآن‌های آبی تحمیل نماید که از جمله این تهدیدات می‌توان به حذف و نابودی گیاهان بومی و فیتوپلانکتون‌ها، تسریع در روند خشک شدن تالاب، رسوب‌گیری و کاهش عمق تالاب، کاهش سطح پهنه‌های آبی تالاب، اختلال در حیات ماهیان و اختلال در تردد قایق‌های موتوری و پارویی اشاره کرد.

روش های کنترل گیاه سنبل آبی

از روش­های کنترلی اجرا شده در سطح جهانی جهت کنترل گیاه سنبل آبی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف- کنترل توسط علف کش

استفاده از روش کنترل توسط علف کش ها برای مناطق کوچک مورد هجوم که قابلیت دسترسی از طریق خشکی، هوایی یا قایق امکان پذیر باشد، موفقیت آمیز بوده است اما این روش نسبتا گران بوده، لیکن از مزایای این روش کوتاه مدت بودن و سریع بودن آن است. این گیاه به علف کش های ذیل حساس می باشد:

2و 4 دی کلروفنوکسی استیک،Paraquat ، Diquat و Amitrol

این روش برای سیستم های آبی تک منظوره و کوچک مانند سدها و کانال های آبیاری مفید است؛ گرچه اثرات زیست-محیطی آن شدید گزارش شده است. همچنین علی رغم  کارایی مناسب این روش، این روش فقط در کوتاه مدت موثر بوده و باید به‌طور مرتب و منظم مورد استفاده قرار گیرد، علاوه براین بسیاری از سایت های تحت هجوم این گیاه جهت کاربری آشامیدنی، ماهی­گیری و شستشو مورد استفاده قرار می گیرند، بنابراین منع قانونی برای استفاده از علف کش ها وجود خواهد داشت (20،21،22).

ب-کنترل مکانیکی و دستی

در این روش از دستگاه­های مکانیکی ساده یا به‌صورت دستی استفاده می شود. در اوایل سال 1980 در دریاچه Chivero برنامه برداشت دستی این گیاهان در کشور زیمباوه انجام شد. برداشت دستی توسط 500 کارگر با کار 8 ساعت در روز انجام شد و تقریبا 500 تن برداشت شد، ولی تولید مثل سریع گیاه این تلاش را از نظر هزینه و زمان گران و از نظر سرعت آهسته جلوه داد، به‌طوری‌که در 6 ماه بعد از آن  نتیجه این روش دیده نشد. پس از آن  تصمیم به استفاده از روش مکانیکی به کمک بولدوزر و غیره شد. در این روش روزانه 2 هکتار پاک‌سازی شد. این روش همچنین در سد و دریاچه ویکتوریا با موفقیت محدود در سال 2001 انجام شده است، علی رغم مشکلات این روش، موقعیت قابل قبولی از این روش در مکزیک که از روش مکانیکی و شیمیایی به‌طور توام با استفاده از 2و 4و D و یک خرد کننده در سد trigoil  در سال 1996 انجام شده است، به‌دست آمده است. در اسپانیا از سال 2005 روش کنترل مکانیکی مورد استفاده قرار گرفته است، گرچه هزینه اقتصادی آن بالا بوده است. بر اساس بررسی انجام شده توسط Moreira  و همکاران در سال 1999 در کشور  پرتغال روش کنترل مکانیکی بیش‌تر از سایر روش ها اجرا شده است که دلیل ان نتایج و اثرات کنترل شیمیایی و زیستی بر روی حشرات و ماهی هاست (23).

ج-کنترل بیولوژیکی

سومین روش کنترل این گیاه روش بیولوژیکی است که تنها این روش به جهت کنترل پایدار و اقتصادی علف هرز پیشنهاد می­گردد. در این روش از گونه­های شپشک و پروانه و سوسک که باعث اختلال در چرخه تولید مثل و زادآوری گونه سنبل آبی و همچنین ایجاد بیماری می­شود استفاده می‌گردد ولی این روش احتیاج به زمان زیادی برای اثرگذاری بر روی گونه موردنظر دارد. همچنین در ابتدا این کار باید ابتدا در محیط آزمایشگاهی (کنترل شده) انجام بگیرد و بررسی گردد که خود گونه موردنظر به عنوان آفت در محیط تبدیل نگردد (20).

ضرورت انجام اقدام

با توجه به تهدیدات و تاثیرات سوء این گونه بر اکوسیستم تالاب­های گیلان در صورت انتشار وسیع به ویژه در پهنه‌های آبی کم عمق، بهتر است اقدامات ذیل صورت گیرد:

اقدامات کوتاه مدت:

الف- جمع‌آوری و معدوم سازی

براساس گزارش دریافتی از اداره کل محیط زیست، برنامه‌ریزی گردیده تا 15 آبان 95، تمامی بخش‌های آلوده به این گیاه شناسایی و سنبل‌های آبی جمع آوری گردند. در این راستا از 30 مهر 94 با بسیج کارشناسان و محیط‌بانان اداره حفاظت-محیط زیست صومعه سرا و محیط‌بانان تالاب بین المللی انزلی، به اتفاق جوامع محلی، پاکسازی تالاب از  این گیاه، آغاز گردید و هم اکنون می‌توان ادعا نمود؛ بیش از 98 درصد از محدوده آبی تالاب بین المللی انزلی پاکسازی شده است و روند پایش و جمع‌آوری همچنان ادامه دارد. بوته‌های این گیاه به روش مکانیکی (جمع آوری دستی) از سطح تالاب و رودخانه‌ها جمع‌آوری و با قایق به محیط پاسگاه سیاه‌دریشان انتقال داده شد تا پس از کپه شدن و پلاستیک کشیدن بر روی آن، پلاسیده و امحاء زیست محیطی شوند. 

شکل 5- جمع‌آوری سنبل آبی

ب‌- آگاهی رسانی و تهیه گزارش‌های خبری (صدا و سیما و مصاحبه با روزنامه‌ها)

با توجه به بررسی‌های اولیه، به احتمال بسیار زیاد این گونه غیرعمد و ناآگاهانه توسط اهالی روستاهای اطراف تالاب وارد رودخانه‌های منتهی به تالاب و سپس وارد پهنه‌های آبی شده است. بر این اساس آگاه‌ سازی مردم به ویژه افراد حوضه‌ی تالاب در اولویت امور قرار گرفت. از جمله اقدامات صورت گرفته در این زمینه، اتخاذ شعارهای زیست محیطی و متناسب با موضوع، تهیه خبر برای بخش های خبری و مصاحبه با خبرنگاران و اطلاع رسانی از طریق سایت ها می باشد. 

اقدامات میان مدت:

الف- ادامه روند پایش و جمع‌آوری

کارشناسان ژاپنی طی یک تجربه موفق به دست آمده در آن کشور پیشنهاد کرده‌اند برای مقابله با  این گیاه در یک منطقه پس از اولین مرحله پاک‌سازی، این عملیات باید ده بار با فاصله زمانی حدود یک تا دو هفته و به صورت مرتب تکرار شود و دلیل آن  چرخه گل‌دهی این گیاه می‌باشد که حدود 14 روز است و پس از آن گل پلاسیده و دانه‌های خود را در آب رها می‌کند. همچنین از آن‌جایی که دانه این گیاه ممکن است 15 تا 30 سال در خاک زنده بماند و با توجه به پیش بینی‌های صورت گرفته در خصوص فوران جمعیت و انتشار این گونه در تالاب‌ها در سال‌های آتی، بهتر است روند پایش و جمع‌آوری  این گیاه در صورت مشاهده در سالهای آتی نیز ادامه یابد.   

ب- برگزاری کارگاه‌های آموزشی و گفتگو با اهالی روستاهای حاشیه‌ تالاب

 بی شک اطلاع و آگاهی از اثرات نامطلوب حضور گونه‌های مهاجم و بیگانه در اکوسیستم‌های طبیعی می‌تواند نقش مهمی در کنترل این قبیل گونه‌ها به ویژه سنبل آبی داشته باشد. زیرا امروزه این گیاه به طور گسترده‌ای وارد ایران شده است و در استخرها و حوض‌های خانگی و حتی محیط آپارتمان نگهداری می‌شود و با توجه به تکثیر سریع این گیاه (در محیط‌های آبی مناسب مانند تالاب بین المللی انزلی در  کم‌تر از دو هفته تراکم این گیاه دو برابر می‌شود) ممکن است ناآگاهانه وارد اکوسیستم‌های آبی شود و تاثیر سوء بوم شناختی بر بوم سازگآن‌های آبی و ضررهای اقتصادی به همراه داشته باشد. بر این اساس بهتر است آموزش جوامع محلی و گفتگو با آن‌ها صورت گیرد. (12).

نتیجه گیری

سنبل آبی با آن‌که توانایی جذب و تصفیه فلزات سنگین را دارد؛ اما حضور نابجای آن به‌دلیل شدت توانایی تکثیر و سازگاری آن، به مثابه دستکش آهنین سبز رنگی می‌تواند گلوی حیات زیست‌مندان محیط‌های آبی و تالابی اعم از آبزیان و گیاهان را مستقیماً و با اختلال در زنجیره غذایی پرندگان و سایر موجودات فشرده و آنان را از پای درآورد. در نتیجه مقابله نکردن با این گونه غیربومی و مهاجم سنبل آبی در تالاب‌های گیلان به مرگ تدریجی تالاب‌ها در استان ختم می‌شود.

پیشنهادات

از جمله راهکارها و پیشنهادهای کنترل این گونه با توجه به سطح گسترش حال حاضر در اکوسیستم های آبی استان می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اختصاص بودجه مناسب جهت مقابله با این گیاه در تالاب‌ها و همچنین برای آموزش و آگاهی رسانی.
• خریداری دستگاه‌ها و ابزار مناسب و لازم جهت جمع آوری و معدوم سازی این گیاه از هم اکنون.
• ممانعت از عرضه این گیاه در سطح گل فروشی‌های استان به ویژه شهر رشت.
• جلوگیری از عبور افراد، حیوانات و وسایل، بین منطقه آلوده و منطقه پاک.
• کشت گیاهان با قدرت رقابتی بالا. برای ضعیف کردن گیاه مهاجم.
• اطلاع رسانی موضوع و آگاهی رسانی از طریق رسانه‌ها و شبکه های اجتماعی.
• Ø    تشکیل کمیته های مختلف اجرایی،‌ پژوهشی و نظارت و پایش متشکل از کارشناسان متخصص.

منابع

1-   روان بخش م، پناهنده م ، مدنی س ، «مدیریت محیط زیستی گونه مهاجم سنبل آبی در اکوسیستم‌های آبی»، اولین همایش ملی محیط زیست طبیعی، اسفند 1394، رشت، ایران.

2-      Williams, S.L. E.D. Grosholz. 2008. The invasive species challenge in estuarine and coastal environments: marrying management and science. The H.T. Odum Synthesis Essay. Estuaries and Coasts 31:3-20.

3-      خبرنامه علف‌هرز، مؤسسه تحقیقات آفات و بیماریهای گیاهی، با همکاری انجمن علوم علف‌های‌هرز ایران، سال دوم، شماره هفتم: زمستان 1382.پ

4-       ملکیان.م. همامی.م.ر. «مبانی زیست شناسی حفاظت». انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد. 1391.

5-      پیتر جی جارویس، «مبانی بوم شناسی و مسائل محیط زیست»، ترجمه مظفر شریفی، محمد غفوری، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، 1387. چاپ اول،

6-      David S. Wilcove, David Rothstein, Jason Dubow, Ali Phillips, Elizabeth Losos Source, 1998, Quantifying Threats to Imperiled Species in the United States, BioScience, Vol. 48, No. 8, pp. 607-615.

7-      Pimentel,D.,Zuniga, R., Morrison, D. 2005, Update on the environmental and economic costs associated with alien-invasive species in the United States. Ecological Economics, 52, 273–288.

8-      فریلند، جوانا (نویسنده)، منصوره ملکیان (مترجم) «بوم شناسی مولکولی»، جهاد دانشگاهی مشهد، 1391.

9-   فیلی زاده، ی، «بررسی اکولوژیکی رشد بیش از اندازه آزولا در تالاب انزلی و چگونگی کنترل آن»، مجله منابع طبیعی ایران، 1381، دوره 55، شماره 1، صفحه 65-82.

10-  Andersen, Mark C,  2005, Potential Applications of Population Viability Analysis to Risk Assessment for Invasive Species, Human and Ecological Risk Assessment, 11: 1083–1095.

11-  EEA, 2012. The impacts of invasive alien species in Europe. EEA Technical Report 16. Euro­pean Environment Agency, Copenhagen, pp 114.

12- عاشوری، عباس، «گزارشی از وضعیت گیاه مهاجم سنبل آبی در تالاب بین المللی انزلی و اقدام‌های انجام گرفته»، پرتال اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان. 1394.

13-  Twongo, T., Balirwa, J.S., 1995. The water hyacinth problem and the biological control option in the highland lake region of the upper Nile basin—Uganda’s experience. The Nile 2002 conference: Comprehensive water resources development of the Nile basin—taking off. Arusha, Tanzania Arusha, Tanzania.

14-  Matagi, S.V., 2002. Some issues of environmental concern in Kampala, the capital city of Uganda. Environ. Monit. Assess. 77, 121–138.

15-  A.M. Mailu , 2001, Preliminary Assessment of the Social, Economic andEnvironmental Impacts of Water Hyacinth in the Lake Victoria Basin and the Status of Control, Biological and Integrated Control of water Water Hyacinth,Center and Ding Iian cing ACIAR Proceding 102.

16-  Bootsma, H.A., Hecky, R.E., 1993. Conservation of the African great lakes: a limnological perspective. Conserv. Biol. 7, 644–656.

17-  Ogwang, J.A., Molo, R., 1999. Impact studies on Neochetina bruchi and Neochetina eichhorniae in Lake Kyoga Uganda. In: Hill, M.P., Julien, M.H., Center, T.D. (Eds.), Proceedings of the First IOBC Global Working Group Meeting for the Biological and Integrated Control ofWater Hyacinth,Weeds Research Division, ARC, South Africa, pp. 10–13.

18-  Achaval F, González JF, Meneghel M, Melgarejo ,1979, Lista comentada del material recogido en Costas Uruguayas, transportado por camalotes desde el Rio Paraná. Acta Zoologica Lilloana 35: 195-200.

19-  Gopal, B. 1987 Aquatic plant studies 1: Water Hyacinth. Elsevier, Amsterdam.

20-  Wangai Njoka, S. 2004, The Biology and Impact of Neochetina Weevils on Water Hyacinth, Eichhornia crassipes in Lake Victoria Basin, Kenya,

21-  Masser, M, Murphyو T. Sheltonو J . 2013, Aquatic Weed Management: Herbicides, SRAC Publication No. 361

22-  Bownes, A. King, and A. Nongogo. 2011,  Pre-release Studies and Release of the Grasshopper  Cornops aquaticum in South Africa – a New Biological Control Agent for Water Hyacinth, Eichhornia crassipes,

23-  Julien  M.H., M.P. Hill, T.D. 2001, Center and Ding Jianqing, , Biological and Integrated Control of  Water Hyacinth, Eichhornia crassipes, Australian Centre for International Agricultural Research.