آثار آتش‏های عمدی بخش کشاورزی بر محیط زیست (مطالعه موردی:استان اصفهان)

محیط زیست عبارت است از محیطی که در آن موجودات زنده در حال زندگی و موجودات غیر زنده نیز حالت طبیعی خود را دارند. این واژه از دو کلمه‏ی محیط به معنای پیرامون، گرداگرد و زیست به معنی حیات تشکیل شده است و همه‏ی آنچه را که برای زندگی موجودات زنده لازم است؛ در بر می‏گیرد (1).

سه بخش اصلی آن شامل آب، هوا و خاک است. نکته‏ی مهمی که در مورد محیط زیست و منابع آن باید مورد توجه قرار داد، این است که این محیط یا منابع نامحدود نیستند و همه‏ی آن‏ها دارای محدودیت‏های خاص به خود می‏باشند؛ به طوری که در صورت آلودگی یا از بین رفتن، قابلیت برگشت‏پذیری کمی دارند یا اصلا نمی توانند به حالت اولیه برگردند. درواقع منابع موجود درکل کره زمین از نظر آب، هوا و خاک محدودیت دارند(1). درست است که بیش از 70% کل وسعت کره‏ی زمین را آب فرا گرفته است اما تنها 2 تا 3 درصد آن را آب شیرین تشکیل می‏دهد و از این تعداد نیز بخش قابل توجهی (بیش از 90%) در نواحی قطب به صورت یخ و یخچال است لذا نابودی آب شیرین در دسترس به هر صورت (چشمه، چاه، قنات، رودخانه و ...) نگران کننده بوده و باعث از دست رفتن این منبع حیاتی مهم و محدود خواهد شد(2). لازم به ذکر است نقش آب در محیط زیست و همچنین تمدن‏های بشری به گونه ای است که اولین تمدن‏های بشری در اطراف آب رودخانه‏ها شکل گرفت، لذا نقش، ارزش و اهمیت آن مخصوصا در سال‏های اخیر که کشورهایی از جمله ایران با کمبودهای زیادی مواجه هستند بسیار مشخص و روشن است. این در حالی است که  بخش کشاورزی ایران، حداقل 60% و حداکثر 90% آب شیرین کشور را استفاده می‏کنند (2). در مورد بخش هوا نیز، ابتدا تصور می‏شد که هوا یک منبع نامحدودی است در حالی که قطعا این گونه نیست و مشکلات و بحران‏های مهم امروز دنیا مثل گرمایش جهانی یا تغیرات اقلیمی و اثرات آن به همراه رشد بیماری‏هایی که ناشی از آلودگی هوا گسترش یافته است اثبات­کننده‏ی این ادعاست و نکته‏ی حایز اهمیت آن است که درست است که هوا منبع گسترده تر و یا در جریان تری نسبت به خاک و آب (سایر اجزای محیط زیست) می‏باشد و همچنین آلودگی آن نیاز به زمان یا منابع گسترده دارد اما اگر این منبع آلوده شود؛ پاک کردن آلودگی یا برگشت پذیری آن بسیار سخت است و حتی براساس برخی منابع غیر ممکن می‏باشد(3). منبع مهم دیگری که باید مورد بررسی و توجه ویژه قرار گیرد خاک است که به عنوان یک منبع بسیار محدود بوده؛ هر چند تشکیل، آلودگی و محدودیت این منبع بسیار ارزش‏مند به دلیل اینکه خیلی ملموس نیست و هنوز آنطور که باید مورد توجه قرار بگیرد، حداقل در کشورهای نظیر ایران مورد توجه قرار نگرفته است(4). مسلما آلودگی خاک از آلودگی هوا مهم‏تر است و نه تنها تشکیل خاک بسیار زمان بر بوده، بلکه بهبود و حاصل‏خیز نمودن آن بسیار هزینه‏بر خواهد بود. خاک هم‏چون فرشی است که زنجیره‏های غذایی همه‏ی اکوسیستم‏ها از آن منشاء می‏گیرند چرا که تولید کنندگان اولیه (گیاهان) در هراکوسیستمی روی خاک زیست می‏کنند. حاصل‏خیزی و عدم آلوده بودن خاک برای کشاورزی بسیار مهم است چرا که با آلوده شدن خاک یا از دست رفتن و فرسایش خاک، عملا کشاورزی بی معناست و یا حداقل کیفیت محصولات تولیدی چندان مطلوب نخواهد بود و غالبا دارای چنان اثرات سوءی خواهد بود که مصرف نکردن آن توصیه می‏شود (5). اهمیت خاک، برای کشور ایران به دلیل قرارگیری این کشور در ناحیه‏ی خشک و نیمه خشک و نداشتن خاک‏های مناسب خیلی زیاد، دوچندان است، این در حالی است که هنوز نه تنها رسانه‏ها و عامه‏ی مردم بلکه دانشگاهیان نیز نسبت به این موضوع حساسیت خاصی ندارند و مقالات و مطالعات چندانی برای ارزیابی مقدار خاک، ارزیابی میزان از دست رفتن خاک یا تشکیل آن و همچنین برنامه ریزی‏های بلند مدت و استراتژیک برای آن وجود ندارد.

امروزه کشاورزی به عنوان یک صنعت مهم در توسعه‏ی هرکشور، مطرح است و برای ایران، این صنعت به‌دلیل وجود خاک حاصل‌خیز، تنوع اقلیمی و گونه‏های خاص گیاهی اهمیت بسیار زیادی دارد. براساس مستندات علمی، ایران از جمله نخستین کشورهایی است که در آن کشاورزی می‏شده است. به عبارت دیگر، ایران از دیرباز محل کشاورزی و فعالیت‏های کشاورزی بوده است به طوری که امروزه بسیاری از گونه‏های پرمحصول و دارای ارزش غذایی دنیا مثل نژادهای بسیار زیادی از غلات (برنج، گندم، جو و ..) از ایران منشاء گرفته است.

این درحالی است که با وجود سابقه‏ی بسیار زیاد ایرانیان در کشاورزی و همچنین تلاش دولت برای تربیت متخصصان این حوزه متاسفانه بیش‏تر فعالیت‏های کشاورزی در ایران کم بازده بوده و آثار و تبعات زیادی بر محیط زیست و منابع محدود طبیعی که در بالا اشاره شد، دارند. در واقع هنوز نگرش سنتی در کشاورزان وجود دارد و براساس منابع علمی دقیق که در خصوص بحران آب، یکی از مهم‏ترین علت‏های اصلی آن در ایران کشاورزی غیرعلمی و سنتی است (6). در گذشته‏های نه چندان دور، کشاورزی در ایران بیش‏تر   به صورت دیمی بود(7)، در حالی که با تغییرات آب و هوایی و خصوصا کاهش بارش‏ها، این کشاورزی به صورت آبی تغییر کرد. علی رغم این که خود فعالیت‏های کشاورزی چه آبی و چه دیم تاثیرات زیادی در محیط زیست دارند، یکی از پدیده‏هایی که بر محیط زیست خصوصا خاک، عوارض نامطلوبی دارد و متاسفانه فقط در جامعه‏ی کشاورزان برخی کشورها از جمله ایران رواج دارد؛ بحث آتش‏سوزی گیاهان خشکیده از دوره کشت قبلی است که عموما در ابتدای فصل تابستان یا در برخی مناطق گرمسیری جنوب کشور از اواسط اردیبهشت ماه صورت می‏گیرد. هدف اصلی از آتش‏سوزی این مزارع، آن است که کشاورز زمین را برای کشت دوم یا کشت تابستانه آماده کند و این آتش‏سوزی‏ها کاملا عمدی صورت می‏گیرد. حتی در برخی استان‏ها، در فصل بهار که گیاهان چندساله هم‏چون یونجه درحال جوانه زدن هستند، برای مقابله با لارو حشرات که به صورت کرم‏های سبز رنگی دیده می‏شوند و از جوانه‏های این گیاهان تغذیه می‏کنند، از آتش‏سوزی استفاده می‏کنند لذا با توجه به اهمیت حفظ منابع محدود محیط زیست (آب، هوا، خاک) از یک طرف و از طرف دیگر افزایش سطح آگاهی‏های مردمی و جامعه کشاورزان و خصوصا مدیران این بخش، دراین مقاله به مروری بر آثار مهم (مزایا و معایب) آتش‏سوزی‏های عمدی زمین زراعی در کشور ایران بر محیط زیست پرداخته شده است. در انتها نیز، به مهم‌ترین کاربردهای این گیاهان که می‏تواند یک فرصت برای توسعه اقتصادی در جوامع کشاورزی باشد و به توسعه ملی کمک کند، پرداخته شده است ضمناً موضوع آموزش همگانی در جوامع روستایی ایران که نقش اصلی در حفاظت محیط زیست و فراهم سازی توسعه پایدار دارد، مورد بررسی قرار گرفته است.

روش پژوهش

این مطالعه یک مطالعه توصیفی- تحلیلی است که با مرور مطالعات قبلی در ایران و سایر نقاط دنیا، مصاحبه‏ی تلفنی و حضوری با 86 نفر از دهیاران و کشاورزانِ استان اصفهان (شهرستان‏های گلپایگان، فریدن، شهرضا، اصفهان، کاشان و خورو بیابانک) و تجارب علمی نگارندگان انجام شده است.

این استان یکی از مراکز اقتصادی و قطبِ صنعت کشاورزی کشور است، که با دارا بودن شرایط اقلیمی متنوع و قابلیت‏های بالقوه منابع طبیعی و انسانی، دارای سابقه طولانی در زمینه تولید محصولات کشاورزی، دامی و پروتئینی است و برای نگارندگان، دسترسی به جامعه‏ی کشاورزی آن سهل‏الوصول‏تر از سایر استان‏ها بود ضمن آن‏که تقریبا تنوع تولید تمام محصولات کشاورزی که دارای بقایای قابل سوختن باشند را دارد. تقریباً یک سوم زمین‌های ایران قابلیت کشاورزی را دارند اما به دلیل خاک نامرغوب و نامناسب بودن توزیع آب، در اکثریت زمین‌های قابل کشت کشاورزی انجام نمی‌شود. فقط ۱۲ درصد از وسعت این کشور تحت عملیات کشاورزی می‌باشند؛ با این حال، براساس اطلاعات فائو، از بین ۲۳۱ کشور دنیا، ایران در تولید یک سوم از تعداد محصولات اصلی دنیا دارای رتبه‏های اول تا دهم جهان بوده که سهم محصولات باغی ۱۵ و محصولات زراعی ۷ محصول مهم می‏باشد(8). کشور ایران، از نظر تنوع تولید محصولات باغی، بعد از کشورهای چین، امریکا. مشترکاً با ترکیه رتبه سوم دنیا را از آن خود کرده است. و بیش‏ترین خاک حاصل‏خیز و بالتبع آن، تولید محصولات کشاورزی آن نیز، در قسمت‏های شمال و شمال‌غرب می‏باشد. این در حالی  است که کشاورزان این مناطق، هر ساله بنا بر دلایل مختلف زیر، بقایای کشت قبلی خود را به آتش کشیده و موجبات آلودگی‏های بسیاری برای محیط زیست و از دست رفتن حجم قابل توجهی ماده آلی مناسب برای صنایع می‏شوند. نکته حایزاهمیت دیگر، این است که در ایران بیش از 21 میلیون نفر در روستا زندگی می‏کنند که اکثر قریب به اتفاق آن‏ها، مستقیما یا غیر مستقیم از طریق فعالیت‏های کشاورزی امرارمعاش می‏نمایند (9).

این مطالعه یک مطالعه‏ی مروری-توصیفی در مورد آثار این عمل و کاربردهای بقایای گیاهی است و نقش محوری آموزش همگانی است.

در آن از منابع کتابخانه‏ی و مقالات مرتبط که در اینترنت بود، استفاده شده، همچنین آمار و اطلاعات مختلفی از مطالعات   خارج از کشور جهت مقایسه‏ی نتایج آمده است.

نتایج و بحث

آتش‏سوزی‏ها در بخش کشاورزی یا سهوا صورت می‏گیرد یا به صورت عمدی صورت می‏گیرد. سهوا از روی سهل‏انگاری افراد مثلا انداختن ته سیگار در مزارع و یا حوادث غیرمترقبه هم‌چون رعدوبرق رخ می‏دهد در حالی که بیش‌ترین آتش‏سوزی‏های بخش کشاورزی مخصوصا در کشور ایران به صورت عمدی و بنا به دلایل زیر اتفاق می‏افتد.

اولین دلیل برای آتش‏سوزی‏های عمدی کشاورزان نابود کردن بقایای غیرقابل استفاده ناشی از محصول برداشت شده در مزرعه است که در صورت وجود، عملیات شخم و خاک‏ورزی و آماده‏سازی مزرعه را برای کشت بعدی مختل می‏کند و در صورتی که سوزانده شود این مشکلات را نخواهد داشت یا کم‌تر دارد. دومین دلیل این آتش‏سوزی‏ها به کنترل حشرات مزاحم و آفاتی برمی‏گردد که مخصوصا در غلات و یونجه وجود دارند و در صورت عدم کنترل این آفات گیاه به طور صحیح جوانه نمی‏زند و نه تنها برداشت اولی وجود ندارد بلکه حتی در برداشت‏های دوم به بعد نیز مقدار محصول بسیار کم خواهد بود. در حالی که با سوزاندن مزرعه این آفات که غالبا به صورت لارو هستند کنترل می‏شوند. سومین دلیل مهم کشاورزان برای سوزاندن مزارع خود به کنترل بیماری‏های گیاهی و عوامل بیماری‏زا برمی‏گردد که با سوزاندن بقایای غیرقابل استفاده نه­تنها علف‏های هرز بلکه عوامل بیماری‏زای گیاهان از بین می‏روند. این موضوع برای کنترل بیماری‏هایی هم‏چون سیاهک گندمی، بیماری لکه چشمی گندمی و پوسیدگی ساقه برنج و گندم بسیار مؤثر گزارش شده است. در مورد کنترل علف‏های_ هرز از طریق آتش زدن می‏توان به کنترل این گیاهان در مناطقی نظیر مسیر‏های آبیاری، جاده‏های شنی، ریل‏های راه_ آهن و سایر زمین‏ها اشاره کرد که نه تنها خود گیاه را بلکه بذور موجود در لایه‏های بالایی خاک را نیز از بین می‏برد.

 این در حالی است که آتش‏سوزی‏ها در بخش کشاورزی دارای آثار و عوارض نامطلوبی بر محیط زیست است و از آثار منفی آن که بیش از 90 درصد به صورت عمدی اتفاق می‏افتد حداقل می‏توان به موارد زیر در 3 بخش خاک، آب و هوا اشاره کرد(10):

اولین و ابتداترین تاثیر آن در بخش خاک این است که موجب برهم خوردن خصوصیات فیزیکی خاک می‏شوند و ذرات خاک را در برابر فرسایش و نگهداشت رطوبت بسیار آسیب پذیر می‏کند. به عبارت دیگر آتش‏سوزی‏ها وزن ظاهری و هدایت_ الکتریکی خاک را افزایش داده، پایداری خاک را به شدت کاهش داده و منافذی را که می‏توانست رطوبت آب را در خود نگه دارد و به افزایش محصول کمک کند از بین می‏برد. به طوری که نتایج مطالعات قبلی نشان می‏دهد منافذ بزرگ‏تر از 5/1 میلی_ متری در خاک در زمین‏های نسوخته بیش از 4 برابر بیش‏تر از زمین‏های سوخته شده است. دومین تأثیر مهمی که بر روی خاک دارد این است که خصوصیات شیمیایی خاک را هم‏چون اسیدیته خاک و نمک‏های محلول در خاک را افزایش داده و از طرف دیگر میزان ماده آلی خاک و همچنین ترکیبات قابل حل و مغذی در آب و چربی‏ها را کاهش می‏دهد. البته بر_ اساس منابع علمی سوزاندن بقایای گیاه گندم مقدار عناصر غذایی قابل دسترس گیاه را افزایش می‏دهد اما این دسترسی کم‏تر از دو هفته است به طوری که بعد از دو هفته کاهش شدیدی در عناصر غذایی مورد نیاز برای گیاه به خصوص مقدار پتاس و فسفر اثبات شده است(11). سومین اثر منفی سوزاندن بقایای گیاهی نابود شدن موجودات ریز خاک یا همان میکروارگانیسم‏هایی است که به حاصل‏خیزی خاک و برداشت بیش‏تر محصول کمک می‏کند. مطالعات نشان می‏دهد در اثر سوختن گندم بیش از 50 درصد میکروارگانیسم‏ها که تا عمق 5/2 سانتی‏متری خاک وجود دارند نابود می‏شوند و این در نوع خود یک فاجعه است. اطلاعات زیادی در مورد اثراتی که آتش بر تنوع ساختار، ترکیب و عملکرد میکروارگانیسم‏ها دارد، وجود ندارد اما کاهش شدید فعالیت‏های مثبت زیستی خاک اثبات شده است(12). در حالی که با سوزاندن این بقایای مفید گیاهی تنها 8 درصد تبدیل به خاک شده و 92 درصد از مواد آلی آن نابود می‏شوند. از طرفی خاکسترهای ایجاد شده به شدت برای میکروارگانیسم‏های مفید خاک مضرند به طوری که در آزمایشی جمعیت میکروارگانیسم‏های گلدان حاوی بقایای گیاهی بسیار بیش‏تر از گل‏دانی بود که همین بقایای گیاهی سوزانده شده بودند. همچنین جمعیت قارچ‏ها که در کیفیت خاک، حاصل‏خیزی خاک و تولید بیش‏تر محصول نقش مهمی دارند در صورت سوزاندن به شدت کم می‏شوند. از آنجایی که تأثیر مهم دیگر آتش زدن بقایای گیاهی کاهش شدید مواد آلی بوده لذا بر خصوصیات خاک از جمله مقاومت خاک، وزن مخصوص، ترکیب دانه بندی و ساختار طبیعی خاک مؤثر است به طوری که با کاهش مواد آلی و افزایش بهره وری زمین، خاک به طور معنی‏داری کوبیده یا فشرده می‏شود که این فشردگی خاک باعث پرشدن منافذ خاک شده و در نتیجه شرایط تهویه و تبادلات گازی را به شدت کم کرده و نهایتا حاصل‏خیزی خاک و فعالیت‏های میکروارگانیسم‏های مفید خاک از دست می‏رود؛ به طوری که پس از چند دوره استفاده از مزرعه هنگام شخم_ زدن و خاک‏ورزی خاک، کلوخ‏های بزرگی تشکیل می‏شود که بیان‏گر کاهش مقدار ماده‏ی آلی خاک می‏باشد.

مطالعات نشان داده است که سوزاندن بقایای گیاهی موجب از دست رفتن مقدار زیادی مواد غذایی می‏شود؛ البته شاید در اختیار قرار گرفتن موقتی این عناصر در گیاهان موجب حاصل‏خیزی بسیار کوتاه مدت شده، در حالی که بعد از آن مدت کوتاه، با کاهش شدید محصول به علت عدم وجود مواد غذایی خواهد شد. نکته بعدی در آتش‏سوزی‏های مزارع کشاورزان آسیب‏هایی است که به طور مستقیم به خود انسان در اثر سوختن قسمت و یا تمام اعضای بدن رخ می‏دهد که هر­ساله در ایران بیش از 100 نفر در اثر آتش زدن مزارع خود آسیب می‏بینند(13). این در حالی است که وجود این بقایای گیاهی در خاک موجب می‏شود تا اولا در بلند مدت حاصل‏خیزی خاک به دلیل وجود عناصر طبیعی تجزیه، هوا و بقایای گیاهان افزایش چشمگیری داشته باشد به طوری که تا 15 درصد عملکرد مثبت حضور بقایای گیاهی در خاک اثبات شده است.ثانیا حضور این بقایای گیاهی موجب می‏شود تا در هنگام بارش‏های زود گذر باران، فرسایش آبی خاک کم‏تر شده ضمن آنکه امکان جذب بیش‏تر آب توسط خاک فراهم خواهد شد.    این موضوع  از آنجایی که ایران در یک کمربند خشک قرار داشته و هم راستا با تغییرات آب و هوایی کنونی جهان بیش‏تر بارش‏ها به صورت رگباری بوده اهمیت مضاعفی دارد. سومین تأثیر مثبتی که این بقایای گیاهی در ساختار خاک دارند این است که هم‏چون یک بادشکن عمل کرده و از پخش_ شدن ذرات خاک یا فرسایش خاک در اثر باد، طوفان یا هر جابجایی هوا جلوگیری می‏شود. بدیهی است هر چه سطح خاک آشکارتر باشد انرژی‏ که باد بر ذرات وارد می‏کند بیش‏تر بوده و از دست رفتن خاک افزایش می‏یابد. چهارمین مزیت حضور بقایای گیاهی در خاک که در برخی مطالعات توصیه شده است حتی در صورت نیاز به برداشت، بقایای گیاهی آن‏ها جابجا نشوند. تقویت موجودات زنده و بزرگ خاک همچون کرم‏های خاکی، بندپایان و جوندگانی است که با حضور خود در خاک موجب هوادهی خاک و افزایش حاصل‏خیزی خاک می‏شوند(14). شاید آخرین مزیت یا سودی قابل ذکری که حضور مواد و بقایای گیاهی در خاک دارد عناصر غذایی است که گیاهان در کشت دوم می‌توانند به راحتی از آن‏ها استفاده کنند و در واقع این بقایای گیاهی اشکال قابل دسترس عناصر غذایی برای گیاهان هستند.

در بخش آب که یک بخش مهم محیط زیست است سوزاندن بقایای گیاهی نه تنها هیچ مزیتی ندارد بلکه موجب می‏شود تا آب زیرزمینی به دلیل عدم وجود منافذ خاک، عدم امکان جذب آب توسط خاک و ایجاد روان آب‌های سطحی به شدت کاهش یابد. بدیهی است همه ساله شاهد کمبود آب و بحران آن در ایران بوده (15) و این در حالی است که سوزاندن مزارع و از دست رفتن آب باران‏های رگباری و همچنین تبخیر بیش‏تر آب‌سطحی خاک کمک می‏کند. در واقع با سوزاندن مزارع، پتانسیل خاک برای جذب آب کم‏تر شده در حالی که اگر مواد و بقایای گیاهی در سطح خاک وجود داشتند نه تنها از روان آبهای شدید سطحی، فرسایش آبی خاک، خشکی زود هنگام سطح خاک کاسته می‏شد بلکه آب بیش‏تری در مدت زمان کوتاه بارش به سطوح آب زیرزمینی وارد می‏شد. بدیهی است آب در ایران به عنوان مهم‏ترین بحران کنونی مطرح بوده و بیش از 90 درصد (در برخی منابع بیش از 70 تا 80 درصد) از مصرف آب را بخش کشاورزی دارد که نه تنها ضرورت دارد تا با نظام‏های مدرن آبیاری جلوی هدرروی آب گرفته شود بلکه کنترل آب‏های باران بسیار مهم و ضروری است. در این راستا تقویت فرهنگ کشاورزان در حفظ بقایای گیاهی خود در مزارع پیشنهاد می‏شود(16). یکی دیگر از مهم‏ترین مشکلاتی که سوزاندن بقایای گیاهان در محیط زیست ایجاد می‏کند آلودگی‏های هوا می‏باشد. بدیهی است آتش در هیچ زمان و مکانی هیچ تأثیر مثبتی بر هوا ندارد و در واقع عمل آتش تولید گازهایی است که در ترکیب طبیعی هوا یا وجود ندارند و یا به مقدار بسیار کمی یافت می‏شوند. مهم‏ترین گازی که کم‏تر از 03/0 درصد از حجم کلی هوا را به طور طبیعی تشکیل می‏دهد و در فرآیند آتش‏سوزی مزارع ایجاد می‏شود گاز دی اکسید_ کربن است. این گاز برای حیات موجودات نه تنها به طور مستقیم از طریق تنفس مضر است بلکه یکی از عوامل اصلی تغییرات آب و هوایی می‏باشد. در مورد آلودگی‏های هوا، مشکلات ناشی از آن در بخش‏های تنفسی، قلبی و عروقی مطالب زیادی وجود دارد و در کشور ایران نیز سالانه تعداد زیادی از افراد بر اثر آلودگی‏های هوا آسیب می‏بینند که این آسیب از اختلال‏های تنفسی تا مرگ متفاوت است و لذا آتش‏سوزی‏ها در هر بخشی خصوصا در بخش کشاورزی باید به طور جدی کنترل شوند(17). بدیهی است که با تقویت فرهنگ کشاورزان و افزایش آگاهی آن‏ها نه تنها می‏توان از آلودگی هوا جلوگیری کرد بلکه حتی آلودگی‏های هوا را نیز کاهش داد. امروزه کشت محصولاتی که بتواند دی اکسید کربن را (مهم‏ترین عامل گرمایش جهانی عصر کنونی) در بافت‏های خود تثبیت کند افزایش یافته است به عنوان مثال در کشور چین کشاورزان را ترغیب و تشویق می‏کنند تا از نژاد‏های اصلاح شده‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏ی گیاهانی از جمله ذرت، گل آفتابگردان و گوجه_ فرنگی استفاده کنند که توانایی جذب دی اکسید کربن بیش‏تر و تولید بافت‏های چوب پنبه‏ای ضخیم‏تر در ساقه‏های خود را داشته باشد. این در حالی است که آتش‏سوزی‏های عمدی کشاورزان در هر نقطه از دنیا تلاش‏های صورت گرفته برای تثبیت کربن را بی‏نتیجه می‏کند(18) Stockwell .و همکاران در سال 2016 با مطالعه‏ی اثرات آلودگی‏های هوا ناشی از آتش‏سوزی‏ها در بخش کشاورزی، حذف گونه‏های بومی موجودات زنده هوا، ماندگاری طولانی آلودگی‏های ایجاد شده در بخش هوای نزدیک سطح زمین، ایجاد ذرات معلق سبک، سیاه و خطرناک ناشی از سوختن و حجم زیادی از تغییرات غیر قابل سنجش در بخش کیفی هوا را از مهم‏ترین اثرات آتش زدن مزارع کشاورزی گزارش دادند (19). در این راستا، سازمان خواروبار یا کشاورزی و تامین غذا وابسته به سازمان ملل (FAO) نیز، دستورالعمل و توصیه‏های علمی مهمی برای کنترل، عدم آتش زدن بقایای گیاهی و حتی دریافت خسارت در صورت آتش زدن، منتشر کرده است (20). غیر از مباحثی که در بالا ذکر شد، با سوزاندن مزارع به هر دلیلی، آلودگی‏های صوت و ارتعاشات صوتی بیش‏تری به انسان می رسد که در این راستا مطالعات زیادی انجام نشده، اما تاثیر آن اثبات شده است (21). آلودگی‏های منظر نیز از جمله آلودگی‏های انسان‏زاد است که بر اثر فعالیت‏های انسانی ناآگاهانه نظیر آتش‏سوزی‏های کشاورزی ایجاد می‏شود که توضیح آن از حوصله‏ی این مقاله خارج است.

نکته بسیار مهم و ضروری که متاسفانه، نه تنها جامعه کشاورزان از آن اطلاع ندارند بلکه جوامع دانشگاهی و پژوهشگاهی نیز کم‏تر در آن راستا تحقیق و پژوهش و مطالعه کرده‏اند این است که بقایای گیاهان در بخش کشاورزی می‏تواند کاربرد‏های مهم در صنایع مختلف از جمله صنعت چوب و کاغذ داشته باشد. بدیهی است که یکی از نیازهای اصلی و مبرم هر جامعه برای توسعه محصولات چوب و کاغذ می‏باشد که توسط صنایع مختلف چوب و کاغذ تولید می‏شود(22). در ایران نیز صنایع چوب و کاغذ به صورت فعالانه در تولید انواع محصولات، چه در جهت تامین نیاز داخلی و چه در صادرات آن و افزایش توسعه‏ی اقتصادی نقش آفرین هستند این در حالی است که محصول اولیه و خام این صنایع، چوب درختان می‏باشد که برداشت‏های بیش از حد چوب درختان، جنگل زدایی‏های بیش از حد، عوارض و آثار نامطلوب زیادی بر محیط زیست داشته و در مطالعات زیادی به آن اشاره شده است(23). یکی از منابع جایگزین برای خوراک این صنایع که در کشورهای پیشرفته و مهم دنیا استفاده می‏شود بقایای گیاهی کشاورزی است. این در حالی است که متاسفانه همین بقایای بسیار مفید برای صنایع چوب و کاغذ توسط کشاورزان آتش زده می‏شود. در این راستا فضلی و همکاران با مطالعه و تخمین حجم پسماندهای کشاورزی قابل استفاده در صنایع چوب و کاغذ را تنها در استان گلستان در هر سال حدود نه میلیون تن ارزیابی کرده‏اند با فرض این‏که چوب یک درخت جنگلی به صورت خشک شده یک تن باشد (که غالبا کم‏تر از یک تن است) با مصرف بقایای گیاهی کشاورزان استان گلستان در هر سال نه میلیون درخت حفظ می‏شوند(24). البته این تخمین شاید دور از ذهن باشد اما مطابق مطالعه‏ی فضلی و همکاران به دست می‏آید و اگر این مقدار، فقط برای سه استان شمالی کشور در نظر گرفته شود، تعداد بسیار زیادی از درختان جنگل‏های شمال که هر ساله به هدف تامین خوراک صنایع چوب و کاغذ قطع می‏شوند، حفظ می‏شوند. دومین کاربرد بسیار مهم و مفید بقایای گیاهی، تولید گیاه خاک، کمپوست و ورمی کمپوست است که محصول حاصل از آن را برای تولید انواع قارچ‏ها، انواع گل‏ها و سایر گیاهان خوراکی و زینتی استفاده می‏شود. در حالی که با سوزاندن این مواد شانس استفاده و تولید کودهای گیاهی و به دنبال آن انواع قارچ و گیاهان گل‏دار زینتی از دست می‏رود. همچنین با تولید انواع گیاه خاک‏ها و کودهای گیاهی حاصل از بقایای گیاهی مصرف کودهای شیمیایی که امروزه به شدت حداقل در کشورهایی هم‏چون ایران افزایش یافته است کم می‏شود و این امر سبب کاهش معنی داری در بروز انواع بیماری‏ها و افزایش سطح سلامت عمومی که از نیازهای اولیه‏ی هر جامعه‏ای است می‏شود. همان گونه که منابع علمی زیادی این ادعا را تایید می‏کنند. استفاده از این بقایای گیاهی در تولید محصولات ثانویه‏ای که خوراک دام باشد از جمله کنجاله و سبوس گزارش شده است. ضمن اینکه از همین بقایا می‏توان   به طور مستقیم در برنامه تغذیه دام استفاده کرد(25). به طوری که امروزه در کشورهای پیشرفته دامداران صنعتی تمایل بسیار زیادی برای استفاده از این بقایا برای خوراک دام‏های خود داشته و محصولات تولیدی خود را نیز با این توجیح که آلی و سالم‏تر هستند گران‏تر به فروش می‏رسانند لذا به نوعی به اقتصاد محلی دامداران و کشاورزان نیز کمک می‏شود. از این بقایای گیاهی به طور موفق برای ساختن انواع بناها استفاده شده است. بدیهی است که مواد و بقایای گیاهی یک سوخت زیستی مناسب و مقرون به صرفه برای تولید انرژی در انواع نیروگاه‏ها می‏باشد به طوری که در کشورهایی هم‏چون ژاپن از این بقایا به طور موفق برای تولید برق استفاده کرده‏اند(26). یکی دیگر از کاربردهای بومی و خاص این بقایای گیاهی حداقل برای کشور ایران که از کمبود آب، تبخیر زیاد و شرایط اقلیمی خشک رنج می‏برد نقش محافظ این مواد است به طوری که این مواد می‏توانند به عنوان مالچ‏های زیستی در تثبیت خاک، تعدیل درجه حرارت خاک و افزایش نفوذپذیری خاک نقش به سزایی داشته باشند (27) آخرین نکته در خصوص ضرورت و کاربرد این بقایای گیاهی به اقتصاد کشاورزی برمی‏گردد به طوری که جمع‏آوری و فروش آن‏ها و یا با فرآوری این بقایا و مواد گیاهی اقتصادی پایدار، پویا و رو به توسعه در جامعه‏ی کشاورزی وجود خواهد داشت. درواقع این بقایا و مواد به جای سوختن و تولید انواع آلاینده‏ها و عوارض زیست محیطی می‏توانند یک محل برای درآمد باشند (22). بدیهی است که توسعه پایدار هر کشور در گرو داشتن محیطی سالم از اجزاء مختلف اقتصادی و اجتماعی است که در راس آن محیط زیست سالم قرار دارد و این مهم در جوامع روستایی که بیش‏ترین تولید کشاورزی را دارند، غالبا با سواد و آگاهی‏های عمومی جامعه کشاورزی، همبستگی قوی و مثبتی دارد. آموزش محیط زیست، اصلی‏ترین نقش در حفاظت محیط زیست را دارا بوده که هدف از آن، یافتن مناسب‏ترین و بهترین نظام و شیوه ارایه مطالب و نحوه فعالیت‏ها و اجرای ساختاری است که زمینه ساز ارتقا آگاهی‏های زیست محیطی در سطح جامعه می‏باشد تا از این طریق هر فرد در جامعه، خود را از طریق احترام گذاشتن به طبیعت، مسوول در حفظ و حمایت از محیط زیست بداند. در مورد اهمیت حفاظت محیط زیست، هیچ تردیدی نیست و در این راستا، تحقیقات زیادی نشان می‏دهد، مهم‏ترین عامل در حفظ آن، آموزش همگانی خصوصا در جوامع هدف است. البته آموزش محیط زیست باید از اوان کودکی شروع شود و در هر جامعه     با توجه به خصوصیات آن جامعه، برنامه‏ریزی شود اما در اینجا هدف، ارتقای درک جامعه‏ی زحمت‎کش کشاورزان است تا حساسیت‏های لازم در مشارکت زیست محیطی، کنترل و کاهش آثار خود بر پیکره محیط زیست داشته باشند. آینده‏نگری، تعهد در قبال حفظ منابع پایه برای نسل بعدی، تضمین اجرایی قوانین زیست محیطی، برنامه‏ریزی موفق در جهت مدیریت محیط زیست، بهبود شیوه‏های حفاظتی، احترام به طبیعت، سلامت عمومی و استفاده حداکثری از فرصت‏های شغلی و در نهایت نیل به اهداف توسعه پایدار در گرو آموزش نقش محوری محیط زیست سالم به جامعه است که در این راستا، جوامع روستایی با داشتن بیش از یک چهارم جمعیت انسانی در کشور بسیار مهم و حایز اهمیت هستند. دستور کار 21 سازمان جهانی حفاظت از منابع طبیعی نیز نقش آموزش محیط زیست خصوصا به جوامع و افرادی که بیش‏ترین ارتباط را با آن دارند، حیاتی دانسته و موفقیت در برنامه‏های راهبردی توسعه پایدار جهانی را در گرو آن می‏داند(28).

نتیجه‏گیری

اولا سوزاندن بقایای مواد گیاهی به هیچ عنوان توصیه نمی‏شود و آثار منفی بسیار زیادی برای محیط زیست بومی و درآمد کشاورز در بلند مدت خواهد داشت. ثانیا حضور این بقایا در مزارع به حاصل‏خیزی خاک، تولید محصولات بهتر و درآمد بیش‏تر کشاورزان در سال‏های آینده کمک قابل توجهی می‏کند. ثالثا از این مواد گیاهی می‏توان در صنایع مختلف از جمله صنعت چوب و کاغذ، صنعت گل و گیاه و بهبود خود صنعت کشاورزی بهره گرفت؛ ضمن آن که از این بقایای می‎‏توان در تولید انواع محصولات پرارزش غذایی از جمله قارچ استفاده کرد و با مدیریت صحیح آن، به پویایی و رشد اقتصاد محلی کمک کرد لذا پیشنهاد می‏گردد با آموزش و ترویج فرهنگ صحیح کشاورزی و همچنین توسعه‏ی زیرساختارهای لازم برای استفاده هر چه بیش‏تر این مواد پرارزش، از سوزاندن و خاکستر کردن آن جلوگیری به عمل آید. به نظر می‏رسد، نتایج این مطالعه بتواند نه تنها برای جامعه کشاورزان بلکه برای پژوهش‌گران و علاقه‏مندان به محیط زیست مفید باشد تا ضمن حفظ محیط زیست، با توسعه‏ی فناوری‏های جدید در مصرف این بقایا، گامی در جهت توسعه اقتصادی کشاورزان و روستاییان برداشته و به نوعی به اجرای اقتصاد مقاومتی نیز کمک کنند. در انتها، لازم است همه‏ی کارشناسان علوم مرتبط و فعالان محیط زیست، به نقش کلیدی آموزش کشاورزان در نیل به اهداف توسعه پایدار که هدف آن برآورده ساختن نیازهای نسل کنونی در ضمن حفاظت از منابع برای نسل‏های آینده است، اهمیت خاص داده و با بهره‏گیری از روش‏های آموزشی جدید، در مدیریت آثار مختلف کشاورزی بر محیط زیست نقش‏آفرین باشند. 

منابع

1)      Cunningham, P., Cunningham, A., Saigo, W., 2001. Environmental science: A global concern. 4: McGraw-Hill Boston, 40-48.

2)      Valipour, M., 2012. Critical areas of Iran for agriculture water management according to the annual rainfall. European Journal of Scientific Research, 84, 600-608.

3)      Balasubramaniyan, C.,  Manivannan, D,. 2016. IoT Enabled Air Quality Monitoring System (AQMS) using Raspberry Pi. Indian Journal of Science and Technology, 9(39), 32-39.

4)      Dehghani, S., Moore, F., Keshavarzi, B., Beverley, H,. 2017. Health risk implications of potentially toxic metals in street dust and surface soil of Tehran, Iran. Ecotoxicology and Environmental Safety, 136, 92-103.

5)      Wagaw, K,. 2016. Characterization and Utilization of Bioslury from Anaerobic Digester for Fertilizer in Crop Production. J Fertil Pestic, 7(169), 2-15.

6)      Hanjra, A., Qureshi, E,. 2010. Global water crisis and future food security in an era of climate change. Food Policy, 35(5), 365-377.

7)      Bannayan, M., Sanjani, S., Alizadeh, A., Lotfabadi, S., Mohamadian, A,. 2010. Association between climate indices, aridity index, and rainfed crop yield in northeast of Iran. Field Crops Research, 118(2), 105-114.

8)      Mohammadi, A., Tabatabaeefar, A., Shahin, S., Rafiee, S., Keyhani, A,. 2008. Energy use and economical analysis of potato production in Iran a case study: Ardabil province. Energy Conversion and Management, 49(12), 3566-3570.

9)      MirMousavi, M,. 2016. Studying and analyzing the role of rural migrations in creating the informal section (case study: Tabriz megalopolis). Journal Managment System (In persian), 7(25), 23-42.

10)  González-Pérez, J. A., González-Vila, F. J., Almendros, G., Knicker, H., 2004. The effect of fire on soil organic matter—a review. Environment international, 30(6), 855-870.

11)  Robichaud, R., Lewis, A., Wagenbrenner, W., Ashmun, E., Brown, E., 2013. Post-fire mulching for runoff and erosion mitigation: Part I: Effectiveness at reducing hillslope erosion rates. Catena, 105, 75-92.

12)  Choromanska, U., DeLuca, T., 2002. Microbial activity and nitrogen mineralization in forest mineral soils following heating: evaluation of post-fire effects. Soil Biology and Biochemistry, 34(2), 263-271.

13)  Van der Werf, R., Randerson, T., Giglio, L., Collatz, G., Mu, M., Kasibhatla, P. S., . . . van Leeuwen, T., 2010. Global fire emissions and the contribution of deforestation, savanna, forest, agricultural, and peat fires (1997–2009). Atmospheric Chemistry and Physics, 10(23), 11707-11735.

14)  Garrett, D., 2013. Soil fungi and soil fertility: an introduction to soil mycology: Elsevier, 12:12-19.

15)  Aazami, J., Esmaili-Sari, A., Abdoli, A., Sohrabi, H., Van den Brink, J., 2015. Monitoring and assessment of water health quality in the Tajan River, Iran using physicochemical, fish and macroinvertebrates indices. Journal of Environmental Health Science and Engineering, 13(1), 1-18.

16)  DeBano, F., 2000. The role of fire and soil heating on water repellency in wildland environments: a review. Journal of Hydrology, 231, 195-206.

17)  Stohl, A., Berg, T., Burkhart, J., Fjǽraa, A., Forster, C., Herber, A., . . . Oltmans, S., 2007. Arctic smoke–record high air pollution levels in the European Arctic due to agricultural fires in Eastern Europe in spring 2006. Atmospheric Chemistry and Physics, 7(2), 511-534.

18)  Liao, J., Boutton, T., Jastrow, J., 2006. Storage and dynamics of carbon and nitrogen in soil physical fractions following woody plant invasion of grassland. Soil Biology and Biochemistry, 38(11), 3184-3196.

19)  Stockwell, C. E., Jayarathne, T., Cochrane, M., Ryan, C., Putra, E. I., Saharjo, B. H., . . . Simpson, I. J., 2016. Field measurements of trace gases and aerosols emitted by peat fires in Central Kalimantan, Indonesia, during the 2015 El Niño. Atmospheric Chemistry and Physics, 16(18), 11711-11732.

20)  FAO., 2008. Food and Agriculture Organization of the United Nations: Fire management in Agriculture, a Global Assessment. http://www.fao.org/docrep/009/a0969e/a0969e00.htm, 151 pp.

21)  Loehr, R., 2012. Agricultural waste management: problems, processes, and approaches: Elsevier.

22)  MirMousavi, M., 2016. Studying and analyzing the role of rural migrations in creating the informal section (case study: Tabriz megalopolis). Journal Managment System (In persian), 7(25), 23-42.

23)  Rousu, P., Rousu, P., Anttila, J., 2002. Sustainable pulp production from agricultural waste. Resources, Conservation and Recycling, 35(1–2), 85-103.

24)  Ashori, A., Nourbakhsh, A., 2009. Studies on Iranian cultivated paulownia–a potential source of fibrous raw material for paper industry. European Journal of Wood and Wood Products, 67(3), 323-327.

25)  Fazli-Roya, Saeed Kamrani, Nazarnezhad, N., 2011. Estimating amount of agricultural residuals useable in wood and paper Industries (case study: Golestan province). Human and Environment, 9(4), 33-38.

26)  Garg, P., Gupta, A., Satya, S., 2006. Vermicomposting of different types of waste using Eisenia foetida: A comparative study. Bioresource Technology, 97(3), 391-395.

27)  Guo, X. M., Trably, E., Latrille, E., Carrere, H., Steyer, J.-P., 2010. Hydrogen production from agricultural waste by dark fermentation: a review. International Journal of Hydrogen Energy, 35(19), 10660-10673.

28)  Yang, Y.-J., Dungan, R. S., Ibekwe, A. M., Valenzuela-Solano, C., Crohn, D. M., Crowley, D. E., 2003. Effect of organic mulches on soil bacterial communities one year after application. Biology and Fertility of Soils, 38(5), 273-281.

29)  Kalita, M., Talukdar, M., 2016. Rural Environment of Assam and People’s Environmental Behaviour. International Education and Research Journal, 2(11), 52-61.