بررسی رفتار زیست محیطی کشاورزان دشت مغان در بکارگیری سموم کشاورزی

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 53، تابستان 99

بررسی رفتار زیست محیطی کشاورزان دشت مغان در بکارگیری سموم کشاورزی

ابوالمحمد بندری[1]

 اصغر باقری[2]^*

a_bagheri@uma.ac.ir

 مجتبی سوختانلو[3]

تاریخ دریافت:  20/10/96                                                                                                                 تاریخ پذیرش: 11/07/97

چکیده

رفتارهای نامناسب کشاورزان در هنگام آماده کردن آفت‌کش‌ها انجام می‏دهند، می‏تواند باعث تخریب محیط‌زیست ازجمله آلودگی‏های آب‌های سطحی و زیرزمینی و از بین بردن موجودات زنده در آب شود؛ بنابراین تبیین رفتارهای کشاورزان در مورد به‌کارگیری نهاده‏های شیمیایی‌بر محیط‌زیست و انسان‌ها ضرورت دارد. ازاین‌رو، هدف از انجام تحقیق، بررسی رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان (استان اردبیل) در بکارگیری سموم کشاورزی است.

این پژوهش از نوع تحقیق، توصیفی- همبستگی و ازنظر گردآوری داده‌ها، از نوع تحقیقات پیمایشی است. جامعه آماری این تحقیق شامل همه کشاورزان دارای کشت آبی در دشت مغان (سال زراعی 1395 ـ 1396) است (9996=N). حجم نمونه با استفاده از جدول کرجسی و مورگان (1970) و به روش نمونه‏گیری چندمرحله‏ای با انتساب متناسب، به تعداد 400 نفر تعیین شد (400n=). ابزار تحقیق پرسشنامه‌ای بود که روایی آن توسط متخصصان موضوعی و استادان دانشگاه بررسی و درنهایت مورد تأیید قرار گرفت. پایایی ابزار تحقیق نیز با استفاده از ضریب آلفای کرون باخ مورد تأیید قرار گرفت.

یافته‌های پژوهش نشان داد به‌طورکلی کشاورزان نگرش نسبتاً مثبتی نسبت به حفظ محیط‌زیست داشتند. همچنین نتایج تحلیل همبستگی نشان داد رابطه معناداری بین رفتار زیست‌محیطی کشاورزان با متغیرهای نگرش، دانش، فاصله روستا تا مرکز خدمات کشاورزی، تجربه کشاورزی و سابقه سمپاشی در سطح یک درصد بوده است. مطابق نتایج تحلیل رگرسیون، چهار متغیر نگرش، دانش، فاصله روستا تا مرکز خدمات و سابقه سمپاشی 57 درصد واریانس سطح رفتار زیست‌محیطی کشاورزان در به‌کارگیری سموم کشاورزی را تبیین می‌کنند.با توجه رابطه بین نگرش و دانش بر رفتار زیست‌محیطی کشاورزان در به‌کارگیری سموم کشاورزی، توجه به پیاده‌سازی تئوری فرایند انتقال نوآوری (دانش، نگرش و مهارت) در قالب برنامه‌های ترویج و آموزش کشاورزی در منطقه تحقیق می‏تواند نقش مهمی در بهبود رفتار زیست‌محیطی کشاورزان داشته باشد.

کلمات کلیدی: رفتار زیست‌محیطی، دانش، نگرش، کشاورزان، دشت مغان

Human and Environment, No. 53, Summer 2020

Investigating the Environmental Behavior of Farmers on the Use of Agricultural Pesticides in Moghan Plain

Abolmohammad Bondori^[4]

 Asghar Bagheri^[5]∗

a_bagheri@uma.ac.ir

 Mojtaba Sookhtanlou^[6]

Abstract

Misbehavior of farmers when preparing pesticides can lead to environmental degradation, including surface and groundwater pollution, and the destruction of living organisms in the water; therefore, it is necessary to explain farmers' behaviors regarding the use of chemical inputs on the environment and humans. Therefore, the purpose of this study is to investigate the environmental behavior of farmers in Moghan plain (Ardabil province) in the use of pesticides.

This study was a descriptive-correlational research, and in terms of data collection, it was a survey research. The statistical population, includes all farmers of irrigated farms in Moghan Plain (2017-2018) (N = 9996). Sample size was determined by using Krejcie and Morgan (1970) table and by multi-stage sampling with proportional assignment, 400 persons (n =400). The research instrument was a questionnaire whose validity was verified by subject specialists and university professors and finally approved. Reliability of the research tool was also confirmed by Cronbach's alpha coefficient.

The findings showed that farmers had a relatively positive attitude toward environmental protection, totally. Correlation analysis also showed that there was a significant relationship between farmers' environmental behavior with attitude, knowledge, the village distance to agricultural service center, agricultural experience and spray experience.  According to regression analysis, four variables of attitude, knowledge, the village distance to agricultural service center and records of spraying, explain 57.1% of the variance level of environmental behavior of farmers in applying agricultural pesticides.

Considering the relationship between attitude and knowledge on the environmental behavior of farmers in the use of agricultural pesticides, attention to the implementation of the theory of the process of transferring innovation (knowledge, attitude and skills) in the form of agricultural extension and education programs in the research area can play an important role to improve farmers' environmental behavior.

Keywords: Environmental Behavior, Knowledge, Attitude, Farmers, Moghan Plain

مقدمه

امروزه استفاده از سموم شیمیایی در جهان به‌عنوان مؤثرترین، سریع‌ترین و ارزان‌ترین روش کنترل آفات محسوب می‌گردد (1). گرچه سموم شیمیایی به‌عنوان عناصر ضروری در کشاورزی مدرن شناخته‌شده‌اند، درحالی‌که یکی از منابع مهم آلودگی محیط‌زیست هستند که سلامتی موجودات زنده ازجمله انسان‌ها نیز تأثیر منفی می‌گذارند (2، 3، 4، 5، 6). از اثرات منفی این نهاده‌ها؛ مقاوم شدن گونه‌های آفات و بیماری‌ها و علف‌های هرز به سموم شیمیایی، مسمومیت‌ها، تخریب و فرسایش شدید خاک، آلودگی‌های آب‌ها، تهدید سلامت انسان، بروز بیماری‌های پوستی، انواع سرطان‌ها، بیماری‌های عصبی، دیابت، بیماری‌های تنفسی، نارسایی‌ها و بیماری‌های جنینی، ناهنجاری مادرزادی، مشکلات باروری، جنسی، اسپرم مرد و مشکلات ژنتیکی و مسمومیت‌های منجر به مرگ و تخریب محیط‌زیست مواجه گردید (7، 8، 9، 10، 1، 12، 5، 13، 14، 15، 16، 17، 18، 19، 6، 20، 21، 22، 23، 24، 25، 2، 2، 26، 27، 28، 29). امروزه تجربه چالش‌های زیست‌محیطی به کشورهای توسعه‌یافته محدود نمی‌شود، بلکه کلیه کشورهای جهان را در برمی‌گیرد (30). یکی از چالش‌های بخش کشاورزی ایران در هزاره سوم، فرسایش منابع پایه و بحران‌های زیست‌محیطی است (31). شاخص عملکرد محیط‌زیست بر اساس آخرین گزارش منتشره در سال 2006 رتبه ایران از میان133 کشور جهان با عدد شاخص 70 در مقام 53 ام قرارگرفته است، در دوره ارزیابی بعد در سال 2008، رتبه عملکرد محیط‌زیست ایران با 15 پله نزول به 68 می‌رسد و در رده‌بند سال 2010 نیز محیط‌زیست ایران با 10 پله نزول دوباره و امتیاز اندک 60 به رتبه 78 تنزل یافته و در رده‌بند سال 2012 نیز محیط‌زیست ایران با نزول مجدد به رتبه 114 تنزل یافته است کشور ما در رده‌بند منتشره در سال2014 در بین 178 کشور، رتبه 83 را به خود اختصاص داده است بر اساس آخرین گزارش منتشره در سال 2016، ایران را در میان 180 کشور جهان، با نمره 32/66 در رتبه 105 ام و در منطقه خاورمیانه و شمال آسیا نیز در رتبه سیزدهم از میان 19 کشور قرار داده است (32، 33، 34). فعالیت‌های کشاورزی بر روی کیفیت آب وابستگی زیادی به رفتارهای زارعان دارد. درواقع شغل کشاورزی ارتباط مستقیمی با محیط‌زیست مثل منابع آب‌دارند و رفتارهای آن‌ها می‌تواند تأثیرات مثبت و یا منفی زیادی بر این منابع مهم داشته باشد (30، 35). برخی از صاحب‌نظران بر این باورند که اولین گام در برنامه‌ریزی برای کاهش خطرات ناشی از آفت‌کش‌ها بر محیط‌زیست و انسان‌ها انجام تحقیقاتی به‌منظور بررسی دانش، نگرش و رفتارهای کشاورزان درباره آفت‌کش‌ها مورداستفاده در کشاورزی است (7، 35، 36، 37). مطالعات انجام‌شده درزمینهٔ رفتار کشاورزان نسبت به سموم شیمایی و موضوعات مرتبط با آن به نتیجه‌های متفاوتی ختم شده است. گل زردی و همکاران (1390)، در تحقیقی درزمینهٔ نگرش‌ها و رفتار کشاورزان بخش مرکزی کرج نسبت به کاربرد علف‌کش‌های شیمیایی گزارش کردند پاسخگویان نگرش ضعیفی نسبت به مصرف سموم شیمیایی برای کنترل آفات و بیماری‌ها داشتند. نتایج نشان داد که نگرش و میزان تحصیلات پاسخگویان تأثیر مستقیم، مثبت و معنی‌دار بر رفتار کشاورزان در استفاده از علف‌کش‌ها داشته و متغیرهای سن، میزان تحصیلات، مساحت زمین زراعی، فاصله زمین تا محل سکونت و سابقه کار از طریق تأثیر بر نگرش نسبت به استفاده از علف‌کش‌ها سبب تغییر در رفتار کشاورزان در استفاده از علف‌کش‌ها می‌شود (26). از دیگر تحقیقات در این حوزه‌ها می‌توان به پژوهش قاسمی و کرمی (1388)، نظریان و همکاران (1388)، عبدالله زاده و همکاران (1395)، محبوبی وگرجی (1396)، غزالی و بیژنی (1395)، لیچنبرگ و زیمرمن[7]، (1999) و ایسن و ایلیدریم[8]، ( 2007) اشاره نمود. (2، 3، 29، 30، 36، 38، 39)؛ بنابراین هدف کلی از انجام این پژوهش حاضر، بررسی رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی. در این راستا اهداف اختصاصی به شرح زیر است:

ـ بررسی رفتار کشاورزان در هنگام آماده کردن آفت‌کش‌ها

ـ بررسی نگرش و دانش کشاورزان نسبت کاربرد آفت‌کش‌ها

ـ تعیین سهم متغیرهای مستقل (R2)، بر رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی

مواد و روش‌ها

 این پژوهش ازنظر هدف از نوع پژوهش‌های کاربردی، از نوع درجه و اهمیت و میزان کنترل متغیرهای میدانی، ازنظر گردآوری داده‌ها پیمایشی و ازلحاظ شیوه تحلیل داده‌ها از نوع توصیفی- همبستگی بوده است. جامعه آماری این تحقیق شامل کشاورزان زراعی کار و کشت آبی سال زراعی 1395 ـ 1396، دشت مغان که شامل سه شهرستان (بیله سوار، پارس‌آباد و گرمی) که اقدام به کشت کرده‌اند (9996=N). با استفاده از جدول نمونه‌گیری کرجسی و مورگان[9]، (1970) حجم نمونه برابر با 370 مشخص گردید (40، 41)؛ و برای اطمینان بیشتر درمجموع 400 نفر افزایش داده شد. از روش نمونه‌گیری چندمرحله‌ای متناسب با تعداد کشاورزن زراعی کار کشت آبی شهرستان‌ها و به‌صورت تصادفی استفاده گردید. ابزار تحقیق پرسشنامه‌ای بود که شامل 4 بخش خصوصیات جمعیت شناختی، نگرش، دانش، رفتار کشاورزان، در قالب طیف لیکرت بود. سازه‌های مستقل تحقیق شامل دانش با 5 گویه، مقیاس 5 درجه‌ای لیکرت (خیلی کم ـ 1 تا خیلی زیاد ـ 5). نگرش با 8 گویه، مقیاس 5 درجه‌ای لیکرت (کاملامخالفم ـ 1 تا کاملا موافقم ـ 5). استفاده شد؛ و سازه وابسته تحقیق نیز شامل رفتار با 6 گویه و با مقیاس 5 درجه‌ای لیکرت (اصلا ـ 1 تا همیشه ـ 5). بود. روایی این پرسش‌نامه توسط متخصصان موضوعی و استادان دانشگاه بررسی و درنهایت مورد تأیید قرار گرفت؛ و پایایی آن نیز با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ مورد تأیید قرار گرفت که نشان از پایایی سؤالات می‌باشد (جدول 1). هرقدر شاخص آلفای کرونباخ به 1 نزدیک‌تر باشد، همبستگی درونی بین سوالات بیشتر و درنتیجه پرسش‌ها همگن‌تر خواهند بود. پس از تکمیل پرسشنامه، داده‌های جمع‌آوری‌شده موجود

در پرسشنامه کدگذاری گردید توسط نرم‌افزار SPSS مورد تجزیه‌وتحلیل آماری قرار گرفتند. در بخش توصیفی از آماره‌های توزیع فراوانی، درصد، بیشینه، کمینه، میانگین و انحراف معیار برای تلخیص، توصیف و سازمان‌دهی اطلاعات استفاده گردید. در بخش استنباطی نیز برای اندازه‌گیری تأثیر متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته از آزمون‌های تفاوت میانگین، همبستگی و رگرسیون بهره گرفته شد.

یافته‌ها و نتایج تحقیق

 نتایج توصیفی حاصل از تحقیق نشان داد میانگین سنی پاسخگویان 37 سال، بیشینه و کمینه آن به ترتیب 85 و 16 سال می‌باشد. از مجموع پاسخگویان موردبررسی در این پژوهش، 2/99 درصد مرد و 8/0 درصد زن بودند. پاسخگویان موردبررسی در این پژوهش، 400 نفر در روستا سکونت داشتند. ازلحاظ تأهل 8/24 درصد مجرد و 2/75 درصد متأهل بودند. شغل اصلی آن‌ها کشاورزی است و 51 درصد جواب دادند شغل دیگری هم در کنار شغل کشاورزی داشتند ازنظر میزان تحصیلات، 5/5 درصد بی‌سواد، 5/47 درصد ابتدایی و راهنمائی، 3/23 درصد دبیرستان، 8/23 درصد مدرک دانشگاهی داشتند. فاصله محل سکونت پاسخگویان تا نزدیک‌ترین مرکز خدمات جهاد کشاورزی نشان می‌دهد، کشاورزان به‌طور میانگین 27 کیلومتر از مرکز خدمات فاصله‌دارند. فاصله محل سکونت کشاورزان تا نزدیک‌ترین شهرستان به‌طور میانگین 27 کیلومتر از شهر فاصله‌دارند. میانگین سابقه کار کشاورزی زراعی کار موردبررسی، حدود 19 سال بود؛ که بیشینه آن 70 سال و کمینه آن صفر یعنی بدون تجربه می‌باشد. بیشینه‌ی سابقه سمپاشی در مزرعه 45 سال و کمینه‌ی آن صفر می‌باشد. به‌طور میانگین جمعیت مورد مطالعه 11 سال در مزرعه سابقه سمپاشی دارند. 0/57 درصد از کشاورزان از شغل کشاورزی رضایت داشتند و 0/43 درصد از این شغل رضایت نداشتند.

جدول 1- ضریب پایایی مقیاس­های مختلف پرسشنامه

اولویت‌بندی نگرش کشاورزان نسبت به سموم شیمیایی

 برای سنجش نگرش کشاورزان نسبت به سموم شیمیایی از 8 گویه و از میانگین برای اولویت‌بندی مورداستفاده قرار گرفت نتایج در جدول (2) نشان می‌دهد که گویه " عملکرد و تولید مزرعه در صورت عدم استفاده از سموم شیمیایی کاهش می‌یابد. " با بیشترین میانگین در رتبه اول قرار گرفت و گویه " کشاورزان پیشرو این منطقه الگویی برای مصرف بیش‌ازحد سموم هستند. " دارای کمترین میانگین و پایین‌ترین رتبه شد و گوی‌های دیگر استفاده از سموم شیمیایی در کشاورزی باعث تخریب محیط‌زیست، می‌شود، استفاده از سموم کشاورزی پیامدهای منفی بر روی زمین‌های زراعی دارد، باعث آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی می‌شود به ترتیب بیشترین میانگین به خود اختصاص داده‌اند. طبق نتایج اکثریت کشاورزان (8/50 درصد) پاسخگو نگرش خوب و متوسط 2/49 درصد نگرش ضعیف و خیلی ضعیفی نسبت به کاربرد سموم شیمیایی داشتند. مطابق با تحقیق (3، 38). تحقیق (2، 26، 42، 43). در چین نتیجه‌ای مخالف نتیجه تحقیق حاضر را گزارش کرده بودند.

جدول 2- اولویت‌بندی متغیرهای نگرش کشاورزان نسبت به افت کش ها (400n=).

مقیاس: کاملاَ مخالفم(1)، مخالفم( 2)، نظری ندارم( 3)، موافقم( 4) و کاملاَ موافقم( 5).

^*گوی مای منفی و کدبندی در جهت عکس مقیاس منبع: یافته‌های تحقیق

اولویت‌بندی دانش کشاورزان نسبت به سموم شیمیایی

برای بررسی سنجش دانش کشاورزان نسبت به سموم شیمیایی در 8 گویه مورداستفاده قرار گرفت

طبق نتایج در جدول (3) نشان می دهد که گویه "  آیا قرار گرفتن انسان‌ها در معرض آفت‌کش‌ها، برای سلامتی وی مضر هستند.   "  با بیشترین میانگین در رتبه اول قرار گرفت و گویه "  میزان اطلاع شما از خواندن و فهمیدن دستورالعمل و برچسب روی کیسه آفت‌کش‌ها " دارای کمترین میانگین و پایین‌ترین رتبه شد و گوی‌های آیا آفت‌کش‌ها باعث به خطر انداختن سلامتی حیوانات اهلی و وحشی می‌شوند، آیا آفت‌کش‌ها باعث سمی شدن خاک می‌شوند، آیا سمپاشی باعث آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی می‌شوند به ترتیب بیشترین ضریب تغیرات به خود اختصاص داده‌اند.

جدول 3- اولویت‌بندی متغیرهای دانش کشاورزان نسبت به افت کش ما (400n=).

* میانگین با طیف لیکرت شامل نمرات رتبه‌بندی شده خیلی کم (1)، کم (2)، متوسط (3)، زیاد (4) و خیلی زیاد (5).

 منبع: یافته‌های تحقیق

اولویت‌بندی رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی

طبق یافته‌ها در جدول (4) «گویه آماده‌سازی کردن آفت‌کش‌ها را در کانال‌های آبیاری در  نزدیک مزرعه انجام می‌دهم" در اولویت اول قرار داشت. همچنین گویه " من بطری­های خالی سموم را بعد از مصرف، جمع‌آوری کرده و آن‌ها را می­سوزانم " دارای پایین‌ترین اولویت قرار گرفت. درصورتی‌که محل آماده کردن آفت‌کش‌ها و بدون آگاهی باشد اثرات سوء زیادی در پی داشت، ازجمله آلودگی آب‌ها و مرگ‌ومیر دسته‌های بزرگ ماهی‌ها و دیگر آبزیان، کاهش شدید

تنوع زیستی و رو به انقراض رفتن بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری و انباشت مواد خطرناک در محیط نمونه‌هایی از اثرات منفی آفت‌کش‌ها هست قسمتی از رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی عکس‌های (1، 2، 3 و 4). دفع غیربهداشتی و رها نمودن ظروف خالی آفت‌کش‌ها در محیط یکی از عامل‌های اصلی سلامتی و حتی مرگ انسان، آلودگی‌های آب‌های سطحی و زیرزمینی، سمی شدن خاک من‌جمله از بین بردن موجودات زنده در آب و در خاک هست. (44، 45). عکس‌های (5 و 6).

جدول 4- اولویت‌بندی رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در بکارگیری سموم کشاورزی (400n=).

* میانگین با طیف لیترت نمرات رتبه‌بندی شده از هرگز (1)، بندرت (2)، گاهی (3)، بیشتر اوقات (4) و همیشه (5) منبع: یافته‌های تحقیق

عکس 1- در زمان آماده کردن آفت‌کش‌ها با تراکتور در کانال فرعی آب در منطقه مورد مطالعه

عکس 2-در زمان آماده کردن آفت‌کش‌ها با تراکتور در کانال اصلی آب؛ در زمان پر شدن مخزن سمپاش و قطع ورودی آب به مخزن مقداری آفت‌کش‌ها از لوله ورودی آب و یا در هنگام پر شدن مخزن باقیمانده آن به وارد کانال‌های اصلی می‌شود.

عکس 3- رفتار نادرست کشاورزان در زمان آماده کردن آفت‌کش‌ها در کانال فرعی آب در منطقه موردمطالعه

عکس 4- رفتار نادرست کشاورزان در بکارگیری سموم کشاورزی موجودات زنده را در آب از بین می‌برد.

عکس 5- دفع غیربهداشتی و رها نمودن ظروف خالی آفت‌کش‌ها در محیط در منطقه مورد مطالعه

عکس 6- دفع غیربهداشتی و انداختن ظروف خالی آفت‌کش‌ها در کانال‌های آب در منطقه موردمطالعه.

نتایج استنباطی

 در این تحقیق، به‌منظور مقایسه میانگین رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی بر اساس متغیرهای طبقه‌بندی برحسب عوامل زراعی، اجتماعی و اقتصادی از آزمون‌های t مستقل استفاده شد نتایج حاصل از این بخش در (جدول 5) نشان داده است بر اساس یافته‌ها مشخص‌شده است بین شغل دوم با رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی اختلاف مثبت و معناداری در حد یک درصد وجود دارد؛ یعنی آنهایی که شغل دوم به غیر کشاورزی و رضایت از شغل کشاورزی دارند رفتار زیست‌محیطی مثبت‌تری در بکارگیری سموم کشاورزی داشتند. مطابق با تحقیق (25).

جدول 5- مقایسة میانگین رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی برحسب عوامل فردی و اقتصادی (n=400).

**معنی‌داری در سطح 1 درصد *معنی‌داری در سطح 5 درصد منبع: یافته‌های تحقیق

به‌منظور بررسی رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در بکارگیری سموم کشاورزی بر اساس سطح تحصیلات اقدام به آزمون کروسکال والیس گردید. همان‌گونه که در جدول 6 مشاهده می‌شود، پاسخگویان بر اساس سطح تحصیلات به 4 گروه بی‌سواد، ابتدایی و راهنمایی، دبیرستان و دانشگاهی تقسیم‌شده‌اند رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در بکارگیری سموم کشاورزی در بین پاسخگویان دارای سطوح مختلف تحصیلات با اطمینان 95 درصد تفاوت آماری معنی‌داری دارند نتایج آزمون نشان می‌دهد، افراد دارای تحصیلات دانشگاهی هستندرفتار زیست‌محیطی بهتری در بکارگیری سموم کشاورزی دارند؛ و پاسخگویان دارای تحصیلات بی‌سواد نیز کم‌ترین رفتار زیست‌محیطی در به‌کارگیری سموم کشاورزی دارند؛ و سپس به ترتیب میانگین افراد دبیرستان، راهنمایی و ابتدایی و به خود اختصاص داده‌اند. این امر حاکی از این است که به‌واسطه سواد بالاتر، به داشتن اطلاعات بیشتر درزمینهٔ مضرات سموم شیمیایی رفتار مثبت‌تری داشتند. (2، 26، 46، 49).

جدول 6 ـ مقایسة میانگین رفتار مدیریتی محافظت شخصی کشاورزان برحسب عوامل فردی و اقتصادی (n=400).

**معنی‌داری در سطح 1 درصد *معنی‌داری در سطح 5 درصد منبع: یافته‌های تحقیق

بررسی رابطه همبستگی بین رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی و سایر متغیرهای تحقیق

 بر اساس یافته‌های پژوهش حاضر میان سن، رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی رابطه معنی‌داری وجود داشت (جدول 7). مطابق با برخی از تحقیقاتی که روی رفتار کشاورزان انجام داده بودند (2، 3، 26، 38). همچنین میان فاصله روستا پاسخگویان از مراکز خدمات با رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در بکارگیری سموم کشاورزی رابطه معنی‌داری در سطح یک درصد وجود داشت. بر این اساس هر چه فاصله کشاورزان از مراکز خدمات محل سکونت بیشتر باشد سطح رفتار بهتری نسبت زیست‌محیطی دارند. این به خاطر فرصت دسترسی ساده به مراکز ترویج و خدمات جهاد یا در شهرستان‌های نزدیک روستاها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کانال‌های اطلاعاتی

کشاورزی است. مطابق با تحقیق (26، 38، 40). همچنین میان سابقه سم‌پاشی و تجربه کشاورزی با رفتار کشاورزان رابطه معنی‌داری وجود دارد. این بدان معناست که با افزایش تجربه کار کشاورزی کشاورزان از رفتار زیست‌محیطی قوی‌تری در به‌کارگیری سموم کشاورزی برخوردار می‌باشند. مطابق با تحقیق (2، 26، 39). تحقیق (38)، در چین نتیجه‌ای مخالف نتیجه تحقیق حاضر را گزارش کرده بودند.

 نگرش یکی از اجزای اصلی و مهم رفتار انسان‌هاست و بر اساس آن می‌توان درباره رفتار و یا نتایج آن قضاوت و تصمیم‌گیری نمود (46). در تحقیق حاضر بین نگرش و دانش کشاورزان نسبت به سموم شیمیایی با رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی در سطح یک درصد رابطه معناداری یافت شد. مطابق با تحقیق (38، 39، 47).

جدول 7- همبستگی بین متغیرهای تحقیق با رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی

**معنی‌داری در سطح 1 درصد منبع: یافته‌های تحقیق

بررسی عوامل مؤثر بر رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی

در این بخش، برای بررسی تأثیر متغیرهای مستقل موردمطالعه بر متغیر وابسته تحقیق از رگرسیون خطی به روش گام‌به‌گام استفاده گردید (جدول 8) که هدف آن اندازه‌گیری نقش هریک از متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی و پیش‌بینی تغییرات متغیر وابسته و همچنین تعیین سهم هرکدام از متغیرهای مستقل تحقیق در تبیین واریانس متغیر وابسته بود. در مدل حاضر برای تست رابطه همخطی بین متغیرهای مستقل واردشده در رگرسیون از آماره تولرانس[10] و عامل تورم واریانس[11] استفاده شد. همان‌گونه که از جدول 9

مشخص است، میزان تولرانس متغیرهای وارد شوده در مدل به یک نزدیک و همچنین میزان عامل تورم واریانس بین صفر تا 10 نوسان دارد. هرچقدر کمتر باشد، باعث می‌شود واریانس ضرایب رگرسیون کاهش‌یافته و رگرسیون را برای پیش‌بینی مناسب سازد. نتایج رگرسیون نشان داد که پس از ورود متغیرهای مستقل در معادل رگرسیونی و محاسبه و معنی‌دار بودن 5 متغیر و بقیه متغیرها از معادله رگرسیون حذف شدند. یافته‌ها نشان دادند متغیرهای دانش، نگرش، تجربه سم‌پاشی، فاصله روستا تا خدمات، درمجموع 57 درصد رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی را تبیین می‌کنند.

جدول 9- میزان ضرایب متغیرهای واردشده در مدل رگرسیونی

**معنی‌داری در سطح 1 درصد *معنی‌داری در سطح 5 درصد منبع: یافته‌های تحقیق

با توجه به توضیحات ارائه‌شده و جداول بالا معادله خطی رگرسیون به شکل زیر می‌باشد

Y= 166/0-+ 407/0(X1) + 405/0(X2) + 137/0(X3) + 011/0(X4)

 که در آن:

:Y رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی

1x: نگرش

2x: دانش

3x: سابقه سم‌پاشی

X4: فاصله روستا تا مرکز خدمات

با توجه به معنادار بودن آزمون‌های F و t، معادله رگرسیون ارائه‌شده نیز معنی‌دار بود. بر اساس نتایج حاصل از ضرایب β مشاهده می‌شود که متغیر نگرش کشاورزان نسبت به آفت‌کش‌ها با ضریب 407/0 بیش از سایر متغیرها روی رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی تأثیر می‌گذارد؛ بدین مفهوم که با یک واحد تغییر در انحراف معیار متغیر دانش کشاورزی واحد تغییر در انحراف معیار متغیر وابسته ایجاد می‌شود.    

نتیجه‌گیری

هدف تحقیق حاضر شناسایی بررسی رفتار زیست‌محیطی کشاورزان در به‌کارگیری سموم کشاورزی دشت مغان استان اردبیل بود. نتایج نشان داد 8/50 درصد کشاورزان نگرش خوب و خیلی خوب نسبت به کاربرد سموم شیمیایی داشتند. بهبود آگاهی و دانش کشاورزان می‌تواند به‌طور بالقوه 10-15% مصرف آفت‌کش‌ها را کاهش دهد (13). نگرش متوسط کشاورزان نسبت به کاربرد سموم شیمیایی زمینه‌ساز و مشوقی برای کسب آگاهی و دانش در این زمینه هست، لذا پیشنهاد می‌گردد مسئولین و برنامه ریزان با شیوه‌های آموزشی نوین و متناسب با روحیات کشاورزان آن را ارتقا دهند.

رفتار نادرست کشاورزان در به‌کارگیری سموم کشاورزی آثار وسیعی بر آب‌های سطحی و زیرزمینی می‌گذارد. یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد اما ده کردن آفت‌کش‌ها در کانال‌های اصلی آب انجام می‌دهم در اولویت اول کشاورزان قرار داشت؛ بنابراین توصیه می‌شود در برنامه‌های آموزشی و ترویجی، بالا بردن دانش و نگرش کشاورزان از نتایج فعالیتشان در هنگام آماده کردن آفت‌کش‌ها و تأثیراتش بر محیط‌زیست مورد تأکید قرار گیرد تا باعث رفتار خوبی نسبت به در به مکان خاص و امن در هنگام آماده کردن آفت‌کش‌ها صورت گیرد.

تحقیقات نشان داده است کشاورزانی که سطح تحصیلات بالاتری دارند رفتار سالمی نسبت به سموم شیمایی دارند (48، 49). یافته‌ها این تحقیق نشان می‌دهند که بین سطح تحصیلات با رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی رابطه مثبت معنی‌داری وجود دارد. توصیه می‌شود یکی از اقدام‌های که می‌تواند برافزایش دانش و آگاهی کشاورزان نسبت به آفت‌کش‌ها تأثیر مثبت داشته باشد، برگزار کردن کلاس‌های آموزشی و ترویجی و به‌ویژه سوادآموزی کشاورزان در روستاها است.

خصوصیاتی نظیر سابقه و تجربه زیادتر، کم‌تر شدن فاصله روستا تا مراکز خدمات ترویجی و شغل دوم باعث رفتار مثبت‌تری از سوی کشاورزان هست؛ بنابراین ضرورت دارد در برنامه‌های آموزشی که هدف آن رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی است. کارشناسان ترویج و مددکاران باید ویزگی مای فوق از روستاها انتخاب شوند و آموزش‌های لازم در مورد درک درست نحوه آماده کردن افت کش ما دور از کانال‌های آبیاری در اطراف مزرعه و بعلاوه خطرات جانبی این مواد خطرناک داده شود.

بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از رگرسیون متغیرهای نگرش، دانش، سابقه سم‌پاشی و همچنین فاصله روستا تا مرکز خدمات با رفتار زیست‌محیطی کشاورزان دشت مغان در به‌کارگیری سموم کشاورزی تأثیر بسزایی دارد. نگرش، پیشگو کننده‌ی رفتار است به‌نوعی مهم‌ترین گام برای پذیرش یک نوآوری و تغییر رویه معمول می‌باشد. ارائه اطلاعات تخصصی و برگزار کردن کلاس‌های اموزشی ترویجی، افزایش تماس مروجان با کشاورزان. می‌تواند تغیر دانش گردد. کسب دانش در مورد نگرش افراد می‌تواند به تغییر در فرآیندهای تفکر و عمل آن‌ها کمک کند با افزایش نگرش‌های فرد در مورد موضوع‌ها، احتیاج او به تفکر و تصمیم‌گیری‌های جدید کم شده و رفتار او در برابر آن موضوع‌ها مشخص، عادتی و قابل پیش‌بینی می‌گردد آگاهی و اطلاع کشاورزان از آثار و پیامدهای مخرب استفاده از سموم شیمیایی بایستی از طریق رسانه‌های انفرادی، گروهی و جمعی به‌صورت مرتب افزایش داده شود، زیرا ارتقای دانش کشاورزان از اثرات و پیامدهای رفتارهایشان موجب احساس مسئولیت آن‌ها در قبال بهبود محیط‌زیست و بالاتر از آن آلوده نکردن از های سطحی و زیرزمینی باشد. درمجموع به نظر می‏رسد توجه به پیاده‌سازی تئوری فرایند انتقال نوآوری (دانش، نگرش و مهارت) در قالب برنامه‌های ترویج و آموزش کشاورزی در منطقه تحقیق می‏تواند نقش مهمی در بهبود رفتار زیست‌محیطی کشاورزان داشته باشد.

تقدیرنامه

این مطالعه جزئی از پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد دانشگاه محقق اردبیلی می‌باشد و از زحمات جهاد کشاورزی و کشاورزان دشت مغان استان اردبیل که در مراحل مختلف این طرح با اینجانب همکاری صمیمانه‌ای داشته‌اند سپاسگزاری می‌گردد.

منابع

1-     یزدان پناه، مسعود و هاشمی نژاد، آذر. 1394. مقایسه قدرت پیش‌بینی کنندگی تئوری رفتار برنامه‌ریزی‌شده و مدل اعتقادات سلامت جهت سنجش تمایل دانشجویان نسبت به استفاده از محصولات ارگانیک، مجله تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، دوره 2-42، شماره 4، صص 831-817.

2-     قاسمی، صدیقه و کرمی، عزت اله. 1388. نگرش‌ها و رفتارهای گلخانه داران استان فارس نسبت به کاربرد سموم شیمیایی در گلخانه‌ها، مجله اقتصاد و توسعه کشاورزی (علوم و صنایع کشاورزی). جلد 23، شماره 1، صص 40 ـ 28.

3-     محبوبی، محمدرضا؛ و همکاران. 1395. نگرش محیط زیستی و استفاده از سموم شیمیایی در بین برنج‌کاران (مطالعه موردی: دهستان اسفیورد شورآب شهرستان ساری). فصلنامه انسان و محیط‌زیست، شماره 41، صص 10 ـ 94.

4-     Yazgan, M.S. and Tanik, A. 2005. A new approach for calculating the relative risk level of pesticides. Environment international, 31(5), pp.687-692.

5-     Fan, L., Niu, H., Yang, X., Qin, W., Bento, C.P., Ritsema, C.J. and Geissen, V., 2015. Factors affecting farmers' behaviour in pesticide use: Insights from a field study in northern China. Science of the Total Environment, 537, pp.360-368.

6-     Jallow, M.F., Awadh, D.G., Albaho, M.S., Devi, V.Y. and Thomas, B.M., 2017. Pesticide knowledge and safety practices among farm workers in Kuwait: results of a survey. International journal of environmental research and public health, 14(4), p.340.

7-     Koh, D. and Jeyaratnam, J., 1996. Pesticides hazards in developing countries. Science of the total environment, 188, pp.S78-S85.

8-     Baldi, I., Lebailly, P., Rondeau, V., Bouchart, V., Blanc-Lapierre, A., Bouvier, G., Canal-Raffin, M. and Garrigou, A., 2012. Levels and determinants of pesticide exposure in operators involved in treatment of vineyards: results of the PESTEXPO Study. Journal of exposure science and environmental epidemiology, 22(6), p.593.

9-     Gomes, J., Lloyd, O., Revitt, M.D. and Basha, M., 1998. Morbidity among farm workers in a desert country in relation to long-term exposure to pesticides. Scandinavian journal of work, environment & health, pp.213-219.

10-  Neghab, M., Momenbella-Fard, M., Naziaghdam, R., Salahshour, N., Kazemi, M. and Alipour, H., 2014. The effects of exposure to pesticides on the fecundity status of farm workers resident in a rural region of Fars province, southern Iran. Asian Pacific journal of tropical biomedicine, 4(4), pp.324-328.

11-  Wilson, C. and Tisdell, C., 2001. Why farmers continue to use pesticides despite environmental, health and sustainability costs. Ecological economics, 39(3), pp.449-462.

12-  Mancini, F., Termorshuizen, A.J. and Van Bruggen, A.H., 2006. Impact of integrated pest management farmer field schools on pesticide use and farmers’ ecological knowledge on cotton farming in India. Mancini, F. Impact of IPM Farmer Field Schools on the environment, health and livelihoods of cotton growers in Southern India, Thesis, Biological Farming Systems Group, Wageningen University, The Netherlands.

13-  Chen, R., Huang, J. and Qiao, F., 2013. Farmers' knowledge on pest management and pesticide use in Bt cotton production in china. China Economic Review, 27, pp.15-24.

14-  McCauley, L.A., Anger, W.K., Keifer, M., Langley, R., Robson, M.G. and Rohlman, D., 2006. Studying health outcomes in farmworker populations exposed to pesticides. Environmental health perspectives, 114(6), p.953.

15-  García-García, C.R., Parrón, T., Requena, M., Alarcón, R., Tsatsakis, A.M. and Hernández, A.F., 2016. Occupational pesticide exposure and adverse health effects at the clinical, hematological and biochemical level. Life sciences, 145, pp.274-283.

16-  Recena, M.C.P., Caldas, E.D., Pires, D.X. and Pontes, E.R.J., 2006. Pesticides exposure in Culturama, Brazil—knowledge, attitudes, and practices. Environmental Research, 102(2), pp.230-236.

17-  Abang, A.F., Kouamé, C.M., Abang, M., Hanna, R. and Fotso, A.K., 2014. Assessing vegetable farmer knowledge of diseases and insect pests of vegetable and management practices under tropical conditions. International journal of vegetable science, 20(3), pp.240-253.

18-  Costa, C., Silva, S., Coelho, P., Roma-Torres, J., Teixeira, J.P. and Mayan, O., 2007. Micronucleus analysis in a Portuguese population exposed to pesticides: preliminary survey. International journal of hygiene and environmental health, 210(3), pp.415-418.

19-  Fianko, J.R., Donkor, A., Lowor, S.T. and Yeboah, P.O., 2011. Agrochemicals and the Ghanaian environment, a review. Journal of Environmental Protection, 2(03), p.221.

20-   بیگدلی، ابوالفضل. و صدیقی، حسن. 1389. بررسی رفتار پذیرش روش‌های کشاورزی پایدار توسط مددکاران ترویجی استان قزوین،  تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران (علوم کشاورزی ایران). دوره  2-41، شماره 3، صص 412-405.

21-   قربانی، محمد؛ و همکاران. 1389. رفتار اقتصادی کشاورزان گندم‌کار استان خراسان رضوی برای کاهش آثار منفی علف­کش­ها بر محیط‌زیست: کاربرد ارزش‌گذاری مشروط، مجله تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، دوره 2-41، شماره 3، صص 266-257.

22-   استادی، یحیی؛ و همکاران. 1392. بررسی میزان اثرگذاری عوامل مدیریتی در تولید محصول سالم از دیدگاه مصرف‌کنندگان. دومین همایش ملی توسعه پایدار کشاورزی و محیط‌زیست سالم، همدان، شرکت هم اندیشان محیط‌زیست فردا، صص 9-1.

23-   موسوی، مرضیه؛ و همکاران. 1393. شناسایی عوامل مؤثر بر نگرش سبزی‌کاران شهرستان باوی استان خوزستان نسبت به کشاورزی ارگانیک، فصلنامه راهبردهای توسعه روستایی، جلد 8، شماره 9، صص 118-105.

24-   مجردی، غلام‌رضا؛ و همکاران. 1393. تحلیل سازه­های پیش برنده و بازدارنده پذیرش کشاورزی ارگانیک از دیدگاه کارشناسان جهاد کشاورزی زنجان. علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، جلد ۱۰، شماره 2، صص 15-1.

25-   هوشمندان مقدم فرد، زهرا؛ و شمس، علی. 1395. عوامل مؤثر بر رفتار مصرف سموم شیمیایی توسط گلخانه داران استان زنجان. علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، جلد 12، شماره 1، صص 131 ـ 119.

26-   گل زردی، فرید؛ و همکاران. 1390. بررسی نگرش و رفتار کشاورزان بخش مرکزی کرج نسبت به کاربرد علف‌کش‌های شیمیایی، فصلنامه بوم‌شناختی علف‌های هرز. جلد 2، شماره 1، صص. سس 83 ـ 71.

27-   آقا صفری، حنانه؛ و همکاران. 1394. تحلیل مشارکت مالی کشاورزان برای کاهش اثرات سوء زیست‌محیطی نهاده­های شیمیایی کشاورزی (مطالعه موردی حوضه آبخیز رودخانه کشف رود). نشریه اقتصاد و توسعه کشاورزی، جلد 29، شماره 1، صص 19-1.

28-   حسینی، محمد حامد؛ و همکاران. 1389. بررسی میزان آگاهی و نگرش کشاورزان استان خراسان جنوبی از مسائل بهداشت حرفه‌ای کشاورزی. فصلنامه سلامت کار ایران، دوره 8، شماره 1، 29-25.

29-   عبدالله زاده، غلامحسین؛ و همکاران. 1395. ارزیابی آگاهی برنج‌کاران شهرستان ساری از پیامدهای مصرف سموم شیمیایی و خطرات آن برای سلامت در سال زراعی 1394، مجله سلامت و محیط‌زیست. فصلنامه‌ی علمی پژوهشی انجمن علمی بهداشت محیط ایران، دوره نهم، شماره چهارم، صص 558-545.

30-   آزانی، عزت اله و مسعود بیژنی، (1395). کاربرد نگرش‌های ارزشی زیست‌محیطی در تحلیل رفتار زیست محیطگرایانه کشاورزان به‌منظور حفاظت از خاک (موردمطالعه: کشاورزان شالی‌کار بخش مرکزی شهرستان ساری)، مجله تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، دور 0 2-47، شماره 1، صص 91 ـ 81.

31-  Monfared, N., Yazdanpanah, M. and Tavakoli, K., 2015. Why do they continue to use pesticides? The case of tomato growers in Boushehr Province in Southern Iran. Journal of Agricultural Science and Technology, 17(3), pp.577-588.

32-   رمضانی قوام‌آبادی، محمدحسین. 1391. بررسی راهبردی آموزش حفاظت از محیط‌زیست در ایران: ضرورت‌ها و تنگناها، فصلنامه راهبرد، سال بیست و یکم، شماره 65، صص 257-233.

33-   رضائی، مهدیه؛ و همکاران. 1395. تأثیر برنامه‌های محیط زیستی رادیو بر ارتقای سواد محیط زیستی دانشجویان، فصلنامه آموزش و محیط‌زیست توسعه پایدار، سال 4، شماره 4، صص 54-41.

34-   سبزه­ای، محمدتقی؛ و همکاران. 1395. بررسی رابطه بین آگاهی، نگرش و رفتار حامی محیط‌زیست دانشجویان دختر دانشگاه قم، فصلنامه آموزش و محیط‌زیست توسعه پایدار، سال 4، شماره 4، صص 16-5.

35-   منتی زاده، میثم و زمانی، غلام‌حسین. (1391). بررسی و مقایسه عوامل مؤثر بر نگرش زیست‌محیطی زارعان عضو و غیر عضو تعاونی‌های کشاورزی شهرستان شیراز، تعاون و کشاورزی، سال اول، شماره 4، صص 66-44.

36-  Lichtenberg, E. and Zimmerman, R. 1999. Information and farmers’ attitudes about pesticides, water quality, and related environmental effects. Agriculture, ecosystems & environment, 73(3), pp.227-236.

37-   شمس، علی؛ و همکاران. 1394. سنجش نگرش کشاورزان شهرستان اسدآباد نسبت به کشاورزی پایدار و ارتباط آن با میزان مصرف نهاده­های شیمیایی توسط آن‌ها، علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران. جلد 11، شماره 1، صص 210 ـ 191.

38-   نظریان، مهدی؛ و همکاران. 1389. بررسی دانش، نگرش و رفتار ایمنی کشاورزان سبز کار شوش در استفاده از سموم آفت‌کش. سومین کنگره علوم ترویج و آموزش کشاورزی، مشهد، انجمن ترویج و آموزش کشاورزی ایران، صص 14 ـ 1.

39-  Isin, S. and Yildirim, I., 2007. Fruit-growers’ perceptions on the harmful effects of pesticides and their reflection on practices: The case of Kemalpasa, Turkey. Crop protection, 26(7), pp.917-922.

40-   رضوانی نیا، زینب. 1392. بررسی دانش، نگرش، تمایل و رفتار کشاورزان نسبت به مصرف سموم شیمیایی و کودهای شیمیایی ذرت کاران شهرستان بهبهان. پایان‌نامه درجه کارشناسی ارشد ترویج و آموزش کشاورزی، دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی رامین (خوزستان)، صص 143-1.

41-   سالاروند، زهرا.1393. شناسایی عوامل مؤثر برپذیرش نهاده های زیستی توسط گندم کاران شهرستان دورود (موردمطالعه: دهستان حشمت‌آباد)، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد ترویج و آموزش کشاورزی، دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی رامین (خوزستان)، صص 165 ـ 1.

42-  Ntow, W.J., Gijzen, H.J., Kelderman, P. and Drechsel, P., 2006. Farmer perceptions and pesticide use practices in vegetable production in Ghana. Pest management science, 62(4), pp.356-365

43-  Amera, T. and Abate, A., 2008. An assessment of pesticide use, practice and hazards in the Ethiopian Rift Valley. Institute for Sustainable Development, Ethiopia.

44-  Damalas, C.A., Telidis, G.K. and Thanos, S.D., 2008. Assessing farmers' practices on disposal of pesticide waste after use. Science of the total environment, 390(2), pp.341-345.

45-   امینی، ف. و خانجانی، م. 1393. کاهش آلودگی محیط‌زیست با رعایت ایمنی در مصرف سموم کشاورزی، اولین همایش ملی توسعه پایدار منابع طبیعی تجدیدشونده، مرکز توسعه پایدار علم و صنعت فرزین، همدان، صص 7-1.

46-  Gorton, M., Douarin, E., Davidova, S. and Latruffe, L., 2008. Attitudes to agricultural policy and farming futures in the context of the 2003 CAP reform: A comparison of farmers in selected established and new Member States. Journal of Rural Studies, 24(3), pp.322-336.

47-  Mohanty, M.K., Behera, B.K., Jena, S.K., Srikanth, S., Mogane, C., Samal, S. and Behera, A.A., 2013. Knowledge attitude and practice of pesticide use among agricultural workers in Puducherry, South India. Journal of forensic and legal medicine, 20(8), pp.1028-1031.

48-  Karunamoorthi, K. and Yirgalem, A., 2013. Insecticide risk indicators and occupational insecticidal poisoning in indoor residual spraying. Health Scope, 1(4), pp.165-172.

49-  Reyhani, M. N., Eslamian, S., Davari, A., 2017, Sustainable Agriculture: Building Social-Ecological Resilience, Ch. 10 in Handbook of Drought and Water Scarcity, Vol. 2: Environmental Impacts and Analysis of Drought and Water Scarcity, Ed. by Eslamian S. and Eslamian F., Francis and Taylor, CRC Press, USA, 187 -204.