بررسی شاخص های گردشگری پایدار در دستیابی به ارزش‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی: ارائه راهکار برای اثرات مخرب

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 50، پاییز 98

بررسی شاخص­های گردشگری پایدار در دستیابی به ارزش­های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی: ارائه راهکار برای اثرات مخرب

نگین ناصح¹

 لعبت تقوی[*]²

Taghavi_lobat@yahoo.com

تاریخ دریافت: 28/05/95                                                                                                                  تاریخ پذیرش: 26/04/96

چکیده

صنعت گردشگری یکی از فعالیت­های مهم اقتصادی در قرن حاضر بوده که منابع اقتصادی و اجتماعی بسیاری را برای کشورهای مختلف جهان به­همراه آورده است. توسعه اکوتوریسم به عنوان یکی از پر جاذبه­ترین انواع گردشگری علاوه بر پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، آثار محیط زیستی قابل توجهی نیز می­تواند داشته باشد. این آثار در صورت عدم دقت نظر، عدم تدوین و انجام اقدامات پیشگیرانه در قالب راهبردها، استانداردها و ارزیابی­های مستمر، پیامدهای تخریبی بسیاری در محیط‌های انسانی و طبیعی خواهند داشت و موجب ناپایداری محیطی و در نهایت ناپایداری اکوتوریسم خواهند شد. در عین حال اکوتوریسم می­تواند به عنوان ابزاری مناسب در جهت توریسم پایدار نقش جهانی و یا محلی داشته باشد. علی­رغم آن اکوتوریسم امروزه اغلب به درستی جهت­دهی نشده و عمدتاً به گونه­ای تعریف شده است که عملا از استانداردهای اعلام شده برای نیل و موفقیت در فرآیند پایداری فاصله دارد. تحقیق حاضر از نوع توصیفی- تشریحی می­باشد و با استفاده از اسناد کتابخانه‌ای تدوین گردیده است.

هدف از این پژوهش، تشریح ارتباط مفاهیم گردشگری با توسعه پایدار و توصیف مشکلات و آلودگی­های محیط‌زیست (اعم از آلودگی آب، هوا، خاک، صوت، بصری و پسماند) گردشگری ناپایدار است.

واژه­های کلیدی: گردشگری، توسعۀ پایدار، محیط زیست، آلودگی­ها.

Human and Environment., No. 50 Autumn 2019

Sustainable Tourism Indicators in Achieving Economic, Social, Cultural and Environmental Values: Presenting Solutions for the Devastating Effects

Negin Nasseh¹

[†]*²(Corresponding Author)  Lobat Taghavi

Taghavi_lobat@yahoo.com

Abstract

The tourism industry is one of the most important economic activities in the current century that has brought numerous economic and social resources to countries around the world. In addition to economic, social and cultural consequences, ecotourism development as one of the most attractive types of tourism can have significant environmental effects as well. Lack of precision, lack of development and conduction of precautionary measures in the form of guidelines, standards and continuous assessment will make these effects to have many devastating consequences in natural and human environments, and will lead to environmental instability and finally ecotourism instability. However, ecotourism as a good tool can have a global or local role in line with sustainable tourism. In addition, the ecotourism today is not often rightly oriented and is mainly defined in a way which practically takes distance from the declared standards to achieve stability and success in the sustainability process. This is a descriptive- explanatory study and has been developed using library documents.

The aim of this study was to describe the relationship between tourism concepts with sustainable developments and description of environmental problems and pollution (including air, water, soil, noise, visual and waste pollution) of unstable tourism.

Key words: Tourism, Sustainable development, Environment, Pollution

مقدمه

امروزه صنعت گردشگری یا توریسم با توجه به میزان درآمدزایی در جایگاه سوم صنایع جهان قرار گرفته است و کشورها، در راستای توسعه و بهبود وضعیت این صنعت تلاش­های بسیاری انجام داده­اند و هموراه به تدوین برنامه­هایی برای تعالی، کسب درآمد و اشتغال­زایی از طریق این صنعت اقدام نموده­اند. گردشگری به عنوان بزرگ­ترین بخش تجاری جهان برای بیش از دویست میلیون نفر، اشتغال ایجاد نموده و بیش از هشت درصد مشاغل دنیا را به خود اختصاص داده است و از نظر تولید ارز خارجی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، یکی از پنج منبع اصلی درآمد خارجی است و در 60 کشور از جمله ایتالیا، فرانسه، استرالیا و ...، به عنوان اولین منبع درآمد، به­شمار می­آید. توریسم به عنوان منبع اولیه تولید ارز خارجی بیش از 83 درصد کشورهای در حال توسعه و به عنوان بخش اصلی ارز برای 3/1 فقیرترین کشورها به حساب می­آید (1).

توجه نمودن به مقوله گردشگری زمانی مهم­تر جلوه پیدا می‌کند که بر اساس آخرین آمارهای سازمان جهانی گردشگری[3]­ (WTO)در سال 2007 تعداد 898 میلیون مسافرت بین­المللی صورت گرفته است و درآمد حاصل از توریسم بین­المللی بالغ بر 732 میلیارد دلار (روزانه 2 میلیون دلار) بوده است. پیش­بینی می‌شود تا سال 2020 آمار گردشگری بین­المللی به 8/1 میلیارد دلار برسد.

 گذشته از منافع مالی حاصل از گردشگری این نکته حایز اهمیت است که توریسم به عنوان یک موضوع چند ارزشی از راهکارهای مهم نیل به توسعه پایدار محسوب می­شود، چرا که منبعی تمام نشدنی و با حداقل اثرات تخریبی محیط­زیستی است(2).

روش بررسی

روش تحقیق در این مقاله به صورت توصیفی - تحلیلی و همچنین با توجه به بررسی اثرات گردشگری در ایجاد آلودگی‌های محیط زیست، تکنیک گردآوری اطلاعات به­صورت کتابخانه­ای و مروری بوده و از منابع مختلف جهت پردازش مطلب در آن استفاده شده است .

یافته­ها

عوامل مؤثر در توسعه توریسم

از جمله عواملی که می‌تواند صنعت توریسم کشور را توسعه بخشد، به­کارگیری ابزارها و پارامترهای مؤثر بازاریابی می‌باشد. در گردشگری ایران تنها کمبود بودجه این صنعت را دچار مشکل نکرده است. یکی از ضعف­های توریسم و گردشگری کشورهای اسلامی، عدم تبلیغات وسیع جهت جذب بازار هدف است؛ به گونه­ای که بسیاری از گردشگران دنیا از ظرفیت­های گردشگری کشورهای اسلامی بی­اطلاع بوده و تنها دیدگاهی که از این کشورها دارند بحران و جنگ است.

عوامل اقتصادی از دو نقطه نظر و دیدگاه مورد توجه قرار می‌گیرند؛ یکی از نظر بالا رفتن درآمد سرانه که موجب می‌گردد تا فضای بالقوه توریست­ها تبدیل به تقاضای بالفعل شود و دیگری از نقطه نظر اقتصاد کلی؛ بدین ترتیب که در دورۀ رونق اقتصادی مقداری از اعتبارات دولت صرف تهیه و اجرای برنامه­های عمرانی و تأسیسات زیربناییِ جهانگردی شده که این امر در ایجاد امکانات بیش­تر در خصوص توسعه توریسم موثر خواهد بود.

عوامل اجتماعی و فرهنگی: نیز به صورت افزایش جمعیت و توسعه شهرنشینی در توسعة توریسم اثر مستقیم به جای می‌گذارند. کاهش ساعات کار و افزایش طول مدت مرخصی­ها و بازدید از نقاط مختلف و ناشناخته در توسعه جهانگردی مؤثر هستند (3).

منافع اقتصادی- اجتماعی توریسم

توریسم در سطح محلی ایجاد اشتغال می‌کند. این اشتغال مستقیماً مربوط به بخش توریسم و نیز مربوط به بخش­های متنوع حمایت و مدیریت منابع می‌شود.

توریسم، صنایع سود آور محلی را توسعه می‌بخشد و در سطح محلی از طریق احداث هتل­ها، رستوران­ها، سیستم­های حمل و نقل، صنایع دستی و ارمغان­های محلی و خدمات راهنما به

منطقه رونق می‌دهد. توریسم سبب جذب ارز خارجی می‌شود و از این طریق به اقتصاد محلی و منطقه نیز کمک می‌کند. توریسم به اقتصاد محلی به‌ویژه در مناطق روستایی تنوع بخشیده، زیرا شغل کشاورزی ممکن است متمرکز یا پراکنده باشد و می‌تواند سبب تنوع و وسعت اشتغال شود (4).

توریسم به اقتصاد محلی از طریق ایجاد تقاضا به تولیدات کشاورزی مساعدت کرده و سبب تزریق سرمایه می‌شود. توریسم یا گردشگری سبب بهبود شبکه حمل و نقل، ارتباطات و عوامل زیربنایی شده و به همراه خود به مردم محلی سود می‌رساند.

توریسم سبب بهره­برداری سودمند از برخی اراضی می­شود که برای کشاورزان، به­عنوان زمین­های حاشیه­ای به شمار می­روند و بدین ترتیب باعث می‌شود که گستره­های بزرگی از اراضی با پوشش طبیعی باقی بماند. گردشگری موجب انتقال فرهنگ­ها به یکدیگر شده و زمینه ارتباطات را در بُعد جهانی فراهم کرده و سطح درک مردم را از فرهنگ یکدیگر ارتقا می‌دهد.

چنان­چه توریسم خوب هدایت شود می‌تواند به عنوان مکانیسمی برای خودگردانی محیط­های طبیعی – فرهنگی و در نتیجه ابزاری جهت حفاظت از میراث­های طبیعی به شمار ‌آید.

 توریسم، امکانات تفرج­گاهی مناسبی را فراهم کرده و می‌تواند مورد استفاده جوامع محلی و همچنین بازدیدکنندگان داخلی و خارجی قرار گیرد. توریسم به دلیل دستاوردهای ملموس خود وسیله­ای برای متقاعدکردن مسئولین و مقامات دولتی و عموم مردم در خصوص اهمیت حفاظت از مناطق طبیعی است.

این فواید به ویژه زمانی خود را برجسته­تر نشان می‌‌دهند که مناطق حفاظت­شدة اختصاص­یافته به توریسم و گردشگری از نظر سایر کاربری­ها نظیر کشاورزی، دارای کم­ترین فایده­مندی بوده یا هیچ­گونه ارزشی نداشته باشند. این فواید هر اندازه دسترسی به سایر مناطق تفرجگاهی را بیش­تر کاهش دهد، ارزش بیش­تری پیدا خواهد کرد. به علاوه چنان­چه توریسم خوب طرح ریزی و مدیریت شود، نه تنها آلوده کننده نیست؛ بلکه تجدیدشونده نیز خواهد بود (5).

-ارزش­ها و اهمیت­های گردشگری

الف) اشتغال­زایی: صنعت  گردشگری بزرگ­ترین  صنعت

اشتغال­زا در سطح جهان می­باشد که با تولید 200 میلیون فرصت شغلی مستقیم و غیرمستقیم ده درصد کل اشتغال جهانی را به خود اختصاص داده است (6). بر اساس بررسی­های انجام­شده به ازای ورود هر گردشگر، پنج شغل جدید به­وجود می­آید از جمله: راهنمایان تور، کارکنان شرکت­های توریستی و گردشگری، کارکنان هتل­ها، مهمان­سراها، رستوران­ها، سوپرمارکت­ها، مترجمین، کادر آموزش مدیران و برنامه­ریزان. همچنین نیروی انسانی مورد نیاز در این صنعت، احتیاج به آموزش بلندمدت ندارد.

 ب) روند رشد جهانی: کشورهای واقع در آمریکای جنوبی با بیش از ده درصد، در بالاترین ردیف جدول جهانی رشد در سال 2011 و سپس اروپا با بیش از شش درصد در ردیف دوم قرار داشته است. آسیای جنوبی و جنوب شرق آسیا نیز هر دو با بیش از نه درصد رشد از افزایش بازارهای منطقه­ای سود برده‌اند؛ درحالی­که به­گونة رقابت­انگیزی میزان رشد در کشورهای واقع در شمال شرقی آسیا با بیش از چهار درصد تا حدی به­دلیل تنزل موقتی بازارها در ژاپن ضعیف­تر شده است. کشورهای آفریقایی همچنان 50 میلیون توریست خود را حفظ کرده­اند، ولی کشورهای شمال آفریقا شاهد 12 درصد تنزل بوده­اند. در خاورمیانه با هشت درصد تنزل، مجموعاً پنج میلیون توریست بین­المللی جذب شده است که مجموعاً به 55 میلیون توریست می­رسد. تعداد توریست­های بین­المللی در سال 2011 به رغم رویارویی با مشکلات و شرایط چالش­برانگیز جاری، رکورد تازه­ای را پشت سر گذاشته است. علت این رشد آن بود که این بخش مستقیماً تأمین­کنندة پنج درصد از کل تولید ناخالص جهانی و شش درصد از کل صادرات جهان است.

 ج) اقتصاد: توریسم از پویاترین بخش­های اقتصادی جهان امروز است که بر اساس پیش­بینی سازمان جهانی توریسم (WTO) در چند سال آینده از لحاظ درآمد، در رأس همة

صنایع موجود در دنیا خواهد بود و بزرگ­ترین بخش تجارت

بین­الملل را به خود اختصاص خواهد داد. گردش اقتصادی این بخش، حجم عظیمی از مبادلات تجاری بین­المللی را به خود اختصاص داده است و  کشورهای  مختلف  با  آگاهی  از  درآمد

سرشار گردشگری، اهمیت ویژه­ای برای گسترش این بخش از

اقتصاد جهانی قایل شده­اند. حجم پولی که به­واسطة گردشگران جهان در یک سال جابه­جا می­شود، حدود دو و نیم برابر درآمد سالانة حاصل از فروش نفت کشورهای عضو اوپک است (7).

جدول 1- پیش­بینی رشد گردشگری تا سال 2020 (بر حسب میلیون نفر)(­8)

-مشکلات و تنگناهای توسعه صنعت گردشگری

-گردشگری پایدار

از جمله مشکلات بر سر راه گردشگری، نداشتن زیرساخت­ها، سخت افزار و نرم افزارهاست. کشور ایران برای گردشگران خارجی، کشور گرانی است.

از جمله مشکلات صنعت جهانگردی کشور می‌توان به این موارد اشاره کرد (9):

- مشکلات سازمانی و تشکیلاتی

- وجود سازمان­های موازی در صنعت گردشگری

- عدم هماهنگی و ارتباط بین سازمان­های دست اندرکار در صنعت جهانگردی کشور

- مشکلات سرمایه­گذاری داخلی و خارجی

- هزینه بالای سفر به ایران

- ضعف در سیستم حمل و نقل

- تغییر کاربردی هتل­ها و واحدهای اقامتی

- مشکلات آموزشی و تربیت نیروی انسانی مورد نیاز بخش جهانگردی

- مشکلات تبلیغات

- نا آشنایی مردم با نحوه برقراری ارتباط با گردشگران

تاکنون از گردشگری پایدار تعریف­های گوناگونی ارایه شدهاست. از جمله، نوعی گردشگری که می­توان آن را بلندمدت حفظ کرد، چون منجر به سود خالص از محیط­های اجتماعی، اقتصادی، طبیعی و فرهنگی منطقة گردشگری می­شود. یا نوعی گردشگری که یکپارچگی فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی یا محیط­زیستی مقصد گردشگری را در بلندمدت به خطر نمی‌اندازد (10).

در این نوع گردشگری، توازن و تعادل، حفظ ارزش­ها و کیفیت اخلاقیات و اصول اقتصادی و نیز مزیت اقتصادی، همه به همراه هم دیده شده و تلاش می­شود تا توسعه­ای متعادل و همه جانبه جایگزین توسعه صرفاً اقتصادی گردد. در این دیدگاه، توسعه گردشگری با استفاده از منابع موجود به گونه­ای است که ضمن پاسخ دادن به نیازهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ضوابط قانونی جامعه و انتظارات گردشگران بتوان وحدت و یکپارچگی، هویت فرهنگی، سلامت حفظ محیط­زیست، تعادل اقتصادی و رفاه مردم محلی را تامین کرد.

تعریف سازمان جهانی گردشگری در این است که گردشگری به پیامدهای فعلی و آیندة اقتصادی، اجتماعی و محیط­زیستی خود توجه کامل دارد و به نیازهای بازدیدکنندگان، صنعت، محیط­زیست و جوامع میزبان می­پردازد (11). گردشگری پایدار به‌عنوان پیش­رو در مدیریت تمام منابع درنظر گرفته می­شود؛ به­طوری­که نیازهای اقتصادی، اجتماعی و زیباشناختی بتوانند همراه با حفظ یکپارچگی فرهنگی، فرآیندهای اساسی بوم­شناختی، تنوع زیستی و سیستم­های پشتیبان حیات، را برآورده سازند.

این نوع گردشگری را نباید با انواع دیگر آن به­ویژه اکوتوریسم اشتباه گرفت؛ زیرا اکوتوریسم شکلی از گردشگری است (مانند گردشگری ورزشی، سلامت، سواحل، فرهنگی یا ماجراجویانه)، مفهوم توسعة پایدار را باید برای انواع شکل­های گردشگری به‌کار برد. اگر اصول پایداری به­کار گرفته شود، سپس می­توان نوع گردشگری را، گردشگری پایدرار نامید. بنابراین می­تواند برای تمامی انواع فعالیت­های گردشگری به­کار رود (12).

   از سوی دیگر، هنگامی گردشگری از دیدگاه بوم­شناختی پایدار است که:

• منابع تجدیدناپذیر را سریع­تر از آن­که بتواند دوباره تجدید شوند، یا جانشین تجدیدپذیری بتوان برای آن­ها پیدا کرد، مصرف نکند.
• مصرف انرژی را به کم­ترین سطح برساند.
• آلاینده­ها را سریع­تر از آن­که کرۀ زمین یا زیست­کره بتواند آن­ها را به شکل غیرزیان­آور درآورد، در طبیعت رها نکند.
• اثری بر تنوع زیستی و سیستم­های بوم­شناختی نداشته باشد.
• از انواع فرصت­های تفرجی، آموزشی و فرهنگی برای نسل حاضر و آینده پشتیبانی کند.
• از دید اجتماعی و اقتصادی، به جوامع محلی و منطقه سود برساند.
• برای رسیدن به پایداری بوم­شناختی و اکولوژیکی، بر ظرفیت سایر بخش­های اقتصادی تأثیر نگذارد.

در حقیقت، فلسفة این نوع گردشگری تضمین این موضوع است که توسعه و مدیریت پایدار گردشگری طوری صورت گیرد  که نسل­های آتی نیز از منافع آن استفاده نمایند. از این روست که هم­اکنون، واژة «پایداری» بیش از پیش در رابطه با برنامه­ریزی و مدیریت گردشگری به­کار می­رود (13).

در مجموع، می­توان گفت که گردشگری پایدار همان مفاهیم توسعة پایدار یعنی بهره­برداری پایدار از منابع طبیعی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی  ضمن حفظ آنها برای نسل فعلی و آینده را  در بر دارد.  از این ­روست که در دنیای­ امروز، بر این نوع گردشگری  بیش از پیش تأکید می­شود[4].

-تعریف و مفهوم شاخص­های گردشگری پایدار

شاخص را بدین­گونه توصیف می­کند: «چیزی که به شما کمک می­کند تا بفهمید کجا هستید، چه مسیری را طی می­کنید و

چقدر تا جایی که می­خواهید بروید، فاصله دارد».

درحالی­کهDCMS ­ [5]در سال 1999 به شکل ساده­تر بیان می­کند که «هدف شاخص، تولید چیزی است که سنجش­پذیر باشد و به ما چیزی را نشان دهد». شاخص­ها ابزاری هستند که به شکل اعداد مجزا، درصد یا نسبت، توصیف کیفی، وجود یا عدم وجود اجزای مشخص مربوط به مسایل محیط­زیستی، اجتماعی و اقتصادی بیان می­شوند. این شاخص­ها نشانه­ای از شرایط یا مشکلات فعلی یا در حال ظهور، ضرورت عمل و نتایج فعالیت­ها هستند.

به­عنوان نمونه، اندازه­گیری دمای بدن نه­تنها دمای فعلی بدن را نشان می­دهد، بلکه اگر دما بیش از حد معمول شود، سند محکمی است مبنی بر این که فرد، بیمار و حامل ویروس یا آلودگی است. بنابراین دمای بدن نه­تنها یک شاخص دمایی، بلکه یک شاخص بهداشت انسانی نیز هست. شاخص­های گردشگری پایدار همانند شاخص­های پایداری دربارة تلفیق گردشگری با زمینة محیط­زیستی و اجتماعی فرهنگی آن است(14).

در الگوی توسعة پایدار، شاخص­ها مجموعة اطلاعاتی هستند که به شکل رسمی و جهت کاربرد منظم برای سنجش تغییرات منابع و مسایلی که برای توسعه و مدیریت گردشگری یک مقصد معین، حیاتی هستند گزینش شده­اند. با اهمیت­یافتن مسألة پایداری در گردشگری، سازمان جهانی گردشگری و سازمان­های دیگر، روش­ها و ابزارهایی ایجاد نموده­اند که تلفیق معیارهای پایداری در برنامه­ریزی، توسعه و مدیریت گردشگری را امکان­پذیر می­کند که چند نمونه آن عبارت است از (12):

•  طرح­های توسعة گردشگری پایدار
•  مراحل دستور کار 21 در سطح محلی با مشارکت تمامی ذی­نفعان مربوطه
•  قوانین و مقرراتی که محدودة اهداف گردشگری را کنترل و این بخش را در توسعة کلی محلی و منطقه­ای، تلفیق و آن را با دیگر فعالیت­ها سازگار می­نماید.
•  تنظیم در خصوص استفاده از سرمایه­های میراثی جهت اهداف گردشگری
•  طرح­های مدیریت برای مناطق حفاظت­شدة طبیعی و سایت­های باستان­شناسی
•  تعیین ظرفیت بُرد سایت­های گردشگری و احترام گذاشتن به این محدودیت­ها از سوی تمامی مشارکت­کنندگان
•  اجرای سیستم اعطای گواهی پایداری به شکل داوطلبانه یا اجباری
•    تعیین شاخص­هایی برای سنجش دوره­ای یک­سری از متغیرهایی که بر پایداری مقصد گردشگری تأثیر می­­گذارند.

بدین ترتیب این راهکارها تضمین می­نمایند که چنین توسعه­ای در بلندمدت از دید اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیط‌زیستی پایدار خواهد بود. به­عبارت دیگر تصمیم­گیران نیازمند اطلاعات دقیق دربارة تأثیر توسعة گردشگری و فعالیت‌های آن بر شرایط محیط­زیستی و فرهنگی- اجتماعی مقصد گردشگری و نیز آگاهی از پیشرفت حاصل از فعالیت­های مدیریت می­باشند. شاخص­های پایداری از ابزار اصلی فراهم­کردن این اطلاعات بوده و اساس برنامه­ریزی و مدیریت و پایش گردشگری پایدار را تشکیل می­دهند.

-دشواری­های پیش روی شاخص­های گردشگری پایدار

مهم­ترین مسأله در گزینش شاخص­ها، توانایی سنجش آن­ها

است. حتی در کشورهای توسعه­یافته که سال­هاست داده­های

گوناگون گردشگری وجود دارد، کمی­کردن آن با مشکل روبرو است؛ به­طوری­که آژانس حفاظت از محیط­زیست آمریکا (EPA)[6] در مطالعه­ای دربارة شاخص­های محیط­زیستی گردشگری تنها شاخص­هایی را گزینش کرده که داده­های آن موجود بوده و امکان کمی­سازی آن وجود داشته است[7].

مشکل دیگر گزینش شاخص­ها، در دسترس­بودن آن­ها است (15). در بسیاری موارد و در خیلی از مقصدهای گردشگری به‌ویژه در کشورهای درحال توسعه هیچ دادة قابل اعتماد و موثقی دربارة فعالیت­های گردشگری وجود ندارد. این مسأله باعث می­شود اندازه­گیری اثرات محیط­زیستی، �