نوع مقاله: مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی موثر بر سلامت، دانشکدۀ بهداشت، گروه مهندسی بهداشت محیط، دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، بیرجند، ایران.
2 دانشیار، گروه علوم و مهندسی محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. *)مسئول مکاتبات(..
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 50، پاییز 98
بررسی شاخصهای گردشگری پایدار در دستیابی به ارزشهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی: ارائه راهکار برای اثرات مخرب
نگین ناصح1
لعبت تقوی[*]2
Taghavi_lobat@yahoo.com
تاریخ دریافت: 28/05/95 تاریخ پذیرش: 26/04/96
چکیده
صنعت گردشگری یکی از فعالیتهای مهم اقتصادی در قرن حاضر بوده که منابع اقتصادی و اجتماعی بسیاری را برای کشورهای مختلف جهان بههمراه آورده است. توسعه اکوتوریسم به عنوان یکی از پر جاذبهترین انواع گردشگری علاوه بر پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، آثار محیط زیستی قابل توجهی نیز میتواند داشته باشد. این آثار در صورت عدم دقت نظر، عدم تدوین و انجام اقدامات پیشگیرانه در قالب راهبردها، استانداردها و ارزیابیهای مستمر، پیامدهای تخریبی بسیاری در محیطهای انسانی و طبیعی خواهند داشت و موجب ناپایداری محیطی و در نهایت ناپایداری اکوتوریسم خواهند شد. در عین حال اکوتوریسم میتواند به عنوان ابزاری مناسب در جهت توریسم پایدار نقش جهانی و یا محلی داشته باشد. علیرغم آن اکوتوریسم امروزه اغلب به درستی جهتدهی نشده و عمدتاً به گونهای تعریف شده است که عملا از استانداردهای اعلام شده برای نیل و موفقیت در فرآیند پایداری فاصله دارد. تحقیق حاضر از نوع توصیفی- تشریحی میباشد و با استفاده از اسناد کتابخانهای تدوین گردیده است.
هدف از این پژوهش، تشریح ارتباط مفاهیم گردشگری با توسعه پایدار و توصیف مشکلات و آلودگیهای محیطزیست (اعم از آلودگی آب، هوا، خاک، صوت، بصری و پسماند) گردشگری ناپایدار است.
واژههای کلیدی: گردشگری، توسعۀ پایدار، محیط زیست، آلودگیها.
Human and Environment., No. 50 Autumn 2019
Sustainable Tourism Indicators in Achieving Economic, Social, Cultural and Environmental Values: Presenting Solutions for the Devastating Effects
Negin Nasseh1
[†]*2(Corresponding Author) Lobat Taghavi
Taghavi_lobat@yahoo.com
Abstract
The tourism industry is one of the most important economic activities in the current century that has brought numerous economic and social resources to countries around the world. In addition to economic, social and cultural consequences, ecotourism development as one of the most attractive types of tourism can have significant environmental effects as well. Lack of precision, lack of development and conduction of precautionary measures in the form of guidelines, standards and continuous assessment will make these effects to have many devastating consequences in natural and human environments, and will lead to environmental instability and finally ecotourism instability. However, ecotourism as a good tool can have a global or local role in line with sustainable tourism. In addition, the ecotourism today is not often rightly oriented and is mainly defined in a way which practically takes distance from the declared standards to achieve stability and success in the sustainability process. This is a descriptive- explanatory study and has been developed using library documents.
The aim of this study was to describe the relationship between tourism concepts with sustainable developments and description of environmental problems and pollution (including air, water, soil, noise, visual and waste pollution) of unstable tourism.
Key words: Tourism, Sustainable development, Environment, Pollution
مقدمه
امروزه صنعت گردشگری یا توریسم با توجه به میزان درآمدزایی در جایگاه سوم صنایع جهان قرار گرفته است و کشورها، در راستای توسعه و بهبود وضعیت این صنعت تلاشهای بسیاری انجام دادهاند و هموراه به تدوین برنامههایی برای تعالی، کسب درآمد و اشتغالزایی از طریق این صنعت اقدام نمودهاند. گردشگری به عنوان بزرگترین بخش تجاری جهان برای بیش از دویست میلیون نفر، اشتغال ایجاد نموده و بیش از هشت درصد مشاغل دنیا را به خود اختصاص داده است و از نظر تولید ارز خارجی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، یکی از پنج منبع اصلی درآمد خارجی است و در 60 کشور از جمله ایتالیا، فرانسه، استرالیا و ...، به عنوان اولین منبع درآمد، بهشمار میآید. توریسم به عنوان منبع اولیه تولید ارز خارجی بیش از 83 درصد کشورهای در حال توسعه و به عنوان بخش اصلی ارز برای 3/1 فقیرترین کشورها به حساب میآید (1).
توجه نمودن به مقوله گردشگری زمانی مهمتر جلوه پیدا میکند که بر اساس آخرین آمارهای سازمان جهانی گردشگری[3] (WTO)در سال 2007 تعداد 898 میلیون مسافرت بینالمللی صورت گرفته است و درآمد حاصل از توریسم بینالمللی بالغ بر 732 میلیارد دلار (روزانه 2 میلیون دلار) بوده است. پیشبینی میشود تا سال 2020 آمار گردشگری بینالمللی به 8/1 میلیارد دلار برسد.
گذشته از منافع مالی حاصل از گردشگری این نکته حایز اهمیت است که توریسم به عنوان یک موضوع چند ارزشی از راهکارهای مهم نیل به توسعه پایدار محسوب میشود، چرا که منبعی تمام نشدنی و با حداقل اثرات تخریبی محیطزیستی است(2).
روش بررسی
روش تحقیق در این مقاله به صورت توصیفی - تحلیلی و همچنین با توجه به بررسی اثرات گردشگری در ایجاد آلودگیهای محیط زیست، تکنیک گردآوری اطلاعات بهصورت کتابخانهای و مروری بوده و از منابع مختلف جهت پردازش مطلب در آن استفاده شده است .
یافتهها
عوامل مؤثر در توسعه توریسم
از جمله عواملی که میتواند صنعت توریسم کشور را توسعه بخشد، بهکارگیری ابزارها و پارامترهای مؤثر بازاریابی میباشد. در گردشگری ایران تنها کمبود بودجه این صنعت را دچار مشکل نکرده است. یکی از ضعفهای توریسم و گردشگری کشورهای اسلامی، عدم تبلیغات وسیع جهت جذب بازار هدف است؛ به گونهای که بسیاری از گردشگران دنیا از ظرفیتهای گردشگری کشورهای اسلامی بیاطلاع بوده و تنها دیدگاهی که از این کشورها دارند بحران و جنگ است.
عوامل اقتصادی از دو نقطه نظر و دیدگاه مورد توجه قرار میگیرند؛ یکی از نظر بالا رفتن درآمد سرانه که موجب میگردد تا فضای بالقوه توریستها تبدیل به تقاضای بالفعل شود و دیگری از نقطه نظر اقتصاد کلی؛ بدین ترتیب که در دورۀ رونق اقتصادی مقداری از اعتبارات دولت صرف تهیه و اجرای برنامههای عمرانی و تأسیسات زیربناییِ جهانگردی شده که این امر در ایجاد امکانات بیشتر در خصوص توسعه توریسم موثر خواهد بود.
عوامل اجتماعی و فرهنگی: نیز به صورت افزایش جمعیت و توسعه شهرنشینی در توسعة توریسم اثر مستقیم به جای میگذارند. کاهش ساعات کار و افزایش طول مدت مرخصیها و بازدید از نقاط مختلف و ناشناخته در توسعه جهانگردی مؤثر هستند (3).
منافع اقتصادی- اجتماعی توریسم
توریسم در سطح محلی ایجاد اشتغال میکند. این اشتغال مستقیماً مربوط به بخش توریسم و نیز مربوط به بخشهای متنوع حمایت و مدیریت منابع میشود.
توریسم، صنایع سود آور محلی را توسعه میبخشد و در سطح محلی از طریق احداث هتلها، رستورانها، سیستمهای حمل و نقل، صنایع دستی و ارمغانهای محلی و خدمات راهنما به
منطقه رونق میدهد. توریسم سبب جذب ارز خارجی میشود و از این طریق به اقتصاد محلی و منطقه نیز کمک میکند. توریسم به اقتصاد محلی بهویژه در مناطق روستایی تنوع بخشیده، زیرا شغل کشاورزی ممکن است متمرکز یا پراکنده باشد و میتواند سبب تنوع و وسعت اشتغال شود (4).
توریسم به اقتصاد محلی از طریق ایجاد تقاضا به تولیدات کشاورزی مساعدت کرده و سبب تزریق سرمایه میشود. توریسم یا گردشگری سبب بهبود شبکه حمل و نقل، ارتباطات و عوامل زیربنایی شده و به همراه خود به مردم محلی سود میرساند.
توریسم سبب بهرهبرداری سودمند از برخی اراضی میشود که برای کشاورزان، بهعنوان زمینهای حاشیهای به شمار میروند و بدین ترتیب باعث میشود که گسترههای بزرگی از اراضی با پوشش طبیعی باقی بماند. گردشگری موجب انتقال فرهنگها به یکدیگر شده و زمینه ارتباطات را در بُعد جهانی فراهم کرده و سطح درک مردم را از فرهنگ یکدیگر ارتقا میدهد.
چنانچه توریسم خوب هدایت شود میتواند به عنوان مکانیسمی برای خودگردانی محیطهای طبیعی – فرهنگی و در نتیجه ابزاری جهت حفاظت از میراثهای طبیعی به شمار آید.
توریسم، امکانات تفرجگاهی مناسبی را فراهم کرده و میتواند مورد استفاده جوامع محلی و همچنین بازدیدکنندگان داخلی و خارجی قرار گیرد. توریسم به دلیل دستاوردهای ملموس خود وسیلهای برای متقاعدکردن مسئولین و مقامات دولتی و عموم مردم در خصوص اهمیت حفاظت از مناطق طبیعی است.
این فواید به ویژه زمانی خود را برجستهتر نشان میدهند که مناطق حفاظتشدة اختصاصیافته به توریسم و گردشگری از نظر سایر کاربریها نظیر کشاورزی، دارای کمترین فایدهمندی بوده یا هیچگونه ارزشی نداشته باشند. این فواید هر اندازه دسترسی به سایر مناطق تفرجگاهی را بیشتر کاهش دهد، ارزش بیشتری پیدا خواهد کرد. به علاوه چنانچه توریسم خوب طرح ریزی و مدیریت شود، نه تنها آلوده کننده نیست؛ بلکه تجدیدشونده نیز خواهد بود (5).
-ارزشها و اهمیتهای گردشگری
الف) اشتغالزایی: صنعت گردشگری بزرگترین صنعت
اشتغالزا در سطح جهان میباشد که با تولید 200 میلیون فرصت شغلی مستقیم و غیرمستقیم ده درصد کل اشتغال جهانی را به خود اختصاص داده است (6). بر اساس بررسیهای انجامشده به ازای ورود هر گردشگر، پنج شغل جدید بهوجود میآید از جمله: راهنمایان تور، کارکنان شرکتهای توریستی و گردشگری، کارکنان هتلها، مهمانسراها، رستورانها، سوپرمارکتها، مترجمین، کادر آموزش مدیران و برنامهریزان. همچنین نیروی انسانی مورد نیاز در این صنعت، احتیاج به آموزش بلندمدت ندارد.
ب) روند رشد جهانی: کشورهای واقع در آمریکای جنوبی با بیش از ده درصد، در بالاترین ردیف جدول جهانی رشد در سال 2011 و سپس اروپا با بیش از شش درصد در ردیف دوم قرار داشته است. آسیای جنوبی و جنوب شرق آسیا نیز هر دو با بیش از نه درصد رشد از افزایش بازارهای منطقهای سود بردهاند؛ درحالیکه بهگونة رقابتانگیزی میزان رشد در کشورهای واقع در شمال شرقی آسیا با بیش از چهار درصد تا حدی بهدلیل تنزل موقتی بازارها در ژاپن ضعیفتر شده است. کشورهای آفریقایی همچنان 50 میلیون توریست خود را حفظ کردهاند، ولی کشورهای شمال آفریقا شاهد 12 درصد تنزل بودهاند. در خاورمیانه با هشت درصد تنزل، مجموعاً پنج میلیون توریست بینالمللی جذب شده است که مجموعاً به 55 میلیون توریست میرسد. تعداد توریستهای بینالمللی در سال 2011 به رغم رویارویی با مشکلات و شرایط چالشبرانگیز جاری، رکورد تازهای را پشت سر گذاشته است. علت این رشد آن بود که این بخش مستقیماً تأمینکنندة پنج درصد از کل تولید ناخالص جهانی و شش درصد از کل صادرات جهان است.
ج) اقتصاد: توریسم از پویاترین بخشهای اقتصادی جهان امروز است که بر اساس پیشبینی سازمان جهانی توریسم (WTO) در چند سال آینده از لحاظ درآمد، در رأس همة
صنایع موجود در دنیا خواهد بود و بزرگترین بخش تجارت
بینالملل را به خود اختصاص خواهد داد. گردش اقتصادی این بخش، حجم عظیمی از مبادلات تجاری بینالمللی را به خود اختصاص داده است و کشورهای مختلف با آگاهی از درآمد
سرشار گردشگری، اهمیت ویژهای برای گسترش این بخش از
اقتصاد جهانی قایل شدهاند. حجم پولی که بهواسطة گردشگران جهان در یک سال جابهجا میشود، حدود دو و نیم برابر درآمد سالانة حاصل از فروش نفت کشورهای عضو اوپک است (7).
جدول 1- پیشبینی رشد گردشگری تا سال 2020 (بر حسب میلیون نفر)(8)
2020 |
2010 |
کشور |
717 |
527 |
اروپا |
438 |
23 |
شرق آسیا- اقیانوس آرام |
284 |
195 |
آمریکا (شمالی، مرکزی، جنوبی) |
75 |
46 |
آفریقا |
69 |
37 |
خاورمیانه |
19 |
11 |
آسیای شرقی |
206/1 |
740/1 |
جمع |
-مشکلات و تنگناهای توسعه صنعت گردشگری
-گردشگری پایدار
از جمله مشکلات بر سر راه گردشگری، نداشتن زیرساختها، سخت افزار و نرم افزارهاست. کشور ایران برای گردشگران خارجی، کشور گرانی است.
از جمله مشکلات صنعت جهانگردی کشور میتوان به این موارد اشاره کرد (9):
- مشکلات سازمانی و تشکیلاتی
- وجود سازمانهای موازی در صنعت گردشگری
- عدم هماهنگی و ارتباط بین سازمانهای دست اندرکار در صنعت جهانگردی کشور
- مشکلات سرمایهگذاری داخلی و خارجی
- هزینه بالای سفر به ایران
- ضعف در سیستم حمل و نقل
- تغییر کاربردی هتلها و واحدهای اقامتی
- مشکلات آموزشی و تربیت نیروی انسانی مورد نیاز بخش جهانگردی
- مشکلات تبلیغات
- نا آشنایی مردم با نحوه برقراری ارتباط با گردشگران
تاکنون از گردشگری پایدار تعریفهای گوناگونی ارایه شدهاست. از جمله، نوعی گردشگری که میتوان آن را بلندمدت حفظ کرد، چون منجر به سود خالص از محیطهای اجتماعی، اقتصادی، طبیعی و فرهنگی منطقة گردشگری میشود. یا نوعی گردشگری که یکپارچگی فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی یا محیطزیستی مقصد گردشگری را در بلندمدت به خطر نمیاندازد (10).
در این نوع گردشگری، توازن و تعادل، حفظ ارزشها و کیفیت اخلاقیات و اصول اقتصادی و نیز مزیت اقتصادی، همه به همراه هم دیده شده و تلاش میشود تا توسعهای متعادل و همه جانبه جایگزین توسعه صرفاً اقتصادی گردد. در این دیدگاه، توسعه گردشگری با استفاده از منابع موجود به گونهای است که ضمن پاسخ دادن به نیازهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ضوابط قانونی جامعه و انتظارات گردشگران بتوان وحدت و یکپارچگی، هویت فرهنگی، سلامت حفظ محیطزیست، تعادل اقتصادی و رفاه مردم محلی را تامین کرد.
تعریف سازمان جهانی گردشگری در این است که گردشگری به پیامدهای فعلی و آیندة اقتصادی، اجتماعی و محیطزیستی خود توجه کامل دارد و به نیازهای بازدیدکنندگان، صنعت، محیطزیست و جوامع میزبان میپردازد (11). گردشگری پایدار بهعنوان پیشرو در مدیریت تمام منابع درنظر گرفته میشود؛ بهطوریکه نیازهای اقتصادی، اجتماعی و زیباشناختی بتوانند همراه با حفظ یکپارچگی فرهنگی، فرآیندهای اساسی بومشناختی، تنوع زیستی و سیستمهای پشتیبان حیات، را برآورده سازند.
این نوع گردشگری را نباید با انواع دیگر آن بهویژه اکوتوریسم اشتباه گرفت؛ زیرا اکوتوریسم شکلی از گردشگری است (مانند گردشگری ورزشی، سلامت، سواحل، فرهنگی یا ماجراجویانه)، مفهوم توسعة پایدار را باید برای انواع شکلهای گردشگری بهکار برد. اگر اصول پایداری بهکار گرفته شود، سپس میتوان نوع گردشگری را، گردشگری پایدرار نامید. بنابراین میتواند برای تمامی انواع فعالیتهای گردشگری بهکار رود (12).
از سوی دیگر، هنگامی گردشگری از دیدگاه بومشناختی پایدار است که:
در حقیقت، فلسفة این نوع گردشگری تضمین این موضوع است که توسعه و مدیریت پایدار گردشگری طوری صورت گیرد که نسلهای آتی نیز از منافع آن استفاده نمایند. از این روست که هماکنون، واژة «پایداری» بیش از پیش در رابطه با برنامهریزی و مدیریت گردشگری بهکار میرود (13).
در مجموع، میتوان گفت که گردشگری پایدار همان مفاهیم توسعة پایدار یعنی بهرهبرداری پایدار از منابع طبیعی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ضمن حفظ آنها برای نسل فعلی و آینده را در بر دارد. از این روست که در دنیای امروز، بر این نوع گردشگری بیش از پیش تأکید میشود[4].
-تعریف و مفهوم شاخصهای گردشگری پایدار
شاخص را بدینگونه توصیف میکند: «چیزی که به شما کمک میکند تا بفهمید کجا هستید، چه مسیری را طی میکنید و
چقدر تا جایی که میخواهید بروید، فاصله دارد».
درحالیکهDCMS [5]در سال 1999 به شکل سادهتر بیان میکند که «هدف شاخص، تولید چیزی است که سنجشپذیر باشد و به ما چیزی را نشان دهد». شاخصها ابزاری هستند که به شکل اعداد مجزا، درصد یا نسبت، توصیف کیفی، وجود یا عدم وجود اجزای مشخص مربوط به مسایل محیطزیستی، اجتماعی و اقتصادی بیان میشوند. این شاخصها نشانهای از شرایط یا مشکلات فعلی یا در حال ظهور، ضرورت عمل و نتایج فعالیتها هستند.
بهعنوان نمونه، اندازهگیری دمای بدن نهتنها دمای فعلی بدن را نشان میدهد، بلکه اگر دما بیش از حد معمول شود، سند محکمی است مبنی بر این که فرد، بیمار و حامل ویروس یا آلودگی است. بنابراین دمای بدن نهتنها یک شاخص دمایی، بلکه یک شاخص بهداشت انسانی نیز هست. شاخصهای گردشگری پایدار همانند شاخصهای پایداری دربارة تلفیق گردشگری با زمینة محیطزیستی و اجتماعی فرهنگی آن است(14).
در الگوی توسعة پایدار، شاخصها مجموعة اطلاعاتی هستند که به شکل رسمی و جهت کاربرد منظم برای سنجش تغییرات منابع و مسایلی که برای توسعه و مدیریت گردشگری یک مقصد معین، حیاتی هستند گزینش شدهاند. با اهمیتیافتن مسألة پایداری در گردشگری، سازمان جهانی گردشگری و سازمانهای دیگر، روشها و ابزارهایی ایجاد نمودهاند که تلفیق معیارهای پایداری در برنامهریزی، توسعه و مدیریت گردشگری را امکانپذیر میکند که چند نمونه آن عبارت است از (12):
بدین ترتیب این راهکارها تضمین مینمایند که چنین توسعهای در بلندمدت از دید اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیطزیستی پایدار خواهد بود. بهعبارت دیگر تصمیمگیران نیازمند اطلاعات دقیق دربارة تأثیر توسعة گردشگری و فعالیتهای آن بر شرایط محیطزیستی و فرهنگی- اجتماعی مقصد گردشگری و نیز آگاهی از پیشرفت حاصل از فعالیتهای مدیریت میباشند. شاخصهای پایداری از ابزار اصلی فراهمکردن این اطلاعات بوده و اساس برنامهریزی و مدیریت و پایش گردشگری پایدار را تشکیل میدهند.
-دشواریهای پیش روی شاخصهای گردشگری پایدار
مهمترین مسأله در گزینش شاخصها، توانایی سنجش آنها
است. حتی در کشورهای توسعهیافته که سالهاست دادههای
گوناگون گردشگری وجود دارد، کمیکردن آن با مشکل روبرو است؛ بهطوریکه آژانس حفاظت از محیطزیست آمریکا (EPA)[6] در مطالعهای دربارة شاخصهای محیطزیستی گردشگری تنها شاخصهایی را گزینش کرده که دادههای آن موجود بوده و امکان کمیسازی آن وجود داشته است[7].
مشکل دیگر گزینش شاخصها، در دسترسبودن آنها است (15). در بسیاری موارد و در خیلی از مقصدهای گردشگری بهویژه در کشورهای درحال توسعه هیچ دادة قابل اعتماد و موثقی دربارة فعالیتهای گردشگری وجود ندارد. این مسأله باعث میشود اندازهگیری اثرات محیطزیستی،