کاربرد GIS و آمایش سرزمین در ارزیابی توان طبیعت‌گردی (مطالعه موردی:سامان عرفی قوری قلعه در شهرستان پاوه)

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 54، پاییز 99

کاربرد GIS و آمایش سرزمین در ارزیابی توان طبیعت­گردی

(مطالعه موردی:سامان عرفی قوری قلعه در شهرستان پاوه)

زینب خلیلی[1]*

 z.khalili923@gmail.com

جعفر اولادیقادیکلایی[2]

تاریخ دریافت: 22/04/95                                                                                                              تاریخ پذیرش: 26/02/96

چکیده

با توجه به اهمیت پارک جنگلی ارزیابی توان طبیعت­گردی و شناسایی محدوده­های مستعد طبیعت­گردی در آنها ضروری و لازم است. در این تحقیق سامان عرفی ­قوری ­قلعه واقع در شمال­غربی شهرستان پاوه با مساحت 46/2498 جهت ارزیابی توان طبیعت­گردی بر اساس اصول آمایش سرزمین و GIS انتخاب شد. بعد از انجام مطالعات پایه و تهیه نقشه­های موضوعی منطقه (شیب، جهت، ارتفاع از سطح دریا، پوشش گیاهی و خاک)، رقومی سازی، تجزیه و تحلیل و جمع بندی و روی­هم­گذاری لایه­ها در محیط GIS انجام شد. در نهایت نقشه زیست محیطی منطقه تولید شد. نتایج نشان داد طبق این مدل تقریباً تمام عرصه توان استفاده طبیعت­گردی را دارد. به منظور توسعه طبیعت­گردی در منطقه از مدل SWOT استفاده شد. با استفاده از مطالعات میدانی فهرستی از نقاط قوت، ضعف، فرصت­ها و تهدیدهای منطقه در چارچوب ابعاد توسعه طبیعت­گردی تهیه شد. نتایج نشان داد 27 نقطه قوت و فرصت به عنوان مزیت­ها و 31 ضعف و تهدید به عنوان محدودیت­ها و تنگناها جهت گسترش طبیعت­گردی در منطقه مورد مطالعه قابل شناسایی است. برای اولویت­بندی فاکتورها 335 پرسشنامه بین شهروندان شهرستان کرمانشاه، گردشگران و مسئوولان توزیع شد در مرحله بعد با وزن­دهی به هر کدام از این فاکتورها و سپس محاسبه و تحلیل آنها اولویت­ها مشخص گردید. این نتایج بیانگر این مطلب است که آستانه آسیب­پذیری منطقه به لحاظ توسعه طبیعت­گردی بسیار بالا است و نیازمند بازنگری و ارائه سیاست­های مناسب در جهت رفع محدودیت­ها و استفاده از مزیت­های نسبی است که به این منظور استراتژی­های مناسبی ارائه شد.     

واژه­های کلیدی: : آمایش، سیستم اطلاعات جغرافیایی، پاوه، طبیعت­گردی، SWOT  

Human and Environment, No. 54, Autumn 2020

The Assignment GIS and Land- Use Planning Application in Assessment of Ecotourism Capability

(A Case Study In Traditional Ghoori Ghale basin of Paveh Township)

Zeinab Khalili^[3]*

z.khalili923@gmail.com

 Jafar Oladi^[4]

Abstract

Due to the importance of the forest park, it is necessary to evaluate the nature of tourism and identify potential areas for nature tourism in them. In this research, Saman Ghoori Ghale basin, located in the northwest of Paveh city with an area of ​​2498/46 was selected to evaluate the potential of nature tourism based on the principles of land management and GIS.

After conducting basic studies and preparing thematic maps of the area (slope, direction, altitude, vegetation and soil), digitization, analysis and summarizing and superimposing the layers in GIS environment, finally an environmental map of the area was produced. The results showed that according to this model, almost all areas can be used for nature tourism. SWOT model was used to develop nature tourism in the region. Using field studies, a list of strengths, weaknesses, opportunities and threats of the region was prepared within the dimensions of nature tourism development. The results showed that 27 strengths and opportunities can be identified as advantages and 31 weaknesses and threats as limitations and bottlenecks for the development of nature tourism in the study area. In order to determine the priorities of these factors, 335 questionnaire were distributed among tourists and officers. These results indicate that the threshold of vulnerability in the region in terms of nature development is very high and needs to be reviewed and appropriate policies to address the limitations and use of comparative advantages. Appropriate features were provided.

Key words: Land Use Planning, GIS, Paveh, Ecotourism, SWOT

مقدمه

طبیعت­گردی نوع جدیدی از تفکر مدیریت، در اداره منابع طبیعی است. ترویج طبیعت­گردی در مناطقی که دارای حیات طبیعی می­باشند، موجب می­شود که منابع طبیعی به شکلی مطلوب و آگاهانه به عموم مردم معرفی گردد و این امر به مشارکت بیشتر مردم در امر حفاظت از این منابع منتهی خواهد شد. طبیعت­گردی را بایستی به عنوان راهکاری جهت تأمین منافع زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در سطح گسترده­ای مورد قبول دانست. آمایش سرزمین فرایندی است که فعالیت­های مختلف یا کاربری­ها را مانند کشاورزی، جنگل­داری، صنعت، تفرج و حفاظت را به واحدهای خاص از یک منطقه اختصاص می­دهد.(1) از طرفی تعیین کاربری مناسب برای اراضی به منظور استفاده بهینه از  سرزمین و جلوگیری از افزایش جمعیت می­توان گامی مؤثر در استراتژی توسعه پایدار باشد. (2) قابلیت و توان تفرجی به روش­های مختلفی ارزیابی می­شود که رایج­ترین روش ارزیابی در ایران، روش تجزیه و تحلیل سیستمی مخدوم می­­باشد. به منظور ارزیابی توان تفرجی (3) مناطق مختلف از جمله پارک­های جنگلی، منابع اکولوژیک موجود شناسایی شده و تبدیل به نقشه می­شود. سپس نقشه­ها با هم تلفیق می­شود و واحدهای زیستی حاصل می­شوند. از مقایسه این واحدها با مدل اکولوژیک کاربری توریسم، توان هر واحد برای تفرج سنجیده می­شود. فرایند ارزیابی توان اکولوژیک درگذشته بدون استفاده از ابزارهای قدرتمند و به صورت دستی انجام می­شد. که مسلماً کاری بسیار سخت، پرهزینه، زمان­بر و همراه با خطا بوده است. در صورتی­که امروزه سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS)[5] در شناسایی منابع و آنالیز بهینه کاربری­ها به عنوان ابزاری توانمند و با دقت بالا مورد توجه است.(4)

جنگل­های سامان عرفی قوری قلعه به علت دارا بودن منابع جنگلی کمتر تخریب یافته و جنگل­هایی با فرم شاخه­زاد و دانه­زاد، با مناظر و چشم اندازهای زیبای طبیعی، وجود غار قوری قلعه که بزرگ­ترین غار آبی آسیا می­باشد. دارای توان طبیعت­گردی بالائی است و در حال حاضر مورد استفاده شمار بسیاری از مردم منطقه و طبیعت­گردان از سایر استان­ها و حتی کشورهای دیگر می­­باشد. ولی متأسفانه به دلیل فقدان طرح طبیعت­گردی مناسب و نیز عدم برنامه­ریزی برای مناطق جذاب توریستی، موجب تراکم جمعیت در برخی از نقاط گشته و طبیعت­گردان نمی­توانند از بسیاری از جاذبه­های طبیعی منطقه استفاده نمایند. لذا لازم است قبل از آسیب­رسانی جدی و تخریب بیشتر این منطقه، اقدام به ارزیابی توان طبیعت­گردی آن نموده تا بدین ترتیب با ارائه طرح­های طبیعت­گردی مناسب، در جهت حفظ این منابع و استمرار پتانسیل طبیعت­گردی آن گام­های مؤثر برداشته شود. سپس برای تجزیه و تحلیل یافته­ها با استفاده از ماتریس SWOT به بررسی و تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصت­ها و تهدیدها از دیدگاه مشارکت کنندگان درجهت توسعه طبیعت­گردی در سامان عرفی قوری قلعه پرداخته و در نهایت با توجه به این نظرات و دیدگاه­ها راهبردها و راهکارهای مناسب جهت دستیابی به توسعه طبیعت­گردی ارائه شد.

مواد و روش­ها

مواد

برای انجام این تحقیق نقشه توپوگرافی رقومی با مقیاس 1:50000 از سازمان نقشه برداری کشور و نقشه­های خاک­شناسی، زمین شناسی، راه­های دسترسی نیز از اداره منابع طبیعی تهیه شد برای عملیات صحرایی از دستگاه­هایی نظیر موقعیت یاب مکانی GPS دستی، ارتفاع سنج، شیب سنج، قطب نما، متر مورد استفاده قرار گرفت. برای تهیه، تلفیق و روی­هم­گذاری نقشه­های مورد استفاده از نرم افزار ArcGIS9.2 استفاده گردید. تجزیه و تحلیل آماری با استفاده از Excel 2007 انجام پذیرفت. همچنین برای ارزیابی توان طبیعت­گردی سامان عرفی قوری قلعه از مدل اکولوژیکی توریسم مخدوم و برای توسعه طبیعت­گردی در منطقه از مدل SWOT استفاده شد.

فرضیه­های تحقیق

1- جنگل­های سامان عرفی قوری قلعه دارای تفرج متمرکز 2 است.

2-  می­توان با تهیه طرح طبیعت­گردی از تراکم گردشگران در بعضی نقاط شناخته شده جلوگیری نمود.

3- جنگل­های این منطقه دارای پتانسیل طبیعت­گردی است.

اهداف

1- بررسی توان طبیعت­گردی جنگل­های منطقه به منظور یافتن راهکارهای مناسب برای کاهش خسارت زیست محیطی.

2-  شناسائی مناسب­ترین فعالیت طبیعت­گردی در جنگل­های منطقه مطابق با معیارهای زیست محیطی.

3- شناسایی نقاط قوت، ضعف، تهدیدها و فرصت­ها به منظور ارائه راهکارهایی جهت توسعه  طبیعت­گردی

موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه

سامان عرفی قوری قلعه با مساحت 46/2498 هکتار یکی از بزرگ­ترین سامان­های حوزه آبخیز قوری قلعه - سفید برگ از توابع شهرستان پاوه است.که بین طول­های جغرافیایی (˝42،´27،˚46 تا ˝49،´22،˚46) طول شرقی و (˝38،´52،˚ 34 تا˝27،´56،˚35) عرض شمالی واقع شده است. مرتفع­ترین بخش آن حدود 3200 متر و پست­ترین نقطه­ی آن1300 متر از سطح دریا گسترش یافته است. اختلاف ارتفاع بالاترین نقطه با پست­ترین نقطه 2250 متر می­باشد.

شکل 1- موقعیت جغرافیایی سامان عرفی قوری قلعه نسبت به استان کرمانشاه

روش­ها

روش تهیه نقشه فاکتورهای اکولوژیک: ابتدا نقشه توپوگرافی 1:50000در نرم افزار ArcGIS زمین مرجع شد. سپس مدل رقومی ارتفاع [6] DEM منطقه با اندازه پیکسل پنج متر تهیه شده و به اندازه مرز منطقه جدا شد. با استفاده از مدل رقومی ارتفاع، نقشه­های شیب  در 5 طبقه، جهت در 5 طبقه (4 جهت اصلی W، S، N،E و یک طبقه بدون جهت P) و ارتفاع از سطح دریا در 5 طبقه (400 متری) در نرم افزار ArcGIS تهیه شد.

داشتن اطلاعات مربوط به منابع خاک قبل از اختصاص یک منطقه جنگلی به پارک جنگلی الزامی است. زیرا چگونگی وضعیت مشخصات فیزیکی خاک نقش مهمی در ارزیابی مناطق جهت استفاده تفرجی دارد. بافت، دانه بندی، عمق و وضعیت زهکشی خاک نقش مهمی در انتخاب مناسب مناطق برای استفاده­های مختلف تفرجی دارد (5) به منظور بررسی خاک منطقه به دلیل این­که عکس­های هوایی منطقه در اختیار نبود لذا ابتدا اقدام به جمع­آوری و مطالعه اطلاعات، از جمله نقشه­ها و گزارشات مختلف منطقه گردید سپس با استفاده از نقشه قابلیت اراضی استان کرمانشاه با مقیاس 1:250000 و کنترل صحرایی با استفاده از GPS دستی و استفاده از گزارشات مختلف طبقه­بندی خاک منطقه انجام شد.

بررسی تیپ پوشش گیاهی منطقه مورد مطالعه با استفاده از روش فیزیونومی – فلورستیک نشان می­دهدکه 68 درصد (8/1694 هکتار) توسط پوشش جنگلی و 37 درصد (5/803 هکتار) توسط پوشش مرتعی پوشیده شده است. پوشش مرتعی سامان عرفی قوری قلعه از شرایط نسبتاً خوبی برخوردار است. بطوری­که تقریباً تمام سطح منطقه مورد مطالعه تا ارتفاع 3100 متری از سطح دریا را فرا گرفته است. این پوشش به ویژه در ترازهای بالای 2100 متری از سطح دریا از تراکم خوبی برخوردار است. بهمنظور تهیه نقشه تراکم پوشش گیاهی از روش آماربرداری منظم یا سیستماتیک تصادفی استفاده شد. در این روش تعداد 30 قطعه نمونه با مساحت 20 آری به شکل دایره برداشت شد. ابتدا با توجه به مساحت منطقه مورد مطالعه و تعداد قطعات نمونه شبکه­ای محاسبه و با توجه به مقیاس نقشه روی کاغذ میلی­متری ترسیم و نقشه به طور تصادفی روی شبکه قرار داده شد. سپس محل تقاطع اضلاع شبکه که مرکز قطعات نمونه می­باشد به روی نقشه منتقل شد. در عملیات میدانی با استفاده از دستگاه GPS دستی مرکز قطعات نمونه مشخص و سپس از مرکز هر قطعه نمونه یک پلات دایره­ای با مساحت 20 آر زده شد. قطر برابر سینه تمام درختان و ارتفاع بعضی از درختان اندازه­گیری و در فرم­های مربوطه وارد شد در ضمن در مورد درختانی که در مرز قطعه نمونه بودند فاصله میانه قطر درخت در محل ارتفاع برابر سینه از مرکز قطعه نمونه اندازه­گیری شد و اگر این فاصله کمتر از شعاع مشخص شده بود درخت اندازه­گیری و در غیر این صورت اندازه­گیری نمی­شد.

سپس با استفاده از شیوه­ی چند ترکیبی و روی­هم­گذاری نقشه­های شیب، جهت و ارتفاع نقشه­ی واحد شکل زمین تهیه شد. با استفاده از نرم افزار 9.2ArcGIS  نقشه سنگ و خاک را با نقشه واحد شکل زمین تلفیق نموده و واحدهایی که از نظر خاک و واحدهای زمین مشترک بودند بر هم منطبق شدند و نقشه واحد زیست محیطی پایه یک تهیه شد. سپس این نقشه با نقشه تراکم پوشش گیاهی روی­هم­گذاری شد و نقشه نهایی واحدهای زیست محیطی حاصل شد که هر واحد آن شامل 6 فاکتور شیب، جهت، خاک، زمین و پوشش گیاهی است.

روش تهیه نقشه توان طبیعت­گردی بر اساس فاکتورهای اکولوژیک

با تلفیق نقشه واحد شکل زمین، خاک و پوشش گیاهی و با توجه به معیارهای موجود در مدل مخدوم، ارزیابی توان طبیعت­گردی سامان عرفی قوری قلعه بر مبنای فاکتورهای اکولوژیک انجام و نتیجه کار به صورت نقشه توان طبیعت­گردی عرضه شد.

ماتریس SWOT

تجزیه و تحلیل SWOT که مخفف واژگان لاتین Thereat (تهدید)، Opportunity (فرصت)، Weakness (نقاط ضعف) و Strength (نقاط قوت) می­باشد. تجزیه و تحلیل SWOT شناسایی نظام­مند عواملی است که راهبرد باید بهترین سازگاری را با آنها داشته باشد. منطق رویکرد مذکور این است که راهبرد اثر بخش باید قوت­ها و فرصت­های سیستم را به حداکثر برساند، ضعف­ها و تهدیدها را به حداقل برساند. این منطق اگر درست به کار گرفته شود نتایج بسیار خوبی برای انتخاب و طراحی یک راهبرد اثر بخش خواهد داشت(6).

 به طور اجمالی می­توان گفت که این تکنیک ابزاری برای تحلیل وضعیت و تدوین راهبرد است و این امور از طریق :

- بازشناسی و طبقه­بندی قوت­ها و ضعف­های درونی سیستم

- بازشناسی و طبقه­بندی فرصت­ها و تهدیدهای موجود در محیط خارج سیستم

- تکمیل ماتریس SWOT : تدوین راهبردهای گوناگون برای هدایت سیستم در آینده صورت می­گیرد. (7).

برای جمع­آوری اطلاعات و داده­های مورد نیاز از بررسی­های اسنادی و کتابخانه­ای و مطالعات میدانی استفاده شد. در مرحله اول با استفاده از روش پیمایش، مطالعات میدانی صورت گرفته روی محیط داخلی و خارجی ناحیه، فهرستی از نقاط قوت، ضعف، فرصت­ها و تهدیدها در چارچوب ابعاد توسعه   طبیعت­گردی (محیط - زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی - فرهنگی، زیر ساخت - کالبدی) تهیه شد. در مرحله دوم با استفاده از روش نمونه­گیری کوکران، از بین شهروندان شهرستان کرمانشاه  تعداد170 نفر، از میان گردشگران در منطقه مورد مطالعه تعداد 140 نفر و برای مسئوولان تعداد 25 نفر به عنوان نمونه انتخاب شد. سپس با نظر خواهی از شهروندان شهرستان کرمانشاه، گردشگران و مسئوولان و وزن­دهی با پنج درجه شدت (بسیار کم امتیاز، کم امتیاز، متوسط امتیاز، زیاد امتیاز و بسیار امتیاز)  به هر کدام از این مسائل و سپس با محاسبه و تحلیل آنها با استفاده از مدلSWOT   اولویت­ها مشخص گردید. در مرحله سوم به منظور اولویت­بندی بر حسب اهمیت نظرات هر کدام از مشارکت­کنندگان ضریب اهمیتی بین صفر تا یک برای آنها لحاظ شده است که در این­جا برای مسئوولان ضریب (5/0) و برای شهروندان کرمانشاهی ضریب (3/0) و برای گردشگران ضریب (2/0) در نظر گرفته شد. و در نهایت جهت برطرف کردن یا تقلیل نقاط ضعف و تهدیدها و تقویت و بهبود نقاط قوت فرصت­های موجود در ارتباط با گسترش طبیعت­گردی در سامان عرفی قوری قلعه استراتژی مناسب ارائه شده است. (8).

نتایج و بحث

نتایج حاصل از نقشه­ها

در روش تجزیه و تحلیل سیستمی شناسایی منابع اکولوژیکی در نهایت به تهیه نقشه های متنوع اکولوژیکی ختم می گردد. نتایج حاصل از نقشه های تهیه شده در این تحقیق به شرح ذیل می باشد.

نقشه شیب

طبق نقشه شیب (شکل2) 20 درصد از سطح منطقه مورد مطالعه دارای شیب 5-0 درصد است که این مناطق به دلیل شیب کم و ارتفاع مناسب قابلیت برنامه­ریزی برای تفرج متمرکز درجه 1 را دارد، 25 درصد از سطح منطقه دارای شیب 15-5 درصد می­باشد که مناسب برنامه­ریزی جهت تفرج متمرکز درجه 2 است. 19 درصد از سطح منطقه در طبقه شیب 25-15 درصد قرار گرفته که مناسب تفرج گسترده درجه 1 می­باشد و 35 درصد از سطح منطقه شیب 50-25 درصد دارد که مناسب تفرج گسترده درجه2 می­باشد. 10 درصد مساحت باقی مانده از منطقه دارای شیب 75-50 درصد است که برای برنامه­ریزی تفرجی مناسب نمی­باشد. با توجه به این نتایج می­توان گفت به جزء 10 درصد از مساحت منطقه که باید حفاظتی اعلام شود. 90 درصد از مساحت منطقه از نظر شیب برای برنامه­ریزی تفرجی مناسب است. در حالی­که (9) در تحقیق خود در پارک جنگلی آبیدر به این نتیجه رسید که پارک جنگلی آبیدر از نظر شیب مناسب برنامه­ریزی برای تفرج متمرکز درجه 1 نیست زیرا مناطقی با شیب 5-0 درصد بسیار کم است (1درصد) به طوری­که قابل برنامه­ریزی نمی­باشد ولی در سامان عرفی قوری قلعه 20 درصد از سطح منطقه از نظر شیب مناسب برای برنامه­ریزی برای تفرج متمرکز درجه 1 است.

شکل 2- نقشه طبقات شیب سامان عرفی قوری قلعه

- نقشه جهات جغرافیایی

طبق نقشه جهت )شکل 3) 69 درصد از مساحت منطقه دارای جهت جغرافیایی جنوبی و غربی است که مناسب برنامه­ریزی در فصل زمستان، 23 درصد از سطح منطقه بدون جهت بوده که مناسب برنامه­ریزی در فصول زمستان، بهار و اوائل پائیز می­باشد و 8 درصد از مساحت منطقه دارای جهت جغرافیایی شرقی و شمالی است که مناسب برنامه­ریزی در فصل تابستان می­باشد.

شکل3- نقشه جهت سامان عرفی قوری قلعه

نقشه طبقات ارتفاعی

نتایج نشان داد 45 درصد (043/1117 هکتار) از مساحت منطقه در طبقه ارتفاعی 1800-1400 متر، 28 درصد (369/696 هکتار) از مساحت منطقه در طبقه ارتفاعی 2200-1800 متر، 14 درصد (942/362 هکتار) از مساحت منطقه در طبقه ارتفاعی 2600-2200 متر، 13 درصد (942/314 هکتار) از مساحت منطقه در طبقه ارتفاعی 300-2600 متر و 316/5 هکتار از مساحت منطقه در طبقه ارتفاعی بیشتر از 3000 متر قرار دارد. با توجه به این نتایج بیشتر سطح منطقه مورد مطالعه در طبقه ارتفاعی 1800-1400 متر از سطح دریا قرار دارد (شکل 4). 

  شکل 4- نقشه طبقات ارتفاع سامان عرفی قوری قلعه

نقشه طبقات خاک

نقشه خاک سامان عرفی­ قوری قلعه با توجه به انواع بافت خاک موجود در منطقه، در 6 طبقه (شکل 5) و نقشه عمق خاک منطقه مورد مطالعه در3 طبقه تهیه شد (شکل 6). نتایج حاصل از نقشه طبقات بافت و عمق خاک  نشان داد که بیشتر مساحت منطقه مورد مطالعه دارای بافت رسی و خاک کم عمق تا نیمه عمیق می­باشد.

تراکم پوشش گیاهی

نقشه تراکم پوشش گیاهی در 3 طبقه تهیه شد (شکل7). نتایج نشان داد 40 درصد (048/1001 هکتار) مساحت منطقه دارای تراکم پوشش گیاهی بین 50-25 درصد، 32 درصد (656/803 هکتار) مساحت منطقه دارای تراکم کمتر از 10 درصد و 28 درصد (759/693 هکتار) از مساحت منطقه مورد مطالعه دارای تراکم 25-10 درصد می­باشد. وضعیت فیزیونومی و ساختار
رستنی­ها جنگل برای اکوتوریست­ها بسیار با اهمیت بوده و وجود تنوع ساختار پوشش گیاهی، وجود فرم­های حیاتی متفاوت، تراکم و تنوع گونه­های گیاهی برای گردشگران جالب بوده و اثرات مطلوبی بر آنها می­گذارند. نتایج بررسی پوشش گیاهی سامان عرفی قوری قلعه نشان می­دهد که از نقطه نظر پوشش مرتعی منطقه از شرایط نسبتاً خوبی برخوردار است به دلیل این­که اغلب گونه­های علفی، تک لپه­ای هستند. زیرا تک لپه­ها در مقابل اثرات تفرج مقاوم­تر از دو لپه­ها می­باشند. از نظر تراکم پوشش گیاهی 40 درصد از سطح منطقه دارای تراکم پوشش گیاهی بین 50-25 درصد  می­باشد که از این نظر مناسب برای تفرج متمرکز درجه 2 می­باشد. بنابراین منطقه مورد مطالعه از نظر تراکم پوشش گیاهی مناسب برنامه­ریزی برای تفرج متمرکز درجه 1 نیست.

شکل5- نقشه طبقات بافت خاک سامان عرفی قوری قلعه

شکل6- نقشه طبقات عمق خاک سامان عرفی قوری قلعه

شکل7- نقشه تراکم پوشش گیاهی سامان عرفی قوری قلعه

نقشه توان طبیعت­گردی سامان عرفی قوری قلعه

با تلفیق نقشه­های واحد شکل زمین، خاک و پوشش گیاهی، نقشه توان طبیعت­گردیمنطقه تهیه شد.(شکل 8) سپس با توجه به معیارهای موجود در مدل تجزیه و تحلیل سیستمی، نسبت به ارزیابی توان تفرجیجنگل­های سامان عرفی قوری قلعه اقدام گردید. نتیجه کار به صورت نقشة­ توان طبیعت­گردیبه دست آمد. این نقشه دارای 140 واحد همگن است که هر واحد 7 پارامتر شیب، جهت، ارتفاع، بافت خاک، زمین­شناسی و تراکم پوشش گیاهی مربوط به خود را دارد.طبق نقشه توان طبیعت­گردیقسمت­هایی از منطقه که در نقشه واحدهای شکل زمین جهت فعالیت­های تفرجیمناسب نشان داده شده بود در نقشه توان تفرجینامناسب دیده می­شود که این محدویت به دلیل پوشش گیاهی منطقه مورد مطالعه می­باشد.

نتایج این تحقیق نشان داد که 38 درصد از مساحت منطقه­ی مورد مطالعه توان تفرج گسترده طبقه­ی یک دارد. این نتایج بیانگر این مطلب است که بخش اعظم مساحت سامان عرفی قوری قلعه دارای توان تفرج گسترده درجه 1 است.(12-10) که این خود نقطه­ی مثبتی برای گسترش تفرج طبیعی در منطقه­ی مورد مطالعه است. از آنجایی که در این مناطق اکثر فعالیت­های تفرجی مناسب با محیط زیست طبیعی صورت می­گیرد امکانات تفرجی بسیار ساده بوده و فعالیت­ها کاملاً با محیط طبیعی سازگاری دارند. در این زمینه (13)  بیان کرد بهره برداری از منابع باید در جهت توسعه پایدار باشد و استفاده­های تفرجی متناسب با توان طبیعی منطقه انجام شود. لذا برای منطقه­ی مورد مطالعه می­توان امکانات مناسب با فعالیت­هایی مانند پیاده­روی، سوارکاری و دوچرخه­سواری کوهستان مهیا کرد. بعد از تفرج گسترده درجه یک، بیشتر مساحت منطقه (33 درصد) توان تفرج گسترده­ی طبقه­ی دو دارد. این طبقه­ی تفرجی بیانگر مناطقی است که شیب نسبتاً بالایی دارند. در این مناطق به دلیل شیب بالا فعالیت­های معمول تفرجی (پیک نیک، کمپینگ) مرسوم نیست، اما می­توان برنامه­های لازم برای توسعه فعالیت­های کوهنوردی، صخره­نوردی، سنگ­نوردی، دوچرخه­سواری کوهستان و تله­کابین را در آن گسترش داد. بر اساس نتایج بدست آمده 29 درصد از مساحت منطقه، مناسب برنامه­ریزی برای تفرج متمرکز طبقه­ی دو است. با توجه به اینکه 25 درصد از مساحت منطقه دارای  شیب 15-5 درصد، 25 درصد از مساحت منطقه دارای جهت شمالی- غربی، ارتفاع نسبتاً متوسط و خاک رسی- لومی است و همچنین 40 درصد از مساحت منطقه دارای تراکم پوشش گیاهی بین 50-25 درصد است. با توجه به مدل اکولوژیکی توریسم، مناطقی با این ویژگی جزء مناطق تفرج متمرکز درجه 2 طبقه­بندی می­شود.­ با توجه به وسعت نسبتاً زیاد این طبقه­ی تفرجی و تمایل بیشتر گردشگران به استفاده از مناطق با توان تفرج متمرکز و امکانات موجود در آن را دارند با توجه به تخریب زیست محیطی بیشتر در این مناطق نیاز به اپتیمم نگه داشتن تعداد گردشگران در این مناطق است. بنابراین به منظور حفظ این مناطق و استفاده­ی بهینه از مناطق مختلف سامان عرفی ­قوری قلعه با حفظ مصالح طبیعی به افزایش سطح  طبقه­ی متمرکز و احداث محوطه­هایی مناسب برای خورگشت  و اردو زدن در این منطقه اقدام کرد (11) همخوانی دارد. (14) در تحقیقات خود در پارک جنگلی کیبال در اوگاندا به این نتیجه رسید که تعیین ظرفیت برد تفرجی پارک جنگلی و همراه بودن آن با اهداف اکوتوریسمی، با اهداف حفاظتی تناقضی ندارد اما با توجه به تخریب زیست محیطی بیشتر در مکان­های کمپ، نیاز به اپتیمم نگه داشتن تعداد بازدیدکنندگان در این مکان­ها و استفاده بهینه از مناطق مختلف پارک جنگلی است (15) در تحقیق خود در تین موشان در کشور چین، برآورد میزان ظرفیت برد تفرجگاه­ها را مهم­ترین معیار ارزیابی تفرجگاه­ها عنوان کرد. منطقه مورد مطالعه فاقد تفرج متمرکز درجه 1 است. در واقع مناطق دارای تفرج متمرکز درجه1، مطلوب­ترین مناطق برای تفرج محسوب می­شوند. روشن است که انتخاب این چنین واحدهایی بر اساس حساسیت­های خاصی صورت می­گیرد لذا مساحت مناطق بالقوه برای این نوع تفرج معمولا محدود است. در اغلب تحقیقات انجام گرفته در ایران، نیز نتایج مشابهی حاصل شده است. بیش­ترین مساحت منطقه به تفرج گسترده و کم­ترین مساحت آن به تفرج متمرکز درجه 1 اختصاص دارد. طبق نقشه شیب 1 درصد (10 هکتار) از مساحت منطقه دارای شیب 70-50 درصد است در نتیجه محدوده­های دارای شیب بالا در این منطقه محدود می­باشد. با توجه به این­که شیب واحد جنگلی مهم­ترین عامل در ارزیابی توان تفرجی است. می­توان نتیجه گرفت تقریباً تمام عرصه  منطقه جنگلی پتانسیل جذب طبیعت­گرد و توان استفاده تفرجی را دارد. 

شکل 8- نقشه توان تفرجی سامان عرفی قوری قلعه

ماتریس SWOT

نتایج  ماتریس SWOT نشان داددر منطقه مورد مطالعه تعداد 16 قوت داخلی در برابر 20 نقطه ضعف داخلی و 11 فرصت خارجی در برابر 11 تهدید خارجی شناسایی و بررسی شده است به این ترتیب در مجموع 27 نقطه قوت و فرصت به عنوان مزیت­ها و 31 ضعف و تهدید به عنوان محدودیت­ها و تنگناها پیش روی منطقه مورد مطالعه جهت گسترش طبیعت گردی قابل شناسایی است.

جدول 1- ماتریس  Swot (عوامل اصلی تأثیرگذار بر توسعه طبیعت­گردی در سامان عرفی قوری قلعه)

نتایج الویت بندی نهایی ماتریس SWOT

به منظور این اولویت­بندی، بر حسب اهمیت نظرات هر کدام (شهروندان شهرستان کرمانشاه، مسئوولان، گردشگران) ضریب اهمیتی بین صفر تا یک برای آنها در نظر گرفته شد که برای مسئوولان (50%) و برای شهروندان شهرستان کرمانشاه (30%) و برای گردشگران (20%) در نظرگرفته شد. همان­طورکه جداول2 و3 استنباط می­شود. وجود غار قوری­قلعه به عنوان مهم­ترین نقطه قوت داخلی و مؤلفه نبود تأسیسات و تجهیزات تفریحی برای کودکان، اولویت نقاط ضعف داخلی در توسعه طبیعت­گردی در سامان عرفی قوری­قلعه را دارا است. علاوه بر این، از بین فرصت­های بیرونی مؤلفه استفاده از  ظرفیت­های طبیعی منطقه به منظور توسعه اکوتوریسم شناسایی شد و از بین تهدیدهای خارجی نیز مؤلفه از بین رفتن درختان و پوشش گیاهی به دلیل افزایش تعداد گردشگران به عنوان مهم­ترین تهدید خارجی شناخته شد.

جدول 2- اولویت بندی نهایی عوامل داخلی (نقاط قوت و ضعف) در توسعه طبیعت­گردی از دیدگاه 3 گروه مشارکت کننده

جدول 3- اولویت بندی نهایی عوامل خارجی (فرصت­ها و تهدید­ها) در توسعه طبیعت­گردی از دیدگاه 3 گروه مشارکت کننده

همچنین می­توان نتایج بدست آمده از ماتریس SWOT را از دو جنبه کیفی و کمی به شرح زیر تقسیم کرد.

1- نتایج جنبه­های کیفی هر یک از عوامل مؤثر شناسائی شده، بیانگر این مطالب است که:

الف) آستانه آسیب­پذیری سامان عرفی قوری قلعه به لحاظ توسعه طبیعت­گردی بالا است.

ب) توزیع و تخصیص مجدد منابع در سطح سامان عرفی قوری قلعه با توجه به محدود بودن فرصت­ها و بالا بودن ضعف­ها امری الزامی است.

2- نتایج جنبه­های کمی نقاط قوت، ضعف، فرصت­ها و تهدیدها نشان می­دهد:

الف) در بین نقاط قوت در منطقه مطالعه، وجود غار قوری قلعه و چشم انداز زیبا به همراه فضای سبز و باغات گردو در اطراف روستای قوری قلعه که جلوه و زیبایی خاصی به منطقه بخشیده است به عنوان مهم­ترین نقطه قوت منطقه مورد مطالعه در جهت توسعه طبیعت­گردی به حساب می­­آید که به منظور استفاده بهینه از این عوامل بر توسعه طبیعت­گردی در این منطقه تأکید می­شود.

ب) علاوه بر این از بین نقاط ضعف در سامان عرفی قوری قلعه، نامناسب بودن تأسیسات و تجهیزات تفریحی برای کودکان در اولویت بوده که در این زمینه با احداث و گسترش خدمات و تجهیزات برای کودکان این موارد به عنوان موانع توسعه طبیعت­گردی بر طرف شده، بهبود و ارتقاء یابند.

ج)  همچنین با توجه به نتایج بدست آمده، از بین فرصت­های بیرونی، مؤلفه استفاده از ظرفیت­های طبیعی منطقه به منظور توسعه طبیعت­گردی در اولویت بوده که با تهیه طرح طبیعت­گردی و معرفی جاذبه­های طبیعی منطقه در گسترش طبیعت­گردی در منطقه مورد مطالعه اقدام کرد.

 د) از بین تهدیدهای خارجی از بین رفتن درختان و پوشش گیاهی به دلیل افزایش تعداد گردشگران به عنوان مهم­ترین تهدید خارجی قلمداد شد که با برنامه­ریزی برای تأمین سوخت گردشگران و تنوع بخشی به برنامه­های اطلاع رسانی و بالا بردن آگاهی گردشگران در نحوه برخورد با طبیعت از این تهدید خارجی جلوگیری کرد. در یک جمع بندی می توان گفت آستانه آسیب پذیری منطقه مورد مطالعه بسیار بالا بوده و نیازمند بازنگری و ارائه سیاست­های مناسب درجهت رفع ضعف­ها و تهدیدها با استفاده از نقاط قوت و فرصت­ها می­باشد. در حالی که (16) در تحقیق خود با عنوان تحلیل عوامل مؤثر بر گسترش گردشگری در ناحیه ساحلی چابهار با استفاده از مدل راهبردی SWOT   به این نتیجه رسیدند که شهرستان چابهار علی رغم برخورداری از ظرفیت تبدیل شدن به یک منطقه نمونه گردشگری، تعدد تصمیم­گیران و مسایل مدیریتی، کمبود زیر ساخت­ها و ضعف تبلیغات را به عنوان موانع اصلی در رسیدن به این هدف در مقابل خود دارد.

ارائه راهبردها و راهکارها جهت توسعه طبیعت­گردی

- راهبردهای رقابتی(SO):

در راهبردهای رقابتی که از تمرکز بر نقاط قوت درونی و فرصت­های بیرونی استوار است و در حقیقت از مقایسه نقاط قوت داخلی و فرصت­های خارجی با یکدیگر راهکارهایی به شرح زیر ارائه می­شود .

1- ترویج و تبلیغ گردشگری طبیعی و اکوتوریسم.

2- طرح­ریزی و طراحی فعالیت­های گردشگری کوهستان محور متناسب با پتانسیل­های محیطی.

3-  طرح­ریزی و طراحی فعالیت­های گردشگری روستا محور متناسب با پتانسیل­های محیطی و اجتماعی و فرهنگی روستای قوری قلعه.

4- تهیه طرح طبیعت­گردی متناسب با پتانسیل­های طبیعی منطقه به منظور توسعه طبیعت­گردی در منطقه مورد مطالعه.

جدول4- ماتریس SWOT و نحوه تعیین استراتژی­ها

راهبردهای تنوع (ST)

در راهبردهای تنوع بخشی که بر نقاط قوت درونی و تهدید بیرونی متمرکز است و در حقیقت از مقایسه نقاط قوت داخلی با تهدیدات خارجی با یکدیگر راهکارهایی به شرح زیر ارائه می‌شود.

1-   برنام­ریزی برای تأمین سوخت گردشگران.

2- تنوع بخشی به برنامه­های اطلاع رسانی و بالا بردن آگاهی گردشگران در برخورد با طبیعت به منظور حفاظت از منابع طبیعی.

3- تعیین حد مطلوب تراکم جمعیت در مراکز و مکان­های تفریحی سامان عرفی قوری قلعه.

راهبردهای بازنگری( (WO

در راهبردهای بازنگری ضمن تأکید بر نقاط ضعف درونی، سعی بر بهره­گیری از فرصت­های بیرونی در جهت رفع ضعف توسعه طبیعتگردی سامان عرفی قوری قلعه می­باشد. راهکارهایی به شرح زیر ارائه می­شود.

1- بازنگری به نحوه توزیع تسهیلات و خدمات اقامتی و تفریحی در سامان عرفی قوری قلعه.

2- احداث و گسترش خدمات و تجهیزات تفریحی برای کودکان.

3- بازنگری به نحوه توزیع تسهیلات بهداشتی و خدماتی در منطقه مورد مطالعه.

راهبردهای تدافعی (WT)

از مقایسه نقاط ضعف داخلی با تهدیدات خارجی راهکارهایی به شرح زیر ارائه می­شود.

1- آموزش و اطلاع رسانی به مردم در نحوه برخورد با گردشگران و همچنین آموزش به گردشگران دربارۀ فرهنگ، آداب و رسوم، قوانین محلی و سنتی.

2- تدوین قوانین ویژه به منظور استفاده بهینه از جاذبه‌ها و منابع طبیعی منطقه برای گردشگران جهت جلوگیری از تخریب و از بین رفتن منابع طبیعی.

نتیجه­گیری

با توجه به کلیه نتایج بدست آمده می­توان در نهایت چنین نتیجه گیری کرد که سامان عرفی قوری قلعه بر اساس مدل تجزیه و تحلیل سیستمی (مخدوم، 1385) فاقد توان تفرج متمرکز درجه 1 است و  29 درصد از مساحت منطقه مناسب برنامه­ریزی  برای تفرج متمرکز درجه 2 است. این مطلب گواهی بر اثبات شدن فرضیه اول یعنی جنگل­های سامان عرفی قوری قلعه دارای تفرج متمرکز درجه 1و2 است. همچنین نتایج نشان داد 38 درصد از مساحت منطقه مورد مطالعه دارای توان تفرج گسترده درجه 1 و 33 درصد از مساحت منطقه مناسب برنامه­ریزی برای تفرج گسترده درجه 2 است در نهایت می­توان چنین نتیجه­گیری کرد که 71 درصد از وسعت منطقه مورد مطالعه دارای پتانسیل طبیعت­گردی است این مطلب نیز گواهی بر اثبات شدن فرضیه سوم پژوهش حاضر می­باشد. ولی در حال حاضر مناطقی که دارای منابع آبی، پوشش گیاهی و راه­های دسترسی مناسب است بیشتر مورد استفاده قرار می­گیرد از طرفی دیگر به دلیل شهرت غار قوری و عدم آگاهی گردشگران از دیگر جذابیت­های منطقه، موجب تراکم گردشگران در اطراف غار و چشمه حاشیه جاده گشته که موجب آسیب­رسانی جدی و تخریب بیشتر در این مناطق می­شود. بنابراین با تهیه طرح طبیعت­گردی و آشنایی گردشگران با دیگر جاذبه­های طبیعی منطقه مورد مطالعه می­توان از تراکم گردشگران در مناطق شناخته شده جلوگیری کرد لذا با توجه به جمیع جهات فرضیه دوم اثبات می­شود. با توجه به بررسی وضعیت موجود و شناسایی نقاط قوت و فرصت­های توسعه طبیعت­گردی در منطقه و از طرفی، نقاط ضعف و تهدیدهایی که در فرایند توسعه طبیعت­گردی این ناحیه وجود دارد، رهیافت­های مؤثر بر این فرایند با توجه به مدل SWOT بیانگر آن است از بین رفتن درختان و پوشش گیاهی به دلیل افزایش تعداد گردشگران در اطراف غار و چشمه حاشیه جاده، که موجب آسیب­رسانی جدی و تخریب بیشتر در این مناطق می­شود. از علل اصلی توسعه  نیافتگی طبیعت­گردی در منطقه مورد مطالعه است. بنابراین با تهیه طرح طبیعت­گردی و آشنایی گردشگران با دیگر جاذبه­های طبیعی منطقه مورد مطالعه می­توان از تراکم گردشگران در مناطق شناخته شده جلوگیری کرد. برنامه­ریزی برای تأمین سوخت گردشگران و تنوع بخشی به برنامه­های اطلاع رسانی و بالا بردن آگاهی گردشگران در نحوه برخورد با طبیعت مهم­ترین راهبرد توسعه طبیعت­گردی سامان عر فی قور ی قلعه  شناخته شده است.

References

1-       Quangminh,V., Quang tri,T., and Yamada, E.( 2003). Delination and incorpotatian of socio- infrastructure database into GIS for land use planning: Acase study of Tan phu Thanh Village. Journal of Tourism Management, 27(19):640-653.

2-       Prato, T., (2007). Evaluating Land use plans under uncertainty Land Use policy. Journal of Land use Policy, 24: (12)165-174.

3-       مخدوم، مجید. 1385. شالوده آمایش سرزمین. انتشارات دانشگاه تهران. 289 ص.

4-       Hathout, S.,(2002). The use of GIS for monitoring and predicting urban growth in East and West st paul.Tourism managment, 66(11): 229- 238.

5-       مخدوم، مجید. درویش صفت، علی اصغر. جعفرزاده، هورفر. و مخدوم، عبدالرضا. 1383. ارزیابی و برنامه­ریزی  محیط زیست با سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS). انتشارات دانشگاه تهران. 304 ص.

6-      حکمت­نیا، حسن. موسوی، میر نجف. 1385. کاربرد مدل در جغرافیا با تأکید بر برنامه­ریزی شهری و ناحیه­ای. انتشارات علم نوین، 250 ص.

7-      گلکار، کوروش. 1384، مناسب­سازی تکنیک تحلیلی سوآت SWOT برای کاربد در طراحی شهری. مجله صفه، شماره 41، سال پانزدهم

8-      افتخاری، عبداارضا رکن الدین. 1384. راهکارهای توسعه گردشگری روستایی با استفاده از مدل SWOT: دهستان لواسان کوچک، فصلنامه مدرس علوم انسانی، شماره 15. 69-39 ص­ص.

9-      تکیه خواه،جاهده،حسینی نصر، سید محمد، اولادی ،جعفر، شعبانی، مرتضی، 1389، بررسی توان تفرجی پارک جنگلی آبیدر با استفاده از  GIS، پژوهش­های محیط زیست،1 (1):35-42.

10-  محمودی، بیت الله. و دانه­کار، افشین. 1388. تحلیل معیارها و عوامل محیطی- اکولوژیک موثر بر توان تفرجی سامان عرفی منج در جنگل­های شهرستان لردگان از طریق ارزیابی چند معیاره. فصلنامه آمایش سرزمین، 1(1): 55-69..

11-  اسکندری،سعیده.، اولادی، جعفر.، و یخکشی، علی 1390. ارزیابی توان تفرجی پارک­های جنگلی با تکیه بر فاکتورهای مؤثر در تفرج، مطالعه موردی: پارک جنگلی سرخه حصار. فصلنامه جغرافیا و آمایش سرزمین، 1(2).38-58.

12-  احمدی ثانی، ناصر.، بابایی کفاکی، ساسان. متاجی، اسدالله، 1390. بررسی امکان فعالیت­های اکوتوریسمی از نظر اکولوژیک در جنگل­های زاگرس شمالی با کاربرد تصمیم­گیری چند معیاره، سیستم اطلاعات جغرافیایی و سنجش از دور، فصلنامه آمایش سرزمین، 3(4):45-64.

13-   Tsaur, Sh., Lin,Y., and Lin, J. (2005). Evaluating ecotourism sustainability from the integrated perspective of resource. Community and Tourism Management,11(2):640-653.

14-   Obua, J., and Harding, D., (1997) .Environmental impact of ecotourism in Kibal National Park. Journal of Sustainable Tourism, 10(4):213-223.

15-  Wenjun Li , H., (2006) .Environmental management indicators for ecotourism in China’s  nature reserves: A case study in Tianmushan Nature Reserve. Tourism managemen, 27(3):277-290.

16-  ابراهیم­زاده، ع. آقاسی­زاده، ع. 1388 . تحلیل عوامل موثر بر گسترش گردشگری در ناحیه ساحلی چابهار با استفاده از مدل راهبردیSWOT، مجله مطالعات و پژوهش­های شهری و منطقه­ای، سال اول، شماره اول، 128- 107 ص­ص.