فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 24، بهار 92

طراحی و سازماندهی حفاظتی– گردشگری باغات حاشیه شهر

(مطالعه موردی: سراب قنبر کرمانشاه)

سجاد شمشیری[1]^*

sajjadshamshiri@ut.ac.ir

حسن دارابی[2]

چکیده

اکثر شهرهای ایران در کنار زمین‌های حاصلخیز و مساعد برای باغ و فعالیت‌های کشاورزی استقرار دارند؛ بنابراین در حاشیه شهرها باغ‌ و اراضی کشاورزی فراوانی وجود دارد. با گسترش شهرها این اراضی کیفیت روستایی خود را از دست داده‌اند. تحت این شرایط شکی نیست که برای مناطق با ارزش حاشیه شهرها باید مسئولیت بیشتری احساس شود. از سوی دیگر با افزایش جمعیت شهرها از جمله کرمانشاه و نیاز ساکنین به فضای باز و ‌‌سبز جهت گذراندن اوقات فراغت و تعاملات اجتماعی، نیاز به توسعه مکان‌های جدید در زمینه گذران اوقات فراغت در محدوده شهرها به شدت احساس می‌شود. نقشی که باغات و اراضی کشاورزی از نظر تفرجی و زیبایی‌شناسی دارند، می‌توانند از ساخت و ساز در این مناطق جلوگیری کند. در این پژوهش ابتدا به بررسی وضعیت موجود باغهای سراب قنبر، با استفاده از دیدگاه اکولوژی منظر، مکان های استقرار فعالیت‌ها و کاربری های جدید در باغات مشخص شده است. سپس منطقه از لحاظ بصری پهنه‌بندی می‌شود. شناسایی این پهنه ها به منظور اعمال راهکارهای اجرایی در جهت بهبود شرایط کل منطقه و همچنین شامل ویژگی‌ها، پتانسیل‌ها و مسایل هر پهنه می‌باشد. در نهایت این مطالعات همراه با تدوین اهداف طراحی و سازماندهی، به صورت طرح راهبردی انجام گرفته است.

کلمات کلیدی: اکولوژی سیمای سرزمین، باغ، تغییر کاربری، حاشیه شهر، طراح محیط، طراحی اکولوژیک.

مقدمه

حاشیه شهری یک واسطه بین شهر و بیرون شهر می‌باشد. به نحوی‌ که کاربری زمین بیرون شهر و شهر به هم می‌آمیزند. این بخش، بیشترین قابلیت دسترسی و راحتی را برای مردمی که در شهرهای بزرگ، کوچک و روستاها زندگی می‌کنند، دارد. همچنین این بخش، بخشی از حومه است که به بیشترین حد در ارتباط با فشار برای توسعه، دسترسی و تفرج قرار دارد. از سوی دیگر با توجه به اینکه اکثر شهرهای ایران مثل کرمانشاه در کنار زمین‌های حاصلخیز و مساعد برای باغ و فعالیت‌های کشاورزی استقرار دارند؛ در حاشیه شهرها باغ‌ و اراضی کشاورزی فراوانی وجود دارد. بنابراین مناطق حاشیه شهرها ناحیه انتقالی از کشاورزی و یا سایر کاربـــری‌هـــای غیر شهری به کاربری شهری است. به عبارت دیگر باغ‌ها و اراضی کشاورزی در حاشیه شهرها، مناطقی بین طبیعت روستایی و مناطق شهری هستند. که در طول نسل‌ها برای زندگی مردم استفاده شده‌اند (1).

 امروزه مردم شهرنشین به این مناطق به صورت محلی برای زندگی و کار نگاه نمی‌کنند، بلکه به دنبال یک لذت کوتاه از این مناطق و استفاده از فضای آرامش بخش و زیبای آن مکان‌ها برای اوقات فراغت خود هستند. مناطق حاشیه شهر به عنوان مکانی برای فرار از شلوغی شهرها و مکانی که شهرنشینان برای سکوت مزارعه و خانه‌های روستایی، آزادی حرکت در اطراف خود، تنوع گیاهی، جانوری، کیفیت آب و یا برای ظاهر آرام بخش آن مورد ستایش قرار می‌دهند (2). با گسترش شهرها مناظر روستایی و کشاورزی حاشیه شهرها کیفیت روستایی خود را از دست داده‌اند. از طرفی شهرها نیز به این مناطق فشار وارد می‌کنند. تحت این شرایط شکی نیست که برای مناطق با ارزش حاشیه شهرها باید مسئولیت بیشتری احساس شود.

مطالعات منظر از دیدگاه حاشیه شهری در سال های اخیر در اروپا رونق بسیاری گرفته است توجه به زیبایی منظر تاکنون در مقیاس های کوچک (پارک، باغ و ساختمان) انجام شده است. اما اکنون در فرانسه و اروپای شمالی گسترش فرهنگ منظرسازی و توسعه گردشگری باعث کشف حاشیه شهرها به عنوان مناظر جدا از اهداف تولید کنندگی‌شان شده است (3). ایده گردشگری و تفرج به احیا و حفاظت این مناطق کمک شایانی خواهد کرد. چنین سیاست‌هایی، علاقه بخش خصوصی و عمومی را توسط فروش واحدهای منظر از طریق درخت‌های مو، باغات میوه و زمین‌های کشاورزی برمی‌انگیزد (4). طراحان منظر می‌توانند با تغییر مکان‌های کشاورزی به پارک و مناظر حاشیه شهری از روند تخریب این مناطق جلوگیری کنند.

اصول اکولوژی منظر(سیمای‌سرزمین)[3] می‌تواند به عنوان رهیافتی همه جانبه‌نگر در طراحی منظر به کار گرفته شود. این رهیافت نه تنها مباحثی اکولوژیک و زیستی را در طــراحی مطـرح می‌کند، بلکه به مبـــاحث اقتصــادی و جامعه شناسی نیز می پردازد و می‌تواند منظری را که از نظر زیست محیطی پایدارتر و از لحاظ زیبایی شناختی و فرهنگی مناسب‌تر است ارایه دهد (5). ساختار[4]، عملکرد[5] و پویایی[6] سه ویژگی که در تمامی انواع منظر، در مقیاس‌های مختلف زمانی، مکانی مشاهده می‌شود و جزو ویژگی‌های بنیادین در بررسی‌ها اکولوژیک منظر می‌باشد. ساختار همان ارتباط فضایی بین اکوسیستم‌ها مختلف یا عناصر موجود است که شامل لکه[7]، کریدور[8] و ماتریس(زمینه)[9] می‌شود و بیان‌کننده شرایط، توان و عملکرد مشخصی است که هم توان و امکان توسعه یا بهره‌برداری را تعیین می‌کند و هم نیاز حفاظت را بر اساس محدودیت‌های موجود بررسی و تمهیدات نظارتی و اصلاحی لازم در جهت پایداری توسعه یا روند بهتر بهره‌برداری مشخص می‌کند (6). تعامل بین عناصر فضایی جریان انرژی، ماده و گونه‌ها با عناصر اکوسیستم‌ها، عملکرد منظر را شامل می‌سازد و این عملکردها ساختار منظر را متاثر می‌سازد. تکامل و جایگزینی در ساختار و عملکرد اکولوژیکی در طول زمان توسط پویایی تعیین می‌شود(7). اعتقاد مسلم بر این است که ساختار منظر دارای ارتباط نزدیک و قوی با عملکرد می‌باشد. لذا تغییر در ساختار منجر به بروز تغییر در عملکرد می‌گردد و نحوه ی طراحی منظر از طریق ساختار و عملکرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در واقع  هرچه تعامل این سه رکن به شرایط طبیعی نزدیک تر باشد منظر ثبات و پایداری بیشتری خواهد داشت در نتیجه برای حفظ شرایط طبیعی حاکم بر سرزمین باید به ایجاد ارتباط بهینه مابین مردم و محیط زیست با کمترین آسیب به محیط زیست جهانی، منطقه‌ای و محله در طی زمان حال و آینده پرداخت. این موضوع زمانی امکان پذیر خواهد بود که ساختار منظر به سوی ناهمگنی بیشتر و در نتیجه پیچیدگی بیشتر، کاهش اثرات سوء حضور انسان و افزایش توانمندی محیط برای بقاء در طول زمان پیش رود. این اهداف تحقق نمی‌یابد مگر به وسیله بکارگری اصول طراحی پایدار و اکولوژیک، تا بتوان از این طریق به کنترل آسیب‌های وارده توسط انسان به محیط پرداخت و محیط زیست را در اوج توالی و ثبات حفظ نماییم. بنابراین اکولوژی منظر با نمایش چندین لایه داده در مقیاس‌های زمانی و مکانی مختلف، تصمیم‌گیران را قادر می‌سازد تا به خوبی اطلاعات را تفسیر کنند و چگونگی مدیریت بهتر منظر و سرزمین را تعیین کنند (8).

مواد و روش ها

روش تحقیق

روش تحقیق در این پژوهش شامل جمع‌آوری اطلاعات و تحلیل آن ها است؛ که به صورت کتابخانه‌ای و میدانی انجام گرفته است و هریک از اطلاعات با توجه به نیاز تحقیق به کار گرفته شده است. بنابراین مدارک مستندات و سوابق علمی که در ارتباط با این موضوع در دسترس بودند، بررسی شدند و موارد مرتبط و مفید از آن ها استخراج گردید. مرحله بعد با حضوری در محل و حرکت در طول پهنه مورد نظر و عکسبرداری از آن، به جهت بررسی وضعیت فعلی منطقه، نحوه همجواری‌ها و میزان تراکم، نوع پوشش درختی باغ‌ها، نحوه استفاده توسط مالک و... مشخص شد. سپس با استفاده از دیدگاه اکولوژی منظر، عناصر ساختاری محدوده باغات مکان و نحوه‌ی قرارگیری آنها بر روی بستر سرزمین و مورد مطالعه قرار گرفت. هدف از تحلیل ویژگی‌های ساختاری محدوده مورد مطالعه پیداکردن ارتباط بین الگوها و فرآیندهای موجود و سعی در درک چگونگی تاثیر آن ها در فرآیند طراحی با حفظ محیط زیست طبیعی منطقه می‌باشد. شکل 2 برنامه‌ریزی و طراحی با رعایت اصول اکولوژی منظر را نشان می‌دهد. بهترین شیوه برای تحلیل ساختاری و یافتن الگوهای یک منظر نگاه به آن از ارتفاع چند صد متری بالاتر از پوشش گیاهی است(9). به این منظور برای تحلیل اکولوژیکی این لکه‌ها بر اساس اصول و معیارهای اکولوژی‌ منظر از عکس‌های هوایی گرفته شـــده از از نرم افزار google.earth به مقیاس تقریبی 20000/1 استفاده شده است. شایان ذکر است که این عکس هوایی با برداشت‌های میدانی تصحیح شده است. در نهایت این مطالعات با نتایج حاصل از تحلیل دید و منظر و اهداف طراحی به صورت طرح راهبردی و جانمایی فعالیت‌ها انجام گرفته است.

شکل 1- برنامه‌ریزی وطراحی بارعایت اصول‌اکولوژی سیمای‌سرزمین(9)

1-1-معرفی منطقه موردمطالعه

شهر کرمانشاه در 34 درجه و 19 دقیقه عرض شمالی و 47 درجه و 7 دقیقه طول شمالی نسبت به نصف النهار گرینویچ، در ارتفاع 1350 متری از سطح دریا با مساحتی بالغ 8796 هکتار قرار گرفته است. این شهر نیز همچون غالب شهرهای قدیمی ایران در ناهمواری‌های کوه پایه‌ای و در کناره رود(قره سو) شکل گرفته است. شرایط آب و هوایی این شهر، زمستان سرد تا نسبتاً سرد و در تابستان معتدل تا نیمه گرم وخشک است و دارای میانگین سالانه بارش453 میلی‌متر می‌باشد(10). جمعیت ساکن در شهر کرمانشاه در سرشماری سال 1385، 863974 نفر می باشد(11).

در حد فاصله اراضی برون شهری و درون شهری جنوب کرمانشاه، باغ‌های نسبتاً وسیع (تقریبا 100 هکتار) با ساختار نواری در راستای شمالی- جنوبی گسترش یافته‌اند (شکل 1). این لکه بزرگ گیاهی در روند گسترش کالبدی شهر کرمانشاه در معرض ساخت و ساز و نابودی قرار دارد.

شکل2-  موقعیت باغ‌های سراب‌قنبر در شهر کرمانشاه

بررسی اوضاع طبیعی منطقه گویای این نکته است که محدوده سراب‌ قنبر برآیند ویژگی‌های هیدرولوژی، زمین‌شناسی، خاک‌شناسی منطقه با فعالیت‌های انسانی است؛ که با کاربری باغ و فضای سبز تناسب دارد. این موقعیت، نقش اکـــولوژیکی باغ‌هـــا را بـــه لحاظ تأثیرات زیست‌محیطی برشهرکرمانشاه، از اهمیت مضاعفی برخوردار کرده است. زیرا جریان باد شمال به جنوب غالب شهر کرمانشاه، باعبور ازلکه سبز باغ‌های سراب‌قنبر ، فیلتر می‌شود (شکل6) و از این ‌رو به ویژه در سال‌های اخیر که با افزایش آلودگی ناشی از جریا‌ن‌های گردوغبار، افزایش تراکم ترافیکی، افزایش دما و خشکسالی، تغییرات اقلیمی و ...، شهر با تهدیدات زیست‌محیطی جدی‌تری روبروشده،  بنابراین ضرورت حفاظت از این باغات که  نقش مؤثری در افزایش رطوبت محیط و تعدیل دما (بهبود کننده شرایط آب و هوایی) دارند دو چندان شده است. علاوه براین، ارتفاع نسبی باغات و همجواری آن با کوه‌های پیرامونی، این منطقه را از امتیاز دید مشرف به شهر و فضاهای شهری و کوه‌های هویت بخش اطراف‌، برخوردار کرده، همچنین عبور شریان‌های مهم ارتباطی مانند خیابان شهید مفتح و کمربندی شرقی شهر از محدوده مذکور، دسترسی مناسبی را به این مجموعه ایجاد کرده است. عبور نهر آب ناشی از چشمه‌های منطقه از میان این مجموعه، در کنار موارد فوق، پتانسیل فعالیت تفریحی- گردشگری منحصر به فردی به آن، بخشیده است. در حال حاضر عمده‌ترین محصول این باغ‌ها به ترتیب انگور، سیب، گردو، بادام، زردآلو، گوجه سبز و... است. اکثر باغ‌ها دارای محصول کمی ‌بوده و به‌ندرت به بازار شهر عرضه می‌شوند. با این وجود درختان کهن‌سال و تنومند در اکثر باغ‌‌ها پیدا می‌شود(1).

تحلیل ساختار سرزمین باغات

ابتدا عناصر منظر باغات سراب‌قنبر به دو گروه کلی لکه و کریدور تقسیم‌بندی می‌شود. سپس هر کدام به زیر گروه‌های خردتری تقسیم‌بندی و توضیح داده‌ می‌شوند.

لکه‌ها در محدوده طراحی

پوشش گیاهی با‌غ‌های سراب‌قنبر نوعی لکه ساختاری است که فرم قرارگیری آن ها در کنار هم، از نهرآب حاصل از چشمه‌های منطقه و فرم طبیعی بستر پیروی می‌کند. از آنجا که محدوده دارای پتانسیل بسیار بالایی از نظر کشاورزی است، اما به علت نزدیکی با شهر کرمانشاه از دیر باز به عنوان یک منطقه تفریحی مورد توجه شهروندان بوده است. به دلیل اختلالات صورت گرفته در منطقه بستر اصلی که شامل گیاهان استپی و مرتعی با پوشش درخت پراکنده در ارتفاعات می‌باشد(قیطوری, 1382)، ازبین رفته و به غیر از لکه‌های باقی‌مانده و کوچک چیزی از آن باقی نماده است. اما لکه‌های اختلالی بسته به میزان اختلال وارده شده و با توجه به میزان همگونی آن ها با طبیعت منطقه به دو دسته لکه‌های اختلالی مثبت و منفی تقسیم می‌شوند. باغ‌ها و اراضی کشــاورزی از مهم ترین لکه اختلالی مثبت می‌باشند. از طرف دیگر در چند سال اخیر به دلیل ساخت و سازها در این باغ‌ها، لکه‌های در حال تخریب و تخریب شده نیز دیده می‌شود.جدول1 ویژگی لکه‌های ساختاری  و تصویر 3 پراکنش لکه‌ها در محدوده باغات سراب قنبر را نشان می‌دهد.

به طور کلی خصوصیات بستر در کنار ساخت و سازهای موجود در دامنه کوه، زمین‌های کشاورزی و باغ، الگوی مناسبی از اکوسیستم انسان‌ساز را به نمایش می‌گذارد. به این ترتیب حفظ یکپارچگی سیمای‌سرزمین، حفظ لکه‌های سالم به صورت پایدار و عدم تخریب آن ها و بهبود وضعیت اکولوژیکی، ترمیم لکه‌های در حال تخریب و جلوگیری از گسترش آن ها در محیط، حفظ لکه‌های پراکنده و ارتباط با سایر لکه‌ها در منطقه؛ از جمله نکاتی است که بایستی به آن ها پرداخته شود.

شکل 3- پراکنش لکه ها در محدوده باغات (1)

شکل 4- کریدورها در محدوده طراحی (1)

جدول 1-  ویژگی لکه‌های ساختاری محدوده باغات(استفاده ازمتریک‌ها)(1)

کریدورها در محدوده طراحی

            کریدورها عناصر خطی که فیزیونومی متفاوتی از محیط مجاور خود دارند. ممکن است طبیعی(نهرآب، آبراهه‌ها، پرچین‌ها) و یا انسان‌ساخت(مسیرها و جادها، کابل فشارقوی) باشند. عملکرد یک کریدور بستگی به محل و ساختار آن در سیمـــای ‌ســـرزمین دارد. در واقع کریدور نقش ویژه‌ای (هدایت کنندگی، فیلتر، اختلال) در جریانات سیمای‌سرزمین ایفا می‌کنند (6). شکل 4 کریدورها در محدوده طراحی را نشان میدهد

پهنه بندی باغات بر مبنای ویژگی‌های بصری

            شناسایی پهنه‌های مختلف به منظور اعمال راهکارهای اجرایی در جهت بهبود شرایط کل منطقه و همچنین شامل ویژگی‌ها، پتانسیل‌ها و مسایل هر پهنه می‌باشد (1). پهنه‌بندی با در نظر گرفتن عکس هوایی منطقه و جمع‌بندی مطالعات فضا و فعالیت‌ها از لحاظ کارکرد بصری (از طریق حضور در سایت، برداشت بصری و میدانی) می‌باشد. بنابراین بخش‌هایی از محدوده باغات که از نظر عوامل فیزیکی، زیستی و انسانی مشابهت‌هایی بیشتری بایکدیگر داشتند در یک پهنه قرار گرفتند و به این نحوه کل منطقه به چهار پهنه تقسیم‌‌بندی شد. باید توجه داشت که برای پهنه‌های موجود در منظر نمی‌توان حدود و مرزی مشخص و دقیق بر روی نقشه مشخص کرد و این مرزها فرضی و حدودی هستند. شکل 5 پهنه‌بندی سایت از لحاط بصری را نشان می‌دهد. در جهت تحلیل دید و منظر[10] این پهنه‌ها از روش ماتریس ارزیابی و تحلیل تصویری استفاده شده است. در این روش ابتدا ویژگی‌های عمومی سایت مشتمل بر عوامل فیزیکی(خصوصیات توپوگرافی و شیب غالب و ویژگی‌های هیدرولوژی سایت می‌باشد که هریک خود به زیر تقسیمات دیگری تقسیم می‌شوند)، زیستی یا بیولویکی(ترکیب و تیپ غالب و فرم اصلی پوشش گیاهی، تراکم کاشت و حضور حیوانات مخصوصاً پرندگان) و انسانی(وجود یا عدم وجود ساختمان و منازل مسکونی در دید وجود انواع مسیرهای دسترسی و تاسیسات و تجهیزات در بخش‌هایی از سایت و میزان هماهنگی و احترام به محیط در آن ها) در رابطه با معیار‌های زیبایی شناسی (تنوع، تضاد، هماهنگی و... ) مورد بررسی قرار می‌گیرد. در مرحله بعدی این معیارها با توجه به سایت مورد مطالعه، برای متغیرهای هر پهنه (فیزیکی، بیولویکی و انسانی) تعریف و مورد ارزیابی عددی قرار می‌گیرد؛ این شاخص ارزیابی از بسیار عالی تا ضعیف مورد تحلیل قرار می‌گیرد. در نهایت امتیاز هر پهنه از طریق ترسیم نمودار با یکدیگر مقایسه می‌شود.

شکل 5-پهنه‌بندی سایت از لحاط بصری(1)

در نهایت امتیاز هر پهنه از طریق ترسیم نمودار با یکدیگر مقایسه می‌شود. بر این اساس می‌توان به منظور بهبود و تقویت منظر هر پهنه یک سری راه‌کار ارایه داد(13).

-  پهنه شماره1: وجود درختان کهنسال که پایین‌تر از ‌سطح مسیر دسترس اطراف خود قرار گرفته‌‌اند. باعت تلطیف خط آسمان در امتداد دید شده است. با توجه به امتیاز این پهنه کیفیت منظر خوب است اما با توجه به یکسان بودن درختان می‌توان با کاشت گونه‌های گیاهی متنوع و بومی در این پهنه باعث برون رفت از یکنواختی منظر شد.

-  پهنه شماره2: این پهنه کمترین امتیاز را در بین چهار پهنه معرفی شده داراست. تمام ویژگی متغیرها در این پهنه متمایز از پهنه‌های دیگر است. تخریب عوامل انسان ساخت اصلی‌ترین عامل تاثیر گذار بر زیبایی منظر این پهنه است. پوشش گیاهی به صورت کامل تخریب شده و به غیر از چند درخت در نزدیکی منازل مسکونی چیزی از آن ها باقی نمانده است. سطح زمین کاملاً با دپوهای نخاله ساختمانی پوشیده شده و نهرآب به وسیله بتن کانال بندی شده که همه ‌این عوامل در کاهش ارزش بصری این پهنه نقش دارند. بنابراین باید ساختار باغ‌ها باید به صورت کامل بازسازی شود. در طراحی کاشت این پهنه باید با استفاده از درختان مرتفع بومی، خط آسمان که توسط ساختمان‌های بلند مرتبه ساخته شده، مغشوش شده است را تعدیل کرد.

-  پهنه شماره 3: باغ‌های این پهنه دارای مناظری زیبا هستند اما به دلیل عدم رسیدگی توسط مالک در معرض نابودی می‌‌باشند. بنابراین ساختار باغ‌ها باید حفظ شود اما تمام متغیرها مخصوصاً متغیرهای بیولوژی و انسان ساخت در این پهنه  نیازمند بهبودی می‌باشند.

-  پهنه شماره4: این پهنه بیشترین امتیاز را در بین پهنه‌های معرفی‌شده دارا می‌باشد. بنابراین ساختار باغ‌ها به دلیل بالا بودن کیفیت بصری، نیاز به مداخله نداشته و یا مداخله به دقت صورت گیرد. اشراف کامل ناظر بر منظر مهم ترین معیار تاثیر گذار بر زیبایی این منظر است. در شمال این پهنه به سمت جنوب به علت قرارگیری کوه‌ها (بانام محلی چرمی) در افق دید، دارای زیباترین عمق منظر می‌باشند. در زمان طراحی باید به این مناظر دور دست تاکید شود. می‌توان با قراردادن سکوهایی برای نشستن امکان تماشای این مناظر را برای گردشگــران فراهم کرد. اما وجود دکل‌های فشار قــوی و مسیرکمربند شرقی کرمانشاه و برش‌هـــای ناشــی از عملیات جاده سازی در دامنه کوه در جنوب غربی این پهنه از زیبایی آن کاسته است.

آنالیز سایت

با آنالیز محدوده باغ‌ها که از طریق مطالعات میدانی و در نظر گرفتن ویژگی‌های چون دید و منظر (دیدهای مطلوب و نامطلوب) وضعیت باغ‌های میوه و محیط اطراف آن و ... انجام گرفته است شکل 6 تهیه شده است. در نقشه آنالیز سایت عواملی چون دسترسی اصلی و ورودی‌ها به محدوده باغ‌ها، پوشش گیاهی و نحوه تراکم و توزیع آنها، وضعیت اقلیم و جهت وزش باد غالب، هیدرولوژی منطقه اعم از آب های ساکن و جاری و ... نمایش داده شده است.

شکل 6-آنالیز سایت (1)

طراحی

طراحی فرآیند خلاق پاسخگویی به وضعیت و در ضمن تمرکز معانی است. محیط طراحی شده کلیتی است که با گذشت زمان، در پاسخ به طیف وسیعی از عوامل گوناگون تکامل پیدا می‌کند. این عوامل شکل دهنده موجب نظم شده و به منظر شکل و معنی می‌بخشد. ویژگی محیط و منظر ایجاد شده، فرم، مواد، مقیاس و روح آن همه پاسخ‌های هستند که به عوامل شکل‌دهنده داده می‌شوند. یک طرح مطلوب باید بتواند این عوامل مختلف و غالباً متغیر را با یکدیگر هماهنگ کند تا زمینه پیوند یافته و جزئی از کل منظر را تشکیل دهد (14). شرایط تحمیل شده به محدوده باغات سراب‌قنبر به گونه‌ای است که در صورت ادامه این روند ماهیت باغات کاملاً تغییر یافته و با ساخت و سازها پوشیده خواهد شد. لذا هدف اصلی که این تحقیق دنبال می‌کند طراحی براساس اصول و معیارهای اکولوژیکی است تا بتوان باغات را حفظ نمود و حضور گردشگر را به این منطقه رونق بخشید. طراحی اکولوژیک می‌تواند این امکان را در سایت فراهم سازد تا عوامل مخرب در سایت حذف و یا روند تاتیر گذاری آن ها کاهش یابد و از سوی دیگر شرایط مهیا گردد تا حضور گردشگر با برنامه‌ریزی مناسب در چهارچوب اصولی صورت گیرد و با درگیر کردن اهالی در امر گردشگری، رونق اقتصادی حاصل گردد که خود ضامن حفظ باغات خواهد بود. جدول 2 اهداف طراحی(کلان، عملیاتی) و راهکار‌های عام طراحی برای محدوده سراب‌قنبر را نشان می‌دهد.

جدول2- اهداف طراحی، اهداف عملیاتی و  راهکار‌های عام طراحی برای محدوده سراب قنبر(1)

طرح راهبردی

به طور کلی طرح راهبردی در محدوده باغات سراب‌قنبر شامل راهکارهای است که نحوه برخورد با قسمت‌های مختلف باغات و محدوده پیرامون آن می‌باشد. به عبارت دیگر طرح راهبردی، ما را در رسیدن به اهداف ذکر شده یاری می‌کند. با توجه به وضع موجود (ارزیابی سیمای‌سرزمین و پهنه بندی سایت از نظر بصری) و حالت ایده‌آل ساختار اکولوژیک باغات، میزان مداخله در ساختار محدوده باغات (لکه‌ها و کریدورهای موجود) را می‌توان به صورت زیر مشخص کرد:

-  لکه‌های حفاظتی: این پهنه شامل درختان میوه موجود در باغات سراب‌قنبر می‌باشد(لکه‌های باغات) و عموماً در کنار و حاشیه نهرهای حاصل از چشمه‌های منطقه پراکنش دارند و سازگاری اکولوژیکی زیادی از خود نشان می‌دهند که در طرح از آن ها حفاظت شده است و باید به مالکیت‌ها توجه شود و هیچ گونه دخل و تصرفی در آن ها صورت نگیرد.

-  لکه‌های نیازمند تقویت و بهسازی: این لکه‌ها در واقع همان لکه‌های باغی هستند که به علت کم کاری و عدم انجام عملیات‌های ضروری باغداری در حال تخریب هستند(لکه‌های درحال تخریب).

-  لکه‌های نیازمند طراحی و احیای مجدد:این لکه شامل مناطق بدونه پوشش درختی و درختچه‌ای است که در گذشته بخش شمالی آن جزو باغات بوده و برای ساختمان سازی تخریب شده و بخش‌های جنوبی در اثر خیابان کشی‌ و تخریب بستر ایجادشده است(لکه‌های تخریب شده). این لکه‌ها به علت نداشتن پوشش گیاهی مستعد تعریف کاربری برای نیازهای گردشگران می‌باشند. همچنین می‌توان از آن ها به عنوان پتانسیل و امکان قوی جهت ایجاد زیستگاه گونه‌هـای بومی غیر مثمر استفاده کرد.

شکل 7- طرح راهبردی(1)

جانمای فعالیت ها

پس از آنالیز سایت  و بررسی طرح راهبردی با در نظر گرفتن طرح‌های بالادست و اهداف طراحی و نیازهای مردم ساکن در شهر کرمانشاه فعالیت‌های برای محدوده باغات سراب‌قنبر در نظر گرفته شد. جانمایی هریک از این فعالیت‌ها در محدوده باغات بر اساس شرایط موجود بوده و باید حداقل تخریبات محیطی را به همراه داشته باشد. شکل 9 نشان‌دهنده جانمایی فعالیت‌های مذکور در طرح راهبردی است.

شکل 8- جانمایی فعالیت‌ها در طرح راهبردی(1)

نتیجه گیری

اراضی کشاورزی و باغ ها ‌در درون و حاشیه شهرها  به ویـــژه در اثـــر افزایش قیمت زمین، ناشی از گسترش شهرنشینی در معرض خطر نابودی و تغییرکاربری قرارگرفته‌اند. در حالی که مناظر کشاورزی حاشیه شهرها باید شتاب بیش از اندازه شهرها را با آرامش خود کاهش دهند. همچنین این مناطق می‌تواند به عنوان عاملی برای محدود کردن رشد شهرها به کار روند. عواملی که از تخریب و نابودی این زمین‌ها جلوگیری می‌کند، ارزش تفرجی آن ها از یک طرف و قلمدادکردن آن ها به عنوان مناطق بیولوژیک کمیاب توسط متخصصان از طرف دیگر می‌باشد. نقشی که این مناطق می‌توانند از نظر تفرجی و زیبایی‌شناسی داشته باشند می‌تواند از ساخت و ساز در این مناطق جلوگیری کند. ایده گردشگری و تفرج به احیا و حفاظت این مناطق کمک شایانی خواهد کرد. طراحان منظر می‌توانند با تغییر مکان‌های کشاورزی به پارک و مناظرحاشیه شهری از روند تخریب این مناطق جلوگیری کنند.

تشکروقدردانی

مقالة حاضر مستخرج از پایان نامه کارشناسی ارشد با عنوان طراحی و سازماندهی حفاظت- گردشگری باغات حاشیه شهر، مطالعه موردی: باغات سراب قنبر کرمانشاه می‌باشد که در دانشکدة محیط زیست دانشگاه تهران انجام یافته است و بدینوسیله از کلیه کسانــی که در انجام آن همکاری نموده‌اند، از جمله سرکار خانم هما ایرانی بهبهانی مدیر گروه محترم گروه طراحی محیط دانشکـده محیط زیست تشـــکر و قــدردانی می گردد.

منابع

1. شمشیری، سجاد. 1391 "سازماندهی حفاظتی- گردشگری باغات حاشیه شهر(مطالعه موردی: باغات سراب قنبرکرمانشاه)" تهران: رساله کارشناسی ارشد، دانشکده محیط زیست، دانشگاه تهران.
   1. Fleisher, a., & tsur, y. (1994). Measuring The Recreational Value At Agricultural Landscape. minisota: department of agricultural and management.
   2. Fwald, k. (2001). The Neghlect of Aestheticsin Landscape Planning In Switzerland. landscape and urban planning 64.
   3. Donadieu, p. (1999). Can Farm Turn Into Landescape Gardener? Lotos, 101 .
   4. Makhzoumi, J., 2000, "Landscape ecology as a foundation for landscape architecture application in Malta", Landscape and urban planning, Vol. 5, pp. 176–177.
   5. Forman, R., & Gordon, M. (1986). Landscape Ecology. Johon Wiley & sons, UK.
   6. Farina, Almo. (2006) PRINCIPLES AND METHODS IN LANDSCAPE ECOLOGY. s.l.: Published by Springer, P.O. Box 17, 3300 AA Dordrecht, The Netherlands., 2006.
   7. Makhzomi, J., & Pungetti, G. (1999). Ecological Landscape Design and Planning, The Mediterranean Context. E & FNSPON.
   8. شفیعی، بنفشه. بهبهانی, هما. مخدوم, مجید.یاوری, احمدرضا. کریمی, کیوان. 1382" ارایه الگوهای طراحی و احیا در مناطق رودکناری با رعایت اصول اکولوژی منظر"  تهران:  مجله محیط شناسی شماره 32
   9. طرح و آمایش، مهندسین مشاور. 1380، طرح تجدید نظرطرح جامع کرمانشاه.
   10. مرکز آمار ایران، معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی. نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385 شهر کرمانشاه. 1387.
   11. قیطوری، محمود. 1382"طرح شناخت مناطق اکولوژیکی کشور تیپ‌های مرتعی کرمانشاه" تهران: موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع
   12. بهبهانی، هما. 1390 "جزوه درسی شناخت و تحلیل منظر" تهران : گروه طراحی محیطزیست، دانشگده محیط زیست دانشگاه تهران
   13. اسلامی، ایمان. 1388" طراحی و به سازی پارکهای جنگلی دست کاشت با رویکرد اکولوژی سیمای سرزمین" تهران: پایان نامه کارشناسی ارشد مهندسی طراحی محیط، دانشگاه تهران