فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 29، بهار 92

بررسی وضعیت پارکهای شهری درجهت حفظ محیط زیست وارایه راهکارهای مدیریتی مناسب(مطالعه موردی : پارک های منطقه7 شهر تهران)

مریم مهرآرا[1]

اکرم الملوک لاهیجانیان[2] ^*

lahijanian@hotmail.com

چکیده

بررسی وضعیت پارک های شهری تهران درجهت حفظ محیط زیست  است.1- مدیریت در پارک ‌های شهری منجر به ارتقای شاخص های محیط‏زیستی می‏شود. 2- اعمال مدیریت مناسب، حفاظت محیط‏زیست پارک‏های شهری را به همراه دارد. 3- مدیریت مناسب به کاهش ضایعات محیط‏زیستی در پارک‏های شهری منجر می‏شود.

جامعه آماری این پژوهش52 پارک موجود در شهرداری منطقه هفت تهران که در بردارنده کلیه کارشناسان، مدیران و پرسنل         معاونت امورشهری و فضای سبز هستند، که به طور کلی 123 نفر حجم کل جامعه آماری است. نمونه آماری پژوهش 93 نفر از مجموع کارشناسان، مدیران و پرسنل معاونت امور شهری و فضای سبز هستند و نمونه پارک ها به صورت تصادفی از 5 ناحیه مورد بررسی         در منطقه 7 به طور تصادفی10 پارک به عنوان نمونه انتخاب کرده ایم. روش تجزیه وتحلیل داده ها دارای دو بخش آمار توصیفی واستنباطی است که ازطریق نرم افزارSPSS [3] انجام شده است. که آزمون های ضریب همبستگی پیرسون مورد استفاده در این تحقیق بوده است. یافته‏های این پژوهش نشان می دهد که؛ که بیشترین همبستگی از میان متغیرها را به ترتیب 1- اعمال مدیریت مناسب، حفاظت محیط زیست پارک های شهری را به همراه دارد. 2- مدیریت مناسب به کاهش ضایعات زیست محیطی  در پارک های شهری منجر می‌شود. 3- مدیریت در پارک های شهری منجر به ارتقای شاخص های محیط‏زیستی می شود.

کلمات کلیدی: راهکارهای مدیریتی، وضعیت پارک های شهری، حفظ محیــط زیست، کاهش ضایعــات محیط‏زیستی ، ارتقــای    شاخص‌های محیط‏زیستی، پارک های منطقه 7 شهر تهران.

مقدمه

 فضای سبز زیباترین موهبت الهی است، که به بشریت و تمام موجودات ارزانی شده است، وجود آن به ویژه در جوامع شهری، افزون برسلامت جسمانی، موجب آرامش روان است. پارک نوعی فضای سبز عمومی است، که در فرهنگ ما و فرهنگ‏های دیگر به عنوان فضایی که نیازهای فراغتی، تفریحی وفرهنگی مردم را تامین می‏کند، شناخته شده است. این فضا از قرن 19 وارد شهرها شد و به یکی از فضاهای عمومی مورد نیاز تبدیل گردید. در ایران از دوران پهلوی، موضوع ایجاد فضای سبز عمومی به میان آمد و اولین فضای سبز عمومی به شکل امروزی"پارک شهر" است، که به قصد ایجاد فضایی طبیعی در شهر و مکانی برای گردش و قدم زدن درمحیط طبیعی احداث شد (1) .

 ایجاد محیطی سالم، زیبا و آرامش بخش، حفظ و نگه داری از محیط زیست پارک‏ها و انجام اقدام های لازم جهت جلوگیری از آلودگی‏های‌ محیط‏زیستی در پارک‏ها، از جمله مواردی است که در مدیریت محیط‏زیست پارک‏های شهری، باید مورد توجه مسئولان قرار گیرد.

پیشینه پژوهش

 در سال‌های اخیر تحقیقاتی با رویکرد بررسی کمیت و کیفیت فضای شهری در شهر تهران (منطقه8) صورت گرفته که در جهت شناسایی عناصر کالبدی در پارک و تشریح نقاط قوت و ضعف، تهدیدها و فرصت‌های موجود بوده است. (2). همچنین در خصوص پارک‌های شهری در فاز «طراحی» تحقیقات و مقالات مختلفی در قالب پایان نامه و نیز به شکل مقالات در همایش‌ها و کنگره‌ها ارایه شده است که اهداف اصلی آن حفاظت و بهسازی پارک‌های شهری است که با ارایه طرح جهت مرمت پارک‌های شهری و با نگرش در محورهای ذیل جمع‏بندی گردیده است: مصرف کم منابع طبیعی، استفاده از مواد 100% بازیافتی در پارک، حفظ انرژی و استفاده از انرژی‌هایی که بدون آلاینده است (3)، که منجر به کاهش 50% از زیان‌های محیط‏زیستی می‌‌گردد و استفاده از مواد و مصالح مناسب و قابل بازیافت، در پیشگیری از تخریب و آلودگی‌های محیط‏زیستی و مدیریت مواد زاید به شدت مورد توجه است. بررسی مقالات و پژوهش‌های صورت گرفته در جهان از طریق سایت‌های معتبر علمی در سال‌های گذشته، نشانگر تاکید و تمرکز بیشتر تحقیقات صورت گرفته برروی فاز طراحی پارک‌ها و عوامل مؤثر و دخیل در حفظ موجودیت پارک در مرحله‌ی طراحی است.

ضرورت و اهمیت موضوع :

  پارکها و فضاهای سبز به عنوان فضاهای عمومی و در دسترس عامه مردم شهرها ،حایز اهمیت بوده و ارتقای روحی و روانی و سلامت  شهروندان را  به همراه دارد. فضای سبز شهری یکی ازعناصر ساختار شهری است که جزء فضاهای باز شهری       به‏شمار می‏آید و دارای پوشش گیاهی است. از این فضاها       می‏توان به عنوان لایه‏های تنفسی سیستم شهری نام برد که دارای عملکردهای مختلفی مانند زیباسازی شهر، تعدیل کننده شرایط محیطی و محل گذران اوقات فراغت می باشد(4). فضاهای سبز شهری عبارت است از بخشی از سیمای شهر که از انواع پوشش گیاهی تشکیل یافته است. از دیدگاه محیط‏زیستی، اکولوژیک معین و در خور شرایط محیط‏زیستی حاکم بر شهر می‏باشد که این فضا در درجه اول از نظر مسایل محیط‏زیستی حایز اهمیت است و استفاده از این فضاها در ساعات فراغت به عنوان مراکز تفریحی فرهنگی و نظایر آن در درجه دوم اهمیت قرار می‏گیرد. در واقع فضاهای سبز شهری بخش‌هایی از فضاهای باز شهری است که عرصه های طبیعی یا مصنوعی آن تحت استقرار درختان، درختچه‏ها، گل‏ها، چمن‌ها و سایر  گیاهانی است که بر اساس نظارت مدیریت انسان با در نظر گرفتن ضوابط، قوانین و تخصص‏های مرتبط به آن، برای بهبود  شرایط زیستی، حفظ، نگه داری یا بنا می‏شوند امروزه کشورها با درک و اهمیت جایگاه فضاهای سبز و باز در زندگی روزمره شهروندان و انواع کارکرد آن در میان ساختار کالبدی،   اجتماعی – فرهنگی  و محیط‏زیستی شهر، تلاش در جهت حفظ و احیای و گسترش این فضاها را در دستور کار برنامه‏ریزی و سیاست‏های خود قرار داده‏اند. به طوری که در برنامه‏ریزی‏های توسعه‏ای، به خصوص از دهه 1980 به بعد که الگوی برای تمامی جنبه‏های توسعه‏ای مدنظر قرار داده شد جایگاه فضاهای سبز و باز به عنوان یکی از دو رکن (منابع طبیعی– محیط‏زیستی، و منابع فرهنگی– اجتماعی) حایز اهمیت قرار گرفت.

بیان مساله:

حفظ محیط‏زیست به عنوان ابزار مهمی در جهت مدیریت شرایط محیط‏زیستی به فازهای مختلف طرح‏های صنعتی و عمرانی و پروژه‏های خدماتی و رفاهی وارد شده است. مفهوم شهرها دیگر بدون فضای سبز و پارک ها که محل امنی جهت آسایش جسمی و روحی شهروندان باشند، قابل تصور نیست و پیامدهای شهری و معضلات محیط‏زیستی آن، موجودیت پارک‏های شهری و مدیریت آن را برای همیشه اجتناب ناپذیر کرده است.

بررسی و کنترل فعالیت‏های انسان در جهت حفظ موجودیت پارک شامل: نحوه ی کوددهی و سم پاشی، دفع فاضلاب، بازیافت زباله، آبیاری فضای سبز و منابع آبیاری موجود، نحوه ی آرایش پوشش گیاهی به کار رفته در پارک از بعد تلطیف هوا و جلوگیری از آلودگی صوتی، نحوه ی رسیدگی به وضعیت تجهیزات عمومی پارک از بعد چشم انداز و زیبایی می باشد، که تمامی این فعالیت ها می تواند محیط‌‌زیست   پارک‏ها را مستقیم یا غیرمستقیم تحت تأثیر قرارداده یا از آن متأثر شود.

پارک و انواع آن

اغلب آنچه از تفرجگاه های معمولی تصور می شود، این است که" تفرجگاه، منطقه‏ای است با درخت‏زارهای پراکنده با فضای باز و کف پوش چمنی که به صورت مصنوعی یا طبیعی احداث و تنها به دستکاری و آرایش آن اکتفا شده است". این نوع فضاسازی در شهرها برای تفرج عامه، جا افتاده‌ترین شیوه برای احداث تفرجگاه‏ها به شمار می‏رود. امروزه در تعریف پارک جدا از سیمای فیزیکی آن، «تفرج» نقش اساسی دارد (5).       به طور کلی پارک عبارت است از" فضای سبز طراحی شده با کاربردهای مختلف برای استفاده‏های عمومی مانند پژوهش، آموزش، تفریح و حفظ محیط و مردم"( 6). در فرهنگ اکسفورد "پارک قطعه زمینی بزرگ محصور با درخت‏زار و چمن" را می‏گویند. در فرهنگ هرتیاژ "پارک قطعه زمینی برای استفاده عمومی" است.

 طبقه بندی پارک ها از نظر موقعیت استقرار و عملکرد :

الف- پارک‏ها و فضاهای تفریحی در نواحی شهری پارک‏های شهری

1- حیاط‏ها و باغ‏های خصوصی

2- فضاهای ورزشی روباز

3- مسیر های پیاده شهری

4- فضاهای سبز واحد همسایگی

ب- پارک ها و فضاهای تفریحی در نواحی حومه ای

1- پارک های تفریحی- ورزشی

2- پارک های تفریحی- فراغتی

3- پارک های تفریحی- طبیعی

ج- پارک ها و فضاهای تفریحی مجموعه های اقامتی در نواحی فراتر از شهر و حومه

1- پارک های تعطیلات

2- جنگل ها

3- پارک های طبیعی

طبقه‏بندی پارک‏ها از نظر نوع استفاده، موقعیت یا ارزش:

پارک ها با حفظ مضمون خود و بر حسب نوع استفاده، موقعیت یا ارزش به دسته‌های ذیل تقسیم می‌شوند:

- پارک نظامی

- پارک ملی آثار تاریخی 

- پارک حیات‌وحش

- پارک شهر

- پارک ایالتی 

- پارک طبیعی 

- پارک بین‏المللی 

- پارک ملی- علمی

- پارک ملی

- پارک عمومی (6).

  هدف از کاربرد مدیریت:

  در نظام مدیریت ایزو 14001 به عنوان یک عنصر موثر و فعال، در عملکرد محیط‏زیستی سازمان را بهبود بخشیده، نظام مدیریت را منسجم و استاندارد کرده، اجرا و راهبری امور را هماهنگ ساخته، مدیران را با شیوه های حل مشکلات آشنا نموده و موانع ساختاری موجود را مشخص می‏سازد. این استاندارد انعطاف پذیر بوده و اجزای آن متناسب با ویژگی‏های هر سازمان و نیز قوانین و شرایط محیط زیست هر کشور       به شکل واقع‏گرایانه انتخاب می شود و با هدف برقراری نظام مدیریت محیط‏زیستی در نظام موجود در یک سازمان یا شرکت استقرار می یابد، تا با روشی هدفمند و نظام‌مند، مشکلات و خطرات محیط‏زیستی مرتبط با فعالیت‏های سازمان را در قسمت‌های مختلف شناسایی و سپس به دسته‏بندی آن‏ها بپردازد. در مرحله بعد برحسب اولویت‏بندی‏های صورت گرفته، برنامه‏های مشخصی به منظور کنترل و کاهش خطرات و مشکلات مذکور، تدوین می گردد که در آن ها حوزه فعالیت، زمان انجام، مسئولیت‏ها و روش‏های انجام کار دقیقا مشخص شده است.

تاریخچه استقرار نظام مدیریت محیط‏زیستی درسازمان پارک ها و فضای سبز شهر تهران :

  پروژه استقرار نظام مدیریت زیست محیطی  در سازمان پارک‏ها و فضای سبز شهر تهران از نیمه سال 1387 با عزمی راسخ و با مشاوره مرکز تحقیقات و مطالعات محیط‏زیست و انرژی دانشگاه شهید بهشتی آغاز گردید و در نخستین اقدام، مدیریت محیط‏زیستی سازمان ضمن تعیین نماینده مدیریت با تشکیل کمیته راهبری «نمایندگان حوزه های مختلف و مشاورین ذیربط » و جلسات مستمر، برنامه ریزی لازم را به منظور تهیه مستندات و فراهم نمودن زمینه جهت اجرای اقدامات مربوطه به انجام رساندند. با توجه به اتمام فاز استقرار نظام مدیریت محیط‏زیستی ایزو 14001 در سازمان پارک‌ها پس از ساماندهی مجدد تدوین برنامه های مدیریت جهت تحقق خط مشی و اهداف کلان و خرد محیط‏زیستی و آغاز عملیات اجرایی طرح به شرح زیر در دستور کار قرار گرفته است:

-        ارتقای سطح فرهنگ محیط‏زیستی.

-        ایجاد آمادگی و واکنش به هنگام بروز بلایا و حوادث .

-        ارتقای سطح محیط‏زیستی.

-        کاهش تولید پسماندها.

-        رعایت موازین محیط‏زیستی در جدا سازی، ذخیره، جمع آوری، حمل و دفع پسماندها.

-        ارتقای سطح ایمنی و بهداشت فردی.

-        ارتقای سطح کیفی ایمنی و بهداشت عمومی.

-        استفاده بهینه از سوخت و انرژی و جلوگیری از اتلاف آن.

-        رعایت موازین محیط‏زیستی و بهداشتی در خصوص جمع آوری، تصفیه و دفع فاضلاب.

-        رعایت موازین محیط‏زیستی در خصوص حمل و نقل و ترافیک.

-        کنترل وکاهش آلودگی هوا در ارتباط با فعالیت ها.

-        استفاده ی بهینه از آب .

شاخص‌های بررسی عملکرد محیط‏زیستی پارک ها:

با توجه به مواردی که از ضوابط، دستورالعمل‌ها و بخشنامه‌های برون سازمانی ابلاغ شده از سازمان پارک‏ها و فضای سبز، سازمان زیباسازی وسازمان بازیافت و تبدیل مواد شهرداری تهران و نیز مطالعات کتابخانه‌ای در خصوص مسایل محیط‏زیستی پارک‏ها استخراج گردیده است.

شاخص‌های مورد نظر جهت بررسی، به 10 آیتم ذیل تقسیم گردید:

1. وضعیت پوشش گیاهی داخل پارک

2. گونه‌های کاشت شده در پارک

3. منابع آب آبیاری فضای سبز

4.  آبیاری پارک

5. دفع آفات در پارک

6. دفع فاضلاب در پارک

7. کیفیت و کمیت کودهای شیمیایی مصرفی

8. مدیریت پسماند

9. مواد بازیافتی در پارک

10. مبلمان شهری داخل پارک(7).

مزایای برخورداری سازمان از سیستم مدیریت محیط‏زیستی:

1. شناسایی ریسک‏ها و فرصت های بهبود کارآیی محیط‏زیستی.
2. کاهش ریسک فعالیت ها و فرایندها در سازمان.
3.  اطمینان از تطابق با نیازمندی‏های قانونی محیط‏زیستی.
4.  صرفه جویی و کاهش در هزینه های مربوط به (مصرف انرژی، پسماندها و مواد اولیه) .
5.  دستیابی به اهداف استراتژیک در مسیر بهبود مستمر کارآیی محیط‏زیستی.
6.  برخوداری از رویکردی ساختاریافته در تعیین اهداف محیط‏زیستی.
7.  ایجاد روابطی مطلوب با مشتری به عنوان یک تامین کننده محصولات یا خدمات .
8.  الزام به استفاده بهینه از منابع طبیعی.

اهمیت پارک‏ها از بعد محیط‏زیستی:

فضای سبز به ویژه پارک ها در شهرها بزرگ و صنعتی از اهمیت زیادی برخوردار است. فضای سبز از یک سوی موجب بهبود وضعیت محیطی شهرها شده و از سوی دیگر شرایط مناسبی را برای گذراندان اوقات فراغت شهروندان تأمین می‌کند. علاوه بر این دارای عملکردهای کالبدی نیز است. اثرات فضای سبز شهری از دیدگاه زیست محیطی  مواردی چون (کاهش آلودگی هوا، کاهش آلودگی صوتی، بهبود شرایط بیوکلیما، تلطیف هوا و جلوگیری از افزایش دما و هوا) می‌باشد. در بررسی اثرات روانی- اجتماعی فضای سبز باید گفت که انسان در هر شرایطی، روزانه به چند ساعت فضای ساکت و آرام نیاز دارد که فضای سبز پارک ها می‌تواند این فضا را تامین کنند. فضای سبز شهری به عنوان بخش جاندار محیط شهری مکمل بخش بی‌جان شهری یعنی ساختار کالبدی شهر است   در این خصوص پارک‏ها می‌توانند به عنوان سند شهری و  آرایش‏دهنده شبکه راه‌ها و تفکیک فضای شهری ایفای نقش کنند.

درباره پارک های تهران:

شهر تهران از دیرباز و پیش از انتخاب آن به عنوان پایتخت در دوران قاجاریه، به منطقه ای خوش آب و هوا شهرت داشت. باغ‏های سرسبز شمیران و لواسان، مناطق ییلاقی، ده‏ونک، جاجرود و لویزان و مناظر دل‏انگیز کوهپایه البرز از دیرباز مکانی دنج برای خلوت و فراغ خاطر تهرانی‌ها به شمار می‏رفت. با گسترش شهرنشینی و تمرکز تشکیلات و سازمان‏های دولتی در تهران این شهر به کانون پرجنب و جوش فعالیت اقتصادی و اجتماعی تبدیل شده و بدین ترتیب به‏دوران تازه‏ای از حیات خود قدم گذاشته است اگرچه اعتدال طبیعت و گستردگی این فرش پر نقش در دامان مهربان البرز، این امکان را فراهم آورده بود تا تراکم اولیه ناشی از رشد شهرنشینی، برچهره شهر و آداب و شیوه زندگی ساکنان آن خدشه‏ای وارد نکند، اما طی دهه‏های بعد نشانه‌های تخریب محیط‏زیست و فضای سبز تهران رخ نمود.

در پی بروز مشکلات گوناگونی که گسترش توام با شتاب روند شهرنشینی در شهر تهران به وجود آورد، اتخاذ تدابیر ویژه و بهره‌گیری از ترفندهایی برای ساماندهی فضای سبز و پیشگیری از نابودی طبیعت درون شهر تهران امری لازم و اجتناب ناپذیر به حساب می آمد. در همین راستا، طرح ایجاد تشکیلاتی بنام "اداره باغات" ارایه و در سال 1339 به اجرا درآمد. در سال 1342، پس از چندی که از تاسیس این اداره می گذشت و به‏دنبال آشکار شدن بیش از پیش، نقش و اهمیت فضای سبز نام آن به " سازمان پارک‏ها " تغییر یافت. این تغییر عنوان و      در پی آن دگرگونی اهداف، به تدریج بر بار وظایف و     مسئولیت‌ها افزود و این روند، کماکان ادامه داشت، تا این که در سال 1369 با تعیین اهدافی گسترده تر و تغییر اساسنامه به سازمان پارک ها و فضای سبز شهر تهران تبدیل شد. هم اکنون واحدهای مختلف سازمان پارک ها و فضای سبز شهر تهران    با تلاش پیگیر، گام های بلندی را در مسیر نگهداری و توسعه فضای سبز شهر تهران بر می دارند، که یکی از مهم‏ترین اهداف این سازمان، علاوه بر برنامه ریزی و اجرای سیاست هایی        در زمینه بهره‌وری ازشیوه های علمی نگهداری و توسعه کلان فضای سبز، نظارت مستقیم بر مجموعه فضای سبز شهر تهران، توسعه و گسترش کمربند سبز پیرامون شهر، برگزاری         دوره های آموزشی جهت ارتقای دانش دست اندر کاران فضای سبز، چاپ و نشر کتب و دستورالعمل های کاربردی و تخصصی و اجرای طرح های تحقیقاتی با عناوین مرتبط با تنگناهای موجود در امر توسعه و نگهداری فضای سبز، طراحی و اجرای پروژه‏های کلان پارک‏سازی با هدف الگو سازی و ترویج جدیدترین شیوه های طراحی فضای سبز است، که اجرای صحیح آن نقش مهمی در ارتقای کیفیت و کمیت فضای سبز شهر تهران خواهد داشت. مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‏ای روزنامه همشهری برای بررسی دیدگاه های مردم تهران نسبت به تعداد، امکانات تفرجی، فضای تفریحی، وضعیت بهداشت و امنیت پارک‏های این شهر به انجام یک نظرسنجی تلفنی مبادرت ورزیده است(8).

پارک های شهری منطقه هفت شهرداری تهران:

  پارک‏های شهری در جایگاه مناسب ترین فضاها جهت گذران اوقات فراغت وظایف مهمی چون برقراری موازنه اکولوژیک در محیط شهری و ایجاد بیشترین بازدهی اکولوژیک محیط‏زیستی در مقابل کمترین هزینه نگه‏داری را بر عهده دارند. در تعاریف کلی پارک در بر گیرنده فضایی است که حداقل 2000 متر مربع وسعت داشته باشد، نسبت مساحت فضای سبز و سطوح آب آن، بیشتر از مساحت سایر کاربری‏ها در آن محدوده مشخص است، دارای تجهیزات و امکانات استراحتی باشد و دارای محل بازی کودکان و محل ورزشی باشد. گرچه پارک‏ها بر اساس حوزه نفوذی طبقه‏بندی می‏گردند، ولی فضاهای سبز موجود در منطقه با توجه به مساحت بسیار محدود مورد بهره برداری تعداد زیادی از مردم منطقه قرار می‌گیرند، که در طبقه‏بندی فضاهای سبز تحت عنوان پارک به شرح ذیل ارایه می‏گردد: از میان پارک‏های منطقه هفت در حال حاضر "سه پارک آزادگان، هلال احمر و پارک موزه قصر" دارای بالاترین وسعت و دارای عملکرد اجتماعی قابل قبولی بوده و گزینه‏های مطلوب فضای سبز جهت گذراندن اوقات فراغت بخشی از شهروندان منطقه به شمار می آیند (9).

جدول1- مساحت پارک های منطقه هفت به تفکیک نواحی شهرداری تهران(9).

تعداد این پارک‏ها در سطح منطقه هفت شهرداری تهران 52 عدد است و مدیریت تمامی آنها بر عهده شهرداری است. وسعت کل این نوع پارک ها در سطح نواحی 5 گانه              266506 مترمربع است. این پارک ها عموما دارای لوله‏کشی آب، نیمکت، چمن کاری، روشنایی، نرده، آب نما، حوض، زمین‏بازی کودکان و سایر وسائل تفریحی هستند.

موقعیت جغرافیایی منطقه هفت شهرداری تهران:

این منطقه در مرکز شهر تهران قرار گرفته و دارای پنج ناحیه و نوزده محله است.

از محلات مشهور این منطقه می‏توان به محله‏های "گرگان، نظام آباد، عشرت آباد و اندیشه" اشاره کرد.

همچنین از مکان‌های مهم این منطقه می‏توان به " مصلی،     باغ موزه، استانداری، ستاد مشترک ارتش، فرمانداری " اشاره کرد که  بخش عظیمی از سطح منطقه را مکان‏های نظامی          در بر گرفته است.

مرز شمالی این منطقه بزرگراه رسالت، مرزجنوبی خیابان انقلاب و دماوند مرز شرقی خیابان سبلان و جنوب خیابان مجیدیه و مرز غربی آن بزرگراه مدرس و خیابان شهید مفتح است.  منطقه هفت شهرداری تهران با وسعتی معادل 36/15    کیلومتر مربع1/2% مساحت کل شهر تهران را به خود اختصاص داده است. جمعیت ساکنین منطقه 308064 نفر است.

شکل3-  موقعیت منطقه 7 بروی نقشه ایران و تهران(10).

روش تحقیق:

معرفی روش‏شناسی بخش مهمی از هر تحقیق را تشکیل می‏دهد، آنچه یک تحقیق و نتایج حاصل از آن را معتبر می‏سازد، همانا به کارگیری مناسب‏ترین روش برای انجام آن است.انتخاب روش تحقیق بستگی به ماهیت موضوع، اهداف پژوهش، فرضیه های  تدوین شده، ملاحظات اخلاقی و انسانی ناظر بر موضوع تحقیق و وسعت و امکانات اجرایی آن دارد(11).

در مقاله حاضر که از نوع توصیفی و تبیینی (فرضیه آزما) است، و به صورت اسنادی و کتابخانه‏ای و در مطالعه میدانی اقدام به جمع‏آوری داده‏ها از طریق پرسشنامه شده است.

جامعه آماری و نمونه آماری:

جامعه آماری شامل تمام افرادی است که یک صفت مشترک دارند (12).  نمونه زیرمجموعه‏ای از جمعیتی است که برای استنباط درباره ماهیت کل جمعیت انتخاب می شود .

جامعه آماری این پژوهش52 پارک موجود در شهرداری منطقه7 تهران که در بردارنده کلیه؛کارشناسان، مدیران و پرسنل معاونت امورشهری و فضای سبز هستند، که به طور کلی 123 نفر حجم کل جامعه آماری است.

  نمونه آماری پژوهش مجموع کارشناسان، مدیران و پرسنل معاونت امورشهری و فضای سبز هستند، که به تعداد 93 نفر نمونه می‏باشند و نمونه پارک‏ها به صورت تصادفی از5 ناحیه مورد بررسی در منطقه 7 تهران 2 پارک(از هر ناحیه) را انتخاب کرده که جمعا به طور تصادفی10 پارک به عنوان تعداد نمونه آماری تحقیق حاضر انتخاب شده است.

تعیین حجم نمونه :

 برای تعیین حجم نمونه آماری در این پژوهش، از فرمول کوکران استفاده شده است حجم نمونه را در این پژوهش مجموع کارشناسان، مدیران و پرسنل معاونت امورشهری و فضای سبز تشکیل می دهند و به تعداد 93 نفر نمونه با استفاده از فرمول انتخاب کردیم برای نظر سنجی پرسشنامه این تحقیق، و این که به صورت تصادفی از5 ناحیه مورد بررسی در این پژوهش2 پارک(از هر ناحیه) را انتخاب کرده که جمعا به طور تصادفی10 پارک به عنوان تعداد نمونه آماری تحقیق حاضر انتخاب شده است.

درسطح 95 درصد اطمینان

تعداد نمونه

N : تعداد افراد جامعه آماری

n : تعداد نمونه آماری

Z²= سطح زیر منحنی

e²: میزان دقت احتمالی که برابر است با 05/0 (8)

(شماره9).

روش گردآوری اطلاعات

همان طور که گفته شد ما در روش نمونه گیری به صورت تصادفی 10 پارک، که سهم هر ناحیه 2 پارک بوده است انتخاب تصادفی می کنیم، سپس برای مطالعه و بررسی هر چه دقیق تر این تحقیق به صورت تصادفی از نظرات 93  نفر از کارشناسان، مدیران و پرسنل معاونت امورشهری و فضای سبز منطقه 7 که از طریق پرسشنامه انجام می شود، استفاده شده است، که موارد در جدول 3 به تفکیک آورده شده است.

جدول 2- نام پارک ها و تعداد نمونه های مورد پژوهش(9).

ابزار گردآوری اطلاعات:

   روش‏های عمده در مقاله حاضر برای جمع آوری داده‏ها، مطالعات کتابخانه‏ای و پرسشنامه می‏باشد. دراین مقاله برای گردآوری و بررسی پیشینه‏ها وادبیات تحقیق وتئوری ها ونظرات علمی مربوط به موضوع تحقیق و بررسی سوابق تحقیق، از روش کتابخانه‏ای استفاده شده است. بدین منظور از پایان نامه‏ها ومقاله‏های موجود در کتابخانه‏ها و مقاله های موجود در اینترنت که در زمینه موضوع مقاله کار شده بود استفاده شده است.

اعتبار یا «روایی»:

در این پژوهش که برای روایی ابزار جمع‏آوری داده‏ها از متخصصین این امر(8 نفربوده که 7 نفرتائید کردند) کمک گرفته شده است و در رابطه با پرسشنامه ها نظر آنان را جویا شده و اصلاحات لازم در آن صورت داده شود. در این پژوهش که برای روایی ابزار جمع آوری داده ها از نظر اساتید و متخصصین این امر کمک گرفته می شود و در رابطه با پرسشنامه‏ها نظر آنان را جویا شده و اصلاحات لازم در آن صورت داده می شود. و میزان روایی به دست آمده در سطح بالای 87% بوده است.

(در واقع CVR به دست آمده در این پژوهش در سطح بالای 87% می باشد).

N= تعداد ارزیابان

ne= تأیید داوران

اعتماد «پایایی» :

ملاک پایایی دربارۀ اینکه شیوه یا ابزار جمع آوری داده ها تا   چه حد داده‏های دقیق و موثقی را استخراج می کند و یا شیوه یا ابزار جمع آوری داده‏ها تا چه حد درست و با ثبات است و نتایج همسان به دست می دهد، اطلاعاتی را فراهم می کند. در

پایایی گویه‏های پرسشنامه‏های این مقاله از روش آلفا کرونباخ برای همسانی درونی یا پایایی گویه ها استفاده می‏شود (شماره3). در این مقاله محقق برای تعیین پایایی از آلفای کرونباخ استفاده کرده است. برای احراز پایایی سوالات پرسشنامه در این پژوهش که از روش آلفای کرونباخ برای، پایایی گویه ها که آلفا یا همسانی و اعتماد سوالات در سطح بالایی بوده استفاده شده‏است.

جدول 3- پرسش های مرتبط با متغیرهای فرضیه ها

روش تجزیه و تحلیل اطلاعات

الف) روش‏های آماری توصیفی: برای تجزیه وتحلیل اطلاعات به دست آمده از آماره های توصیفی برای توصیف پرسشنامه «بررسی وضعیت پارک‏های شهری درجهت حفظ محیط زیست و ارایه راهکارهای مدیریتی مناسب» به همراه جدول های توزیع فراوانی و نمودار مربوطه پرداخته می شود.

ب) روش های آمار استنباطی: در قسمت آماره های استنباطی جهت رابطه و تفاوت بین متغیرهای فرضیات پرداخته شده است که از آزمون‏هایی مانند ضریب همبستگی پیرسون، جهت تجزیه و تحلیل داده ها، به سنجش متغیرهای فرضیات پرداخته شده، که این سنجش با استفاده از نرم افزارSPSS[4]  صورت گرفته است.

آزمون فرضیه ها

 به طورکلی یافته‏های مقاله مورد نظر که، براساس 3 فرضیه مذکور طراحی شده است که در زیر بصورت خلاصه به ارایه نتایج آن می پردازیم:

فرضیه 1- مدیریت در پارک های شهری منجر به ارتقای شاخص‏های محیط زیستی  می شود.

*استدلال: به منظور بررسی رابطه بین دومتغیر پیوسته (دراین تحقیق که به شبه فاصله ای تبدیل شده) ازآزمون همبستگی پیرسون استفاده می شود. مقدارضریب همبستگی پیرسون همواره بین1-و1+ درنوسان است وهرچه عددمقابل پیرسون به 1+ نزدیک تر باشد نشان از قوت شدت همبستگی بین دومتغیر می‏باشد.

جدول4- مدیریت در پارک ‌های شهری منجر به ارتقای شاخص های محیط زیستی

تحلیل و تفسیر آزمون فرضیۀ 1.

تحلیل و تفسیر آزمون فرضیۀ1، با توجه به موارد مورد آزمون در جدول4 رابطه یا همبستگی بین دو متغیر مدیریت در پارک‏های شهری منجر به ارتقای شاخص‏های محیط‏زیستی، را مورد سنجش قرار داده و نتایج حاکی از این می باشد که، مقدار معناداری برابر 000% = sig می باشد، بنابراین فرضیهH1 مورد تایید قرار می‏گیرد یعنی فرضیه ما تایید می‏شود. و همچنین میزان ضریب همبستگی پیرسون دو متغیر برابر با 55% که درسطح تقریبا بالایی بوده پس می‏توان تفسیر نمود که، همبستگی و رابطه ای مبنی بر این که مدیریت در پارک‏‌های شهری منجر به ارتقای شاخص‏های محیط‏زیستی می‏شود، وجود دارد.

فرضیه 2- اعمال مدیریت مناسب، حفاظت محیط زیست پارک های شهری را به همراه دارد.

جدول5- اعمال مدیریت مناسب، به همراه داشتن حفاظت محیط زیست پارک های شهری

تحلیل و تفسیر آزمون فرضیۀ 2.

    تحلیل و تفسیر آزمون فرضیه2، با توجه به موارد مورد آزمون در جدول فوق رابطه یا همبستگی بین دو متغیر اعمال مدیریت مناسب، به همراه داشتن حفاظت محیط‏زیست     پارک‏های شهری، را مورد سنجش قرار داده و نتایج حاکی از این می باشد که، مقدار معناداری برابر 000% = sig می باشد، بنابراین فرضیه H1 مورد تائید قرار می گیرد یعنی فرضیه ما تایید می‏شود. و همچنین میزان ضریب همبستگی پیرسون دو متغیر برابر با 83% که درسطح بالایی بوده پس می توان تفسیر نمود که، همبستگی و رابطه ای مبنی بر این که اعمال مدیریت مناسب، حفاظت محیط زیست پارک های شهری را به همراه دارد.

 فرضیه 3- مدیریت مناسب به کاهش ضایعات  محیط زیستی در پارک‏های شهری منجر می شود. 

جدول 6- مدیریت مناسب منجر به کاهش ضایعات محیط زیستی در پارک های شهری

تحلیل و تفسیر آزمون فرضیۀ 3.

تحلیل و تفسیر آزمون فرضیۀ3، با توجه به موارد مورد آزمون در جدول 6 رابطه یا همبستگی بین دو متغیر مدیریت مناسب منجر به کاهش ضایعات محیط‏زیستی در پارک های شهری، را مورد سنجش قرار داده و نتایج حاکی از این می باشد که، مقدار معناداری برابر 000% = sig می باشد، بنابراین فرضیهH1 مورد تائید قرار می گیرد یعنی فرضیه ما تایید می‏شود. و همچنین میزان ضریب همبستگی پیرسون دو متغیر برابر با 79% که درسطح بالایی بوده پس می توان تفسیر نمود که، همبستگی و رابطه‏ای مبنی بر این که مدیریت مناسب به کاهش ضایعات محیط زیستی در پارک های شهری منجر    می شود.

نتیجه گیری

نتایج تحقیق  بیانگر آن است ، پارک فضایی باز و سبز متعلق به عموم مردم و تامین کننده نیاز اجتماعی انسان است ، امروزه پارک‏های شهری محل استقرار فعالیت‏های مختلف داخل پارک هستند و همان شلوغی خیابان به درون پارک نیز منتقل می‏شود.

امروزه بر احیای فضای سبز موجود و توسعه فضای سبز پایدار تاکید می شود. از سوی دیگر رعایت نکردن اصول بهداشتی در اغذیه فروشی های پارک ها، نبود امکانات بهداشتی کافی در پارک ها، وضعیت نامناسب سرویس های بهداشتی از لحاظ نظافت و تجهیزات، جمع آوری نامناسب زباله ها، عدم رعایت موازین ایمنی- بهداشتی توسط کارگران در حین عملیات سم‏پاشی یا کاربرد کودهای شیمیایی در پارک  جهت حفظ سلامتی کارکنان و مراجعه کنندگان به پارک ها قابل توجه می‏باشد. همچنین ایجاد محیطی سالم، زیبا و آرامش بخش، حفظ و نگه داری از محیط زیست پارک ها و انجام اقدامات لازم جهت جلوگیری از آلودگی های محیط زیستی در پارک‏ها، از جمله مواردی است که در مدیریت محیط زیست پارک‏های شهری، باید مورد توجه مسئولین قرار گیرد.

نتایج تحقیق”مهمترین یافته های پژوهش“ عبارتند از بیشترین میزان تاثیر را در این پژوهش، اعمال مدیریت مناسب، حفاظت محیط زیست پارک های شهری را به همراه دارد، می‏باشد. سوالات اعمال مدیریت مناسب شامل؛ اهمیت مدیریت در نظافت سرویس های بهداشتی و پاکیزگی عمومی در پارک، وضعیت ایمن سازی تجهیزات عمومی در داخل پارک (فرضیه2) و شامل11گویه است که با شاخص هایی چون؛ احداث دیوار بتونی(فضای سبز) در اطراف پارک جهت کاهش آلودگی صوتی، وضعیت کاشت گونه های گیاهی مقاوم نسبت به آلودگی هوا، نحوه مدیریت در حفظ و نگه داری پوشش گیاهی، کنترل و دفع صحیح پسماند ها و فاضلاب ها، تاثیر استفاده از سموم و کودهای کشاورزی مورد استفاده در پارک ها در آلودگی خاک، تجهیزات و مبلمان داخل پارک، مناسب بودن کف پوش های زمین و وسایل بازی کودکان، مناسب بودن وجود تابلو راهنمای مسیر، وضعیت مسیرهای پارک، برخورداری از روشنایی مناسب و به طور کلی می توان اظهار نمود همبستگی و رابطه ای مبنی بر این که اعمال مدیریت مناسب، حفاظت محیط زیست پارک های شهری را به همراه دارد و    این عامل از موارد تاثیر گذار در حفاظت محیط‏زیست پارک‏های شهری می‏باشد.

عامل دوم که به عامل مدیریت مناسب به کاهش ضایعات محیط‏زیستی در پارک‏های شهری منجر می شود می پردازد که «کاهش ضایعات محیط زیستی در پارک های شهری» با گویه هایی هم چون؛ روش های صحیح مبارزه با دفع آفات، وضعیت دفع فاضلاب داخل پارک، نحوه ی قرار گیری سطل‌های زباله در داخل پارک، وضعیت جمع آوری زباله و انتقال سریع آن در ایام مختلف سال در پارک، اهمیت دادن به مدیریت پسماندها و بازیافت مواد در داخل پارک، وضعیت   جای گیری مبلمان و امکانات داخل پارک در جهت کاهش ضایعات، رعایت کاهش اتلاف انرژی در داخل پارک سنجیده می شود.(فرضیه3) و      به طور کلی می‏توان تفسیر نمود که، همبستگی و رابطه‏ای مبنی بر این که مدیریت مناسب به کاهش ضایعات محیط‏زیستی در پارک‏های شهری منجر می‌شود.

عامل سوم، که به مدیریت در پارک های شهری منجر به ارتقای شاخص‌های محیط‏زیستی می شود، می پردازد که با گویه‏هایی همچون؛ مناسب بودن پوشش گیاهی این پارک، مناسب بودن منابع آب در پارک، وضعیت پارک را از نظر داشتن آب آشامیدنی سالم و کافی، وضعیت پارک را از نظر طراحی مناسب آب خوری ها، کیفیت و کمیت کودهای شیمیایی مصرفی برای فضای سبز داخل پارک، تاثیر کود شیمیایی استفاده شده در پارک ها برای بهبود گیاهان کاشته شده در فضای سبز، (فرضیه1) سهم عمده ای را در مدیریت پارک های شهری داشته است و به طور کلی می‌توان اظهار نمود که؛ مدیریت در پارک‏‌های شهری منجر به ارتقای شاخص‌های محیط زیستی  می‏شود.

راهکارهای پژوهش:

توصیه ها و راهکارهایی در مورد مدیریتی مناسب وضعیت پارک‏های شهری درجهت حفظ محیط‏زیست:

1- با توجه به پتانسیل و ظرفیت موجود در پارک‌هایی با مساحت بیشتر، برنامه مدون و جامع جهت اعمال صحیح شاخص‌های محیط زیستی و ارتقای بهبود روند وضعیت شاخص‌ها تهیه و اجرا گردد.

2- تخصیص بودجه بیشتر در شهرداری جهت ساماندهی و وضعیف محیط زیستی پارک‌ها در رفع نقاط ضعف شناسایی شده در تحقیق.

3- افزایش آگاهی مسوولان و کارشناسان فضای سبز از عوامل موثر در وضعیت محیط زیستی پارک‌ها و چگونگی مدیریت بهینه آن از طریق برگذاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی.

4- فرهنگ‌سازی و ایجاد زمینه‌های مناسب جهت جلب مشارکت‌های مردمی و در راستای اهداف مدیریت محیط‏زیستی .

5- الزام مسولان و کارشناسان به اجرای استاندارها و دستورالعمل‌های مربوطه از طریق دستور مدیریت ارشد سازمان.

6- کنترل بازنگری سالیانه درلیست آخرین استانداردها و دستورالعمل‌های مربوطه در قالب یکی از الزامات اصلی استاندارد ایزو14001.

7- تهیه برنامه زمان‌بندی سالیانه و منظم جهت بازرسی و بازدیدهای ادواری از پارک‌های شهری و به تفکیک نواحی و شناسایی نقاط قوت و ضعف مدیریت محیط‏زیستی       پارک‏ها از طریق اطلاعات  جمع‌آوری شده از چک لیست طراحی شده.

8- ایجاد انگیزه و حس رقابت در مدیریت پارک‌های شهری با ایجاد رتبه‌بندی پارک‌ها به مدیریت ارشد شهرداری و انعکاس آن به شهروندان از طریق مجلات محله و نشریاتی مانند همشهری محله که زیر نظر شهرداری چاپ و تکثیر گردد و قدردانی سالیانه از مدیران موفق در این خصوص.

9- تمرکز و توجه بیشتر مسئولین اداره بازیافت شهرداری و نیز نواحی به مقوله بازیافت در پارک‌ها و اجرای طرح تفکیک پسماند در قالب تهیه سطل‌های جداگانه در پارک‌ها که این کار می‌تواند به شکل آزمایشی در تعدادی از پارک‌ها اجرا شده و در صورت موفق بودن طرح، جهت سایر پارک‌ها نیز اجرا گردد بدیهی است آموزش‌های شهروندی می‌تواند در افزایش مشارکت مردم در موفق شدن طرح مثمرثمر باشد.

پیشنهادهای کارشناسان، مدیــران و پرسنـل معاونت امور شهری و فضای سبز:

- کاشت درختان و گیاهان مختلف بیشتر در پارک ها    با توجه به موقعیت و فضای هر پارک و همچنین چمن کاری در محوطه و قسمت‏های خالی و بی‏روح در پارک ها.

- جای گذاری آبسرد کن بیشتر در پارک ها.

- از باغبان متخصص و گلکار برای نگه داری و کاشت گیاهان استفاده شود، نه از نگهبان پارک ها.

- از صندلی های بیشتر به خصوص در فصل تابستان که شهروندان بیشتری مراجعه می کنند، استفاده شود.

- ایجاد تنوع بیشتر در طراحی مبلمان پارک ها با توجه به ایده و طراحی حساب شده کارشناسانه.

- از مبلمان و صندلی های فلزی استفاده نشود، زیرا     نه در تابستان و نه در زمستان قابل استفاده نمی‏باشند.

- استفاده از وسایـــل بازی زیادتر و مفرح‏تری در پارک‏ها شود و قرارگیری این وسایل در مکان‏های مناسب (همراه سایه بان).

- بیشتر کردن مساحت فضای بازی در پارک ها.

- الگوبرداری از کشورهای توسعه یافته در ایجاد و طراحی ساختار زمین ها بازی.

- مرمت و درست کــردن کف پوش های بعضی از قسمت‏های پارک.

- ایجاد مکان‌های مناسب برای شیرهای آبخوری و بیشتر کردن تعداد شیرهای آبخوری.

- ایجاد بوفه‌ای مناسب در پارک برای استفاده شهروندان مراجعه کننده.

منابع

1. ماهنامه ی پژوهشی آموزشی و اطلاع رسانی برنامه ریزی و مدیریت شهری،1379، "سازمان شهرداری‏های کشور"، شماره 11، ص 27.
2. حسنعلی لقایی و همکاران، 1388، "شناخت کمی و کیفی پارک های سبز شهر تهران مطالعه موردی منطقه 8 تهران "، فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 8 .
3. میرزایی، خلیل 1388، "پژوهش، پژوهشگری و پژوهش نامه نویسی"، تهران، انتشارات جامعه شناسان.
4. حکمتی، جمشید، 1365، "نقش فضای سبز و اهمیت آن در زندگی انسان"، فصلنامه علمی فضای سبز، شماره 5 و6 ، ص12.
5. شیعه بیگی، شادی،‌ 1389، "بازرنده سازی پارک 8 شهریور شهر سمنان"، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.
6. مجنونیان، هنریک، 1374، "مباحثی پیرامون پارک ها، فضای سبز و تفرجگاه‌ها"، سازمان پارک ها و فضای سبز شهر تهران، ص17.
7. http://www.parks.tehran.ir
8. http://www.news.dostan.ir
9. سازمان پارک ها و فضای سبز شهر تهران،1390، "آمار پارک های منطقه7شهرداری تهران"، تهران.
10. http://www.tehran.ir.rej7
11. طهماسبی، نقی، 1385، "پایان نامه کارشناسی ارشد"، تهران .
12. تقوی، نعمت الله 1387، "جامعه شناسی روستایی"، تهران، دانشگاه پیام نور.