فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 30، پاییز 93

شناسایی ومقایسه تطبیقی پسماندهای ویژه صنعتی با کاربرد روش‏های UNEP,RCRA و فهرست مدون ایران (مطالعه موردی یک مجتمع پتروشیمی در غرب ایران)

پریسا احمدی[1]^*

Ahmadi_pa@yahoo.com

نعمت­اله جعفرزاده حقیقی فرد[2] ^و3

لعبت تقوی4

مهدی احمدی مقدم2^و3

چکیده

صنعت پتروشیمی یکی از مهم‏ترین پایه­های تولیدی و از شاخص­های توسعه­یافتگی درکشور بوده اما از انجا که هر فرایند تولیدی در صنعت مستلزم رهاسازی مقادیری مواد زاید و پسماندهای غیرقابل مصرف است، غالبا موجب تولید پسماندهای متنوعی شده و باعث تاثیر سو برمحیط­زیست می­شوند.یکیاز شیوه­های بسیار مناسب برای ایجاد تعامل و پیوند بین صنعت پتروشیمی و محیط­زیست و کاهش اثرات سوء فعالیت­های این صنعت در محیط­زیستشناسایی و مدیریت منسجم پسماندهای این بخش صنعتی جهت کاهش مشکلات محیط ‏زیستی ناشی از تولید آن­ها و جلوگیری از اتلاف مواد با ارزش و قابل استفاده ناشی از فرایند تولید است. این مطالعه با هدف شناسایی و مقایسه تطبیقی پسماندهای ویژه یک مجتمع پتروشیمی در غرب ایران با هدف آمارگیری در چهارچوب مدیریت صحیح پسماندها و کاهش مخاطرات ­محیط ‏زیستی ناشی از تولید آن­ها انجام شده است. پس از شناخت و بررسی فرایند تولید، نقاط تولید، نوع و حجم پسماندهای تولیدی و تناوب تخلیه آن­ها شناسایی شد و براساس روش­های ارایه شده بین­المللی( RCRA، UNEP) و فهرست مدون کشوری پسماندها گروه­بندی شده و شناسه­های مخصوص به هر ماده اختصاص داده شد. در این واحد صنعتی 42 چشمه تولید وجود دارد که منجر به تولید سالیانه 353 تن پسماند می­شود.  بررسی دوره تولید نشان داد %6/65 پسماندها به طور دایم و %3/34 به طور موقت تولید می­شود. مهم­ترین پسماند تولید شده روغن­های صنعتی و زاید می­باشد، این مواد دارای خصوصیات سمیت، اشتعال­زایی و واکنش­پذیری هستند، بنابراین نیاز به رعایت نکات ایمنی در مدیریت آن­ها است.

کلمات کلیدی: پسماندهای صنعتی ویژه،UNEP، RCRA، فهرست مدون کشوری.

مقدمه

در ایران به علت وجود منابع غنی نفت و گاز بخش عمده صنایع را صنایع وابسته به نفت و گاز تشکیل می­دهد. در راستای سیاست توسعه پایدار، زمانی می­توان صنایع شیمیایی پایدار را در مجموعه صنایع موجود، در توسعه پایدار صنعتی کشور دخیل دانست که کارکرد این صنایع، مشکلات غیرقابل جبرانی بر پیکره محیط­زیست وارد نکند. از طرفی در طی ساخت و تهیه محصولات صنعتی، پسماندهایی به حالت­های مختلف اعم از گاز، مایع و جامد به­وجود می­آید پسماندهای خطرناک مواد زاید جامد یا مایعی هستند که به علت کمیت، غلظت و یا کیفیت فیزیکی شیمیایی و یا بیولوژیکی می‏توانند باعث افزایش میزان مرگ و میر و یا بیماری‏های بسیار جدی شوند و از تنوع بسیار زیادی برخوردار هستند. رشد سریع تکنولوژی دستیابی به پروسه­های جدید تولید، جایگزینی     مواد مصنوعی به جای الیاف طبیعی و سنتز هزاران نوع مواد و ترکیبات شیمیایی باعث افزایش حجم پسماندهای صنعتی و دربرخی موارد باعث تولید پسماندهای خطرناک گردیده است. لذا کاهش این مواد در فرایند تولید از راهبردهای اساسی           در حل مشکل مربوط به پسماندها است(1). باتوجه به اینکه صنایع پتروشیمی در کشور روزبه­روز در حال افزایش می­باشد و پتروشیمی­ها از اصلی­ترین منابع تولید پسماندهای خطرناک هستند، و وجود مشکلات ناشی از پسماندهای صنعتی و خطرناک که از دهه 1980 مورد توجه قرار گرفته است، همچنین تاریخچه­ای که از بروز حوادث توسط مواد زاید صنعتی و خطرناک در دنیا فراوان به چشم می­خورد وجود مدیریتی اصولی و صحیح بر روند تولید پسماندهای صنعتی صنایع پتروشیمی ضروری است. از طریق شناخت چشمه­های تولید پسماندها، مقدار تولید و نوع پسماندها و همچنین گروه­بندی این مواد در طبقه­بندی­هایی که در سطوح کشوری و جهانی مطرح است، می­توان مدیریتی اصولی و صحیح بر روند تولید پسماندهای ویژه صنایع پتروشیمی احراز کرد(2).

قانون RCRA [3]در سال 1976 به تصویب رسید و برای اولین بار به صورت جدی به مدیریت مواد زاید خطرناک پرداخت. مهم­تـرین جنبه این قانون براساس مفهوم «از بدو تولد تا هنگام مرگ» مواد زاید خطرناک تشکیل شده است. به عبارت دیگر تولید کننده این مواد از ابتدا تولید تا دفع نهایی عهده­دار این مواد است.  اگرچه در این قانون تعریف نسبتاً جامعی از ماده زاید خطرناک ارایه شده است، ولی استانداردهای مشخصی برای دفع نهایی این مواد وضع نگردیده و کلیه مسئولیت­های آن به ســازمان حفاظت محیط­زیست آمـــریکا داده شــده است. [4] UNEP نهادی وابسته به سازمان ملل متحد است که فعالیت­های ­محیط‏زیستی اعضای خود را هماهنگ می­نماید، این انجمن در نتیجه کنفرانس سازمان ملل برروی محیط انسان در سال 1973 پایه­گذاری شد و اداره مرکزی آن در شهر نایروبی کنیا قرار دارد (4و3). آیین­نامه شناسه­گذاری پسماندهای ویژه سازمان حفاظت محیط­زیست ایران نیز به منظور ایجاد سامانه طبقه­بندی منسجم و بانک اطلاعاتی جامع پسماندها در سطح کشور، برقراری نظام شناسه­گذاری پسماندها جهت نهادینه­سازی تفکیک پسماندها و بهبود وضعیت جاری مدیریت پسماندها در تاریخ 12 مردادماه 1389 به تصویب رسیده و از ابتدای سال 1390 در کشور لازم­الاجرا شده است(6و5).

مجتمع پتروشیمی مورد مطالعه با وسعت 5/295 هکتار در غرب ایران در سال 1375 تاسیس شده است. این مجتمع صنعتی دارای دو واحد تولیدی اوره و آمونیاک است. ماده اولیه بکار رفته در سایت آمونیاک گاز طبیعی و محصول آن آمونیاک مایع است، در سایت اوره آمونیاک و دی­اکسید کربن به عنوان ماده اولیه استفاده شده و محصول آن اوره گرانول است(2).

مطالعه برروی تحقیقات مشابه درسایر واحدهای پتروشیمی در کشور حاکی از این است که در کلیه این واحدها کاتالیست­ها، روغن­های زاید صنعتی، هیدروکربورها و مواد زاید آزمایشگاهی در زمره پسماندهای ویژه و خطرناک بوده و در کلیه طبقه­بندی­های صورت گرفته در مدیریت پسماندهای خطرناک وجود دارند. در تحقیقات صورت گرفته در زمینه پسماندهای صنعت پتروشیمی منابع تولید پسماند بررسی شده، نقاط تولید و تناوب تولید پسماندها تشخیص داده شده­اند تنها اختلافی که در نتایج مطالعات مختلف به چشم می­خورد استفاده از مواد اولیه متفاوت و نحوه مدیریت و نگه داری پسماندها است(8و7).

هدف از تحقیق حاضر شناسایی و مدیریت منسجم پسماندهای ویژه تولید شده در بخش صنعتی پتروشیمی جهت کاهش مشکلات ­محیط‏‏زیستی ناشی از تولید آن­ها و جلوگیری از اتلاف مواد باارزش و قابل استفاده ناشی از فرایند تولید و همچنین کددهی و طبقه­بندی این مواد براساس روش­های            طبقه­بندی بین­المللی و فهرست مدون ایران برای تعیین خصوصیات و کدهای خطر این مواد در روش­های UNEP,RCRAو سازمان محیط زیست ایران است. مقایسه نتایج  به دست آمده با یکدیگر به منظور انتخاب روش بهتر در طبقه­بندی پسماندهای ویژه صنعت پتروشیمی جهت کاهش مخاطرات محیط‏زیستی در سطوح کشوری و بین­المللی است.

روش تحقیق

تحقیق حاضر در یکی از واحدهای صنعتی پتروشیمی در غرب ایران طراحی و اجرا گردید، به منظور تامین اطلاعات زمینه­ای و پرکردن خلا اطلاعاتی و همچنین مشاهده و جمع­آوری اطلاعات مورد نیاز در خصوص فرآیند تولید، شناسایی چشمه­های تولید پسماندها، نوع و حجم پسماندها، دوره تخلیه،     محل تخلیه، تعیین کمیت و کیفیت پسماندها اقدام گردید. جهت گردآوری این اطلاعات با حضور در سایت، ابتدا پرسشنامه­ای که توسط تکنیک دلفی تهیه شده بود، در        بین متخصصان و کارشناسان هر واحد توزیع گردید در این بخش، همان تکنیک مصاحبه با گونه­ای بحث گروهی کتبی، ترکیب شد. بدین ترتیب که مانند هر روش مصاحبه دیگر ابتدا اهداف تحقیق عملی گردید. یعنی فرضیه­ها مشخص، متغیرها تعریف و به معرف­های قابل سنجش تبدیل شدند و سپس در قالب پرسشنامه در اختیار افراد انتخاب شده که در رشته خود متخصص فن می­باشند، گذاشته شد. متخصصان گروه مورد مطالعه متشکل از 20 کارشناس بود. سپس از طریق بازدیدهای میدانی اطلاعات فوق بررسی گردید.  به موازات این فعالیت­ها فهرست مواد شیمیایی مورد استفاده و کاتالیست­هایی که در انبار نگه­داری می­شوند، از طریق بازدید میدانی تهیه شد(2).

 به منظور تکمیل اطلاعات و داده­ها به بررسی اطلاعات موجود در مرکز اسناد فنی و نتایج آزمایشات انجام شده توسط دفتر محیط­زیست مجتمع در خصوص کمیت و آنالیز شیمیایی پسماندها، اطلاعات مربوط به انبار مواد شیمیایی، فرم­های ایمنی و داده­های مورد نیاز در خصوص کمیت، کیفیت و نحوه مدیریت فعلی پسماندهای تولیدی اقدام گردید(2).

پس از تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع­آوری شده اقدام به طبقه­بندی مواد زاید براساس قانون حفاظت و بازیافت منابع (RCRA)، رهنمود برنامه ­محیط‏زیستی سازمان ملل (UNEP)، آیین­نامه سازمان حفاظت محیط­زیست ایران شد. پس از انجام طبقه­بندی­های فوق و با توجه به نتایج به دست آمده راهکارهای مناسب مدیریتی ارایه گردید(2).

 طبقه­بندی پسماندها براساس قانون  RCRA و چهار فهرست پسماندهای خطرناک با منشأ نامشخص، پسماندهای خطرناک بامنشأ مشخص، پسماندهای خطرناک حاد و پسماندهای سمی، همچنین خصوصیات خطرناکی ذکر شده در این قانون و سایر فهرست­های معتبر مواد زاید خطرناک، صورت گرفت. جهت طبقه­بندی یک ماده زاید در فهرست یاد شده، نام یا فرمول شیمیایی آن را با تک­تک مواد موجود در چهار فهرست مقایسه نموده، درصورت موجود بودن آن در فهرست­ها، کد خطر RCRA مربوط به آن طبقه به هر ماده اختصاص داده شد. چنانچه فرمول یا نام ماده شیمیایی ماده موجود نبود، خصوصیات ماده شناسایی شد. خصوصیات مواد از طریق برگه­های ایمنی، پرسشنامه­های تکمیل شده و نتایج آزمایشات استاندارد RCRA که در دفتر محیط­زیست مجتمع موجود بود، تعیین شد. آزمایشات استاندارد RCRA شامل آزمایش سمیتTCLP، نقطه اشتعال، آزمایش استاندارد pH است (10و9).

طبقه­بندی دیگر براساس برنامه محیط‏زیستی سازمان ملل (UNEP) است که به منظور این طبقه­بندی، نام و فرمول شیمیایی پسماندها و مواد موجود را با فهرست طبقه­بندی ارایه شده توسط این برنامه مقایسه و در نهایت مواد موجود در یکی از 6 گروه (A-B-C-D-E-F) قرار گرفتند، و کد مخصوص به هر ماده داده شد.

آیین نامه شناسه‏گذاری پسماندها و ضوابط تعیین حدود تشخیص پسماندهای ویژه" مشتمل بر 36 ماده و 4 ضمیمه تفصیلی از طرف سازمان حفاظت محیط زیست ارایه گردیده است. جهت شناسه­گذاری پسماندها و مواد شیمیایی لیست شده در مجتمع پتروشیمی مورد مطالعه براساس آیین­نامه مذکور خصوصیات و نام هر پسماند یا ماده شیمیایی مشخص گردید سپس ماده مورد نظر با لیست مواد موجود در ضمایم این آیین­نامه مقایسه شده و در نهایت هر ماده در طبقه مناسب قرار گرفت و شناسه­ مناسب به آن اختصاص داده شد. همچنین مشخص گردید که پسماندهای تولیدی جزء کدام دسته از پسماندهای ویژه مطلق، پسماندهای ویژه مشروط، پسماندهای شبه ویژه و پسماندهای عادی غیر خطرناک هستند.

یافته­ها

در جدول 1 کلیه پسماندهای کاتالیستی، روغنی، مواد شیمیایی، بشکه­های مواد شیمیایی، پلاستیک­ها، فلزات، نخاله‏های ساختمانی، کاغذ و ... شناسایی و وضعیت هر کدام اعلام شده است(2). جدول­های 2و3 طبقه­بندی پسماندهای تولید شده براساس قانون RCRA، UNEP و فهرست مدون ایران را نشان می­دهد.

همچنین نمودارهای1 و 2 و3 به ترتیب درصد فراوانی نسبی پسماندها براساس RCRA، UNEP و فهرست مدون ایران نشان می­دهد.

پس از تجزیه و تحلیل برروی اطلاعات گردآوری شده در خصوص پسماندهای صنعتی تولیدی این مجتمع 42 چشمه تولید پسماند شناسایی شد که منجر به تولید سالیانه 353 تن پسماند می­شود. عمده پسماندهای صنعتی در این واحد عبارتند از: لجن حاصل از تصفیه آب، جامدات غیرآلی، روغن­های مصرفی و صنعتی، پالت چوبی، سیم و کابل، پسماندهای کاتالیستی، ظروف و بشکه­های فلزی، نخاله­های ساختمانی. نحوه مدیریت فعلی پسماندها در این واحد صنعتی شامل: بازیافت، نگه داری موقت- فروش و دفع بهداشتی است.

به­طور کلی%5/60 پسماندهای تولید شده در این واحد صنعتی به­طور موقت نگه داری شده و به فروش می­رسند، %2/34 پسماندها بازیافت شده و سپس به فروش می­رسند، و %2/5 این پسماندها به­صورت بهداشتی دفع می­شوند.

از میان پسماندهای شناسایی شده 10 گروه از پسماندها مایع و بقیه پسماندها جامد هستند. در مجموع پسماندها به دو دسته خطرناک و غیرخطرناک تقسیم می­شوند. بیشترین ماده­ تولیدی روغن­های مصرفی، سوخته و صنعتی به میزان %6/41 است که علت اصلی تولید این نوع پسماند، پمپ­ها و کنسول­ها، نگه داری قطعات و اتصالات، و تعمیرات دستگاه­ها می­باشد. جامدات غیرآلی به میزان %4/8 از جمله پسماندهایی هستند که با سهم بیشتری تولید می­گردند، علت اصلی تولید این مواد تعمیرات دستگاه­ها و قطعات است. 

کلیه پمپ­ها و تجهیزات عامل اصلی تولید فیلترهای مستعمل است. راکتورهای واحد آمونیاک تولید کننده پسماندهای کاتالیستی  می­باشند. بیشترین تولید کننده پسماند خطرناک واحد آمونیاک می­باشد. با بررسی دوره تولید مشخص شد که %6/65 پسماندها به طور دایم و %3/34 به طور موقت تولید می­گردد.

- وضعیت پسماندها در طبقه­بندی RCRA نشانگر این است که 22 ماده در لیست RCRA می­باشند، که از میان آن­ها 7 ماده در فهرست مواد سمی متقدم، 15 ماده در فهرست RCRA هستند (4 ماده سمی، 3 ماده اشتعال­زا، 2 ماده سمی و اشتعال­زا، 1 ماده سمی، اشتعال­زا و دارای میل ترکیبی شدید، 1ماده سمی، خورنده و دارای میل ترکیبی شدید، 5 ماده در فهرستU). براساس تعداد کدهای خطر اختصاص داده شده به یک ماده، خطرناک­ترین ماده موجود در مطالعه،               اسید سولفوریک با تعداد کدهای خطر بیشتر می­باشد، بعد از این ماده روغن­ها نیز جزء مواد خطرناک موجود در مطالعه      به حساب آورده می­شوند. به دلیل اینکه میزان تولید روغن­های صنعتی و زاید بیشتر از میزان تولید اسیدسولفوریک است، بنابراین روغن­ها از اهمیت بیشتری برخوردارند و خطرناک­تر محسوب می­شوند. سمیت خصوصیت غالب کاتالیست­های مورد استفاده است.

- پس از بررسی و طبقه­بندی پسماندهای تولید شده براساس برنامه ­محیط‏زیستی‏ سازمان ملل وضعیت پسماندها به شرح ذیل است:

%57 پسماندها، خطرناک و %43 غیرخطرناک شناخته شدند.

با گروه­بندی این پسماندها در طبقه­بندی مذکور مشخص گردید، %25 از پسماندهای خطرناک این واحد به گروه  A، %14متعلق به گروه B، %14  گروهC  و %4 مربوط به گروهF است.

به این ترتیب سهم عمده پسماندها در واحد مورد مطالعه در گروه A طبقه­بندی UNEP جای دارند.

پسماندهایی که در گروه A قرار دارند، عمدتاَ شامل: مواد زاید غیرآلی، اسیدها (اسید سولفوریک)، فیلتر المنت ایستگاه گاز، کاتالیست­های مصرف شده، باتری­های فرسوده، کربن فعال مصرف شده می­باشند.

- ضمن مطابقت دادن و شناسه­گذاری پسماندهای تولید شده در این واحد و لیست ارایه شده در ضمیمه2 آیین­نامه شناسه­گذاری سازمان حفاظت محیط­زیست ایران مشخص گردید که از پسماندهای تولیدی %38 پسماند ویژه مطلق، %14 پسماند ویژه مشروط و  %48 نیز پسماندهای عادی غیرخطرناک می­باشند.­

پسماندهای ویژه مطلق شامل انواع روغن­های ضایعاتی و مصرفی، شوینده­های نفت و گازوئیل، تولوئن، اسید سولفوریک، انواع باتری­های فرسوده، لامپ­های فلورسنت و فرمالدئید است. پسماندهای ویژه مشروط: کاتالیست­های مستعمل، پسماندهای حاوی یا آغشته به مواد روغنی و هیدروکربنی، فیلترهای ایستگاه گاز که حاوی گازهای سمی هستند، ضایعات شیشه حاوی مواد آزمایشگاهی خطرناک و ضایعات الکترونیکی حاوی مواد خطرناک می­باشند.

جدول1- پسماندهای تولیدی مجتمع صنایع پتروشیمی در سال92-91

طبقه­بندی پسماندها:

جدول2- طبقه­بندی پسماندهای تولید شده براساس قانون RCRA

نمودار1-درصد فراوانی نسبی پسماندها براساس خصوصیات پسماندها درRCRA

جدول3- طبقه­بندی پسماندهای شناسایی شده براساس برنامهUNEP و فهرست مدون ایران

نمودار 2- درصد فراوانی نسبی پسماندهای تولید شده در طبقه­بندی UNEP

نمودار3- درصد فراوانی نسبی پسماندها در فهرست مدون ایران

بحث و نتیجه­گیری

پس از شناسایی و طبقه­بندی پسماندهای تولید شده در واحد مورد مطالعه، مشخص گردید که از پسماندهای خطرناک موجود 22 ماده براساس قانون RCRA، 14 ماده در طبقه­بندی UNEP و 17 ماده در فهرست مدون ایران به گروه­های مواد خطرناک تعلق دارند. آنچه که در هر سه گروه مشترک است وجود کاتالیست­ها، روغن­های مصرفی و زائد، هیدروکربن­ها، اسید، باتری­های مستعمل، تولوئن، فیلترهای مستعمل و مواد آزمایشگاهی به عنوان مواد خطرناک است.

 قانون  RCRA از دقت بالایی برخوردار است و مواد در این قانون دقیق‏تر بررسی می­شوند. این قانون توسط آژانس حفاطت محیط‏زیست آمریکا (EPA) ارایه شده و در کشورهایی که قانون خاصی جهت مدیریت پسماندهای خطرناک ندارند مورد استفاده قرار می­گیرد. در این قانون پسماندها یا به دلیل دارا بودن ویژگی­های خطرناکی (سمیت، اشتعال­پذیری، خورندگی و واکنش­پذیری)، یا در فهرست اعلام شده توسط EPA قرار می­گیرند و یا اینکه تولید کنندگان آن­ها را خطرناک اعلام می­کنند. جهت طبقه­بندی پسماندها براساس قانون  RCRA چهار فهرست پسماندهای خطرناک با منشأ نامشخص[5]، پسماندهای خطرناک بامنشأ مشخص[6]، پسماندهای خطرناک حاد[7]و پسماندهای سمی[8]، همچنین خصوصیات خطرناکی ذکر شده در این قانون و سایر فهرست­های معتبر مواد زاید خطرناک، مد نظر قرار  گرفته شد. چنانچه فرمول یا نام ماده شیمیایی ماده موجود نبود، خصوصیات ماده بررسی می­گردید. در این روش نتایج آزمایشات استاندارد RCRA نیز جهت طبقه­بندی پسماندها کاربرد دارد. آزمایشات استاندارد RCRA شامل تست سمیتTCLP، نقطه اشتعال، تست استاندارد pH است(11و3).

در طبقه­بندی UNEP پسماندها براساس نوع ماده زاید، صنعت و فرایندی که منجر به تولید پسماندها می­شوند، طبقه­بندی می­گردند. که به منظور این طبقه­بندی، نام و فرمول شیمیایی پسماندها و مواد موجود را با فهرست طبقه­بندی شده این برنامه مقایسه و در نهایت مواد موجود در یکی از 6 گروه (A-B-C-D-E-F) قرار گرفتند، و کد مخصوص به هر ماده داده شد.

آیین­نامه شناسه­گذاری پسماندهای ویژه سازمان            حفاظت محیط­زیست ایران به منظور ایجاد سامانه  طبقه­بندی منسجم و بانک اطلاعاتی جامع پسماندها در سطح کشور، برقراری نظام شناسه­گذاری پسماندها جهت نهادینه­سازی تفکیک پسماندها و بهبود وضعیت جاری مدیریت پسماندها و همچنین برقراری معیارها و روش­های واحد تشخیص پسماندهای ویژه به منظور تعیین رویه­های مناسب شناسایی و فهرست­بندی پسماندهای ویژه ارایه شده است. در این روش خصوصیات پسماندها از نظر خطرناکی مورد بررسی قرار گرفت و سپس این مواد براساس جداولی که در ضمیمه 4 این آیین­نامه وجود دارد کددهی شدند(5).

با مقایسه روش­های مختلف طبقه­بندی پسماندهای خطرناک و آگاهی از مزایای این روش­ها مشخص شد، اگر بخواهیم در سطح کشور پسماندها و مواد شیمیایی موجود در واحدهای مختلف پتروشیمی را مقایسه و کددهی نماییم استفاده از آیین­نامه ارایه شده از طرف سازمان حفاظت محیط­زیست ایران جهت کددهی و شناسه­گذاری پسماندها و مواد شیمیایی تولیدی مناسب­ترین روش است. با استفاده از فهرست مدون کشور تمامی پسماندها در واحدها مختلف صنعتی به صورت یکپارچه و هماهنگ کددهی می­شوند. در فهرست مدون ایران پسماندها به صورت جزئی­تر بررسی شده و کدهای مخصوص با توجه به صنعتی که در آن تولید شده­اند، به پسماندها تعلق می­گیرد. در مواردی که هدف از مطالعه مقایسه دو واحد مختلف پتروشیمی در دو کشور مختلف باشد، استفاده از قانون RCRA روش مناسب و دقیقی است. در RCRA اگر پسماند تولید شده ترکیبی از یک ماده خطرناک باشد به عنوان پسماند خطرناک تلقی می­شود.

در ایران پژوهش­های مختلفی در زمینه پسماندهای صنعتی پتروشیمی صورت گرفته است. از آن جمله، مطالعه بر روی پسماندهای واحد مختلف پتروشیمی در جنوب و مرکز ایران را می­توان نام برد. در مقایسه تحقیق حاضر و تحقیقات صورت گرفته نکات زیر حایز اهمیت است:

-  از مزایای مجتمع پتروشیمی مورد مطالعه در مقایسه با سایر واحدها عدم استفاده از پشم شیشه و استفاده از پشم سنگ به عنوان عایق است. پشم سنگ آسیبی به محیط­زیست وارد نکرده و مانند پشم شیشه در انسان ایجاد حساسیت نمی­کند(12و8و7).

- بازیابی و استفاده مجدد در چرخه تولید از جاذبaMDEA  (اکتیو- متیل دی­اتانول آمین) مزیت دیگر این واحد صنعتی نسبت به سایر واحدهای مشابه است.

- در کلیه واحدهای مورد مطالعه عمده پسماندهای فرایندی شامل: کاتالیست­ها و روغن­ها و عمده پسماندهای غیر فرایندی بشکه­های مواد شیمیایی و جامدات غیرآلی است(12و 8و 7و2).

-  میزان پسماندهای تولید شده در این بخش صنعتی سالانه 355000کیلوگرم می­باشد، که نسبت به سایر واحدها پسماند کمتری تولید  می­شود. همچنین نحوه مدیریت فعلی پسماندها به صورت فروش، بازیافت و نگه داری موقت است. فروش پسماندها علاوه براینکه باعث کمترین آسیب به محیط­زیست می­گردد، برای صنعت سودرسان است.

- از نظر مقایسه تئوری تحقیقات صورت گرفته در واحدهای پتروشیمی در جنوب کشور و تحقیق حاضر استفاده از آیین­نامه سازمان حفاظت محیط­زیست کشور در این مطالعه قابل توجه است. در مطالعات قبلی پسماندهای تولید شده براساس روشهای RCRA وUNEP  طبقه­بندی شده­اند. به دلیل اینکه آیین­نامه شناسه­گذاری پسماندهای ویژه سازمان حفاظت محیط­زیست ایران در تاریخ 12 مردادماه 1389 به تصویب رسیده و از ابتدای سال 1390 در کشور لازم­الاجرا شده است، و تحقیقات پیشین همگی قبل از این تاریخ انجام شده است، بنابراین در هیچ یک از پژوهش­های مورد بحث پسماندهای موجود در واحدهای صنعتی فوق­الذکر براساس این آیین­نامه کددهی نشده­­اند.

با در نظر گرفتن نحوه مدیریت فعلی پسماندها در واحد مورد مطالعه می­توان اظهار داشت که ضوابط و استانداردهای محیط‏‏زیستی تا حد قابل قبول رعایت می­شود. توجه به نکات و توصیه­های زیر به منظور کنترل مداوم واعمال مدیریت صحیح مواد زاید صنعتی برای بهداشت، حفظ محیط زیست و  مدیریت منابع طبیعی، از اهمیت خاصی برخوردار است.

- به­منظور کاهش میزان مواد زاید تولیدی استفاده از دو تکنیک، «کاهش مواد زاید از طریق بازیافت و استفاده مجدد از آنها» و « کاهش مواد زاید در منبع تولید» مد نظر قرارگیرد. بازیافت ضایعات عموماً سود سرشاری را نصیب صاحبان صنایع نموده و صرفه اقتصادی، یکی از مهم‏ترین انگیزه­های واحدهای صنعتی، برای انجام عملیات کاهش آلودگی است. با انجام فرآیندهای ساده بر روی مواد زاید، می­توان از آن ها، به­عنوان خوراک در سایر صنایع استفاده نمود. کاهش مواد زاید صنعتی در منبع تولید نیز حاصل از تغییرات در فرآیند تولید بوده، که این عملیات شامل بهینه سازی فرآیند، نگه داری صحیح محصول، تغییر در ترکیب محصول، تغییر در مواد ورودی، تغییر در تکنولوژی و یا جداسازی جریان ضایعات است(14و13).

-  به نظر می­رسد روش استفاده از حوضچه تبخیر جهت مواد زاید آزمایشگاهی مناسب نمی­باشد، پیشنهاد می­شود که این مواد  در ظروف دربدار غیرقابل نفوذ به صورت موقت نگه داری شده اگر قابلیت استفاده مجدد داشته بازیابی و در غیر اینصورت به فروش برسند.

- نصب سایه­بان مناسب در جایگاه موقت تفکیک ضایعات جهت جلوگیری از تابش نور خورشید و بارش باران ، همچنین نصب نام هر کدام از انواع پسماندها در مقابل سکوی مربوطه الزامی می­باشد.

- جهت جمع آوری روغن های موجود در سطح مجتمع، طرح جامع ساخت، تکمیل و بازسازی Secondary Containments مد نظر قرار گیرد. این طرح شامل حوضچه‏های بتنی در اطراف تجهیزات حاوی انواع روغن­ها با دیواره­ای بتنی به ارتفاع 1 سانتی­متر است که در یک زاویه از این حوضچه مربع شکل، حوضچه کوچکی درون زمین حفرشده و کاملاً غیرقابل نفوذ است. روغن­های نشت یافته، از طریق شیبی که در کف حوضچه بزرگ وجود دارد به درون مخزن روغن، هدایت و روغن جمع­آوری شده توسط سپتیک تانک به درون بشکه­های روغن در محل سکوی نگه داری موقت زایدات حمل شود( 16و15).

- رعایت استانداردهای فنی در فرایند تولید به منظورکمینه‏سازی ضایعات تولیدی واحدها.

-آموزش کارگران و بهره برداران در خصوص اهمیت تشخیص و شناسایی به موقع نقاط تولید کننده مواد زاید در جهت کمینه سازی مواد زاید و حفاظت ازمحیط زیست (15).

- ایجاد یک تیم تحقیقاتی از مهندسان فرآیند، بهره­برداری و محیط­زیست در واحد پژوهش و تحقیق و توسعه، با هدف پژوهش در خصوص یافتن جدیدترین و امکان­پذیرترین فرایندهای قابل جایگزینی با فرایندهای قبلی واحدها در واحدهای قدیمی، و پژوهش در خصوص یافتن مواد جدید معرفی شده به بازار که زیست سازگارتر باشند(17و15).

- داشتن یک برنامه منظم چک نشتی­ها و انجام تعمیرات اساسی در واحد.

سپاس­گزاری

بدین وسیله از کلیه کسانی که به هر نحوی در انجام مراحل مختلف این طرح همکاری نمودند، و همچنین کلیه مدیران و کارشناسان واحد صنعتی پتروشیمی کمال تشکر و قدردانی به عمل می­آید.

منابع

1. El-Fadel, M., Zeinati, M., El-Jisr, K., Jamali, D., (2001).Industrial waste management in developing countries; the case of Lebanon. J. Environ. Manage., 61: 281–300.
2. احمدی، پریسا- شناسایی و طبقه­بندی پسماندهای صنعتی خطرناک مجتمع صنایع پتروشیمی کرمانشاه براساس روش تحلیل سلسله مراتبی(AHP)- پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم وتحقیقات تهران- دانشکده محیط­زیست و انرژی، 1392: صفحات68 تا73 و 90 تا93 و113 تا 120.
   1. RCRA’s chemical waste compatibility list, adopted from www.epa.gov
   2. Shaw , 1983 , International Legislation and the Transport of Hazardous Wastes UNEP Industry and Environment . Special issue .
   3. Iran's Environmental Protection Agency - Office of Water and Soil Pollution -1389 htpp://www.irandoe.org/doeportal/wsp
   4. گروه پژوهشی و تحقیقاتی نارگان زیست اندیش-مروری بر تعاریف و قوانین پسماندهای صنعتی- چاپ اول- انتشارات سازمان بازیافت و تبدیل مواد- 1390- فصل اول.
   5. سبزعلیپور، سیما و همکاران- امکان سنجی کمینه سازی مواد زائد صنعتی در مجتمع پتروشیمی بندر امام- فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست- 1385-  دوره نهم شماره2
   6. نامداری، اعظم- شناسایی، طبقه بندی و مدیریت پسماندها و مواد شیمیایی مصرفی در شرکت پتروشیمی پردیس عسلویه براساسRCRA  و کنوانسیون بازل- فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، 1389- دوره دوازدهم، شماره4.
      1. US Environmental Protection Agency, Identification and listing of hazardous waste, 40 CFR, Chapter I , PART 261, adopted from http://ecfr1.access.gpo.gov
      2. EPA, 2003, Program for Identification and Classification on Used Oil
      3. Environmental Protection Agency , 1990 , hazardous Waste management System, Federal Register , Vol. 45 , No. 98 , Book 2 , USA
      4. Abduli. M. A, Abbasi. M, Nasrabadi. T,  Hoveidi. H, Razmkhah. N-2006-  Solid waste management in Tabriz Petrochemical Complex-Iran. J. Environ. Health. Sci. Eng., 2006, Vol. 3, No. 3, pp. 185-192
      5. Nancy , J. , 1992 , Industrial Pollution Control , 2nd edition , Van Nostrand reinhold , New York , PP. 96-111
      6. Cheremisinoff, N. P., (2003). Handbook of solidwaste management and waste minimization Technologies, Butterworth-Heinemann.
      7. جعفرزاده، محمدتقی و همکاران- الزامات مدیریت پسماند (الزامات زیست محیطی صنایع پتروشیمی)- چاپ اول- انتشارات مدیریت HSE شرکت ملی صنایع پتروشیمی- 1390- فصل نهم.
         1. Kum V., Sharp A. and Harnpornchai N. 2005. Improve the Solid Waste Management in Phnom Pech City: astrategic approach.
         2. Pescod , M.B. , Saw , C.B., 1998 , Health Care Waste Management and Recycling in Four Major Cities , Malaysia. 10- P.M.