مطالعه خاک شناسی و تناسب اراضی خاک‌های شور و گچی منطقه برم الوان استان کهگیلویه و بویراحمد

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 34، پاییز 94

مطالعه خاک­شناسی و تناسب اراضی خاک­های شور و گچی منطقه برم الوان استان

 کهگیلویه و بویراحمد

سیروس شاکری [1]^*

Shakeri@pnu.ac.ir

حمیدرضا اولیایی [2]

علی ابطحی[3]

ابوالفضل آزادی[4]

چکیده

هدف از انجام این تحقیق، مطالعه خاک‏شناسی و تناسب اراضی شور و گچی منطقه برم الوان استان کهگیلویه و بویراحمد به منظور استفاده پایدار از اراضی بود. هدف اصلی از مطالعات ارزیابی اراضی، بررسی خصوصیات اراضی در شرایط اقتصادی موجود برای استفاده بهینه از منابع موجود، به نحوی است که با کسب درآمد معقول، منابع خاک نیز تخریب نگردد. شوری و گچی بودن خاک­ها دو ویژگی مهم خاک­های تشکیل شده در مناطق پست بوده که باعث ایجاد محدودیت­هایی در کشت گیاهان زراعی می‏گردد. برای انجام این تحقیق، ابتدا نقشه خاک‏شناسی منطقه تهیه شد. پس از تهیه نقشه خاک‏شناسی به عنوان نقشه پایه، عملیات طبقه‌بندی تناسب اراضی برای محصولات عمده منطقه  (گندم و جو دیم) به روش محدودیت ساده و بر مبنای اصول ارایه شده در راهنمای فائو و جدول نیازهای اقلیمی و خاک محصولات، انجام شد. بر اساس نتایج، خاک­ها در سه راسته انتی­سول ها، اینسپتی­سول ها و اریدی­سول‏ها طبقه­بندی گردیده و عامل پستی و بلندی عامل اصلی اختلاف در فرآیند خاک­سازی در این منطقه مشخص شد. همچنین مشخص گردید که در منطقه مطالعه شده، محدودیت عمده‏ای برای تولید این دو محصول وجود ندارد. انتخاب واریته­های مناسب گندم و جو که مقاومت بیش‏تری نسبت به عوامل محدود کننده دارند و همچنین واریته‏هایی که دوره رشد کوتاه‏تری داشته و در محدوده دوره رشد منطقه قرار می‏گیرند باعث افزایش محصول و در نتیجه بهبود مدیریت منابع آب و خاک در منطقه خواهد شد.

کلمات کلیدی: اراضی شور و گچی، استفاده پایدار، برم الوان، تناسب اراضی.

مقدمه

براساس تعریف اداره شناسایی خاک آمریکا (1)، مطالعه خاک‏شناسی[5] مجموعه عملیاتی است که به منظور جمع آوری اطلاعات در مورد خاک‏ها در محدوده مورد مطالعه انجام می‏گیرد. تفسیر اطلاعات و داده‏های این نوع مطالعات پایه و زیربنایی در پروژه‏های برنامه‏ریزی توسعه‏ای در کشاورزی و سایر شاخه‏های غیرکشاورزی مرتبط با منابع طبیعی (انواع تحقیقات روی خاک منابع اراضی، استفاده و مدیریت اراضی کشاورزی، آمایش سرزمین، حفاظت خاک و برنامه ریزی محیط زیست، برنامه ریزی شهری و غیره) برای حصول نتیجه مطلوب انجام می‏گیرد. اطلاعات و داده‏ها شامل تشریح خصوصیات، طبقه بندی و پراکنش جغرافیایی خاک‏ها و همچنین بحث پیرامون پیش‏بینی رفتار خاک (تخمین استعداد و محدودیت‏ها) و مدیریت آن‏ها برای یک یا انواع استفاده‏های مورد نظر می‏باشد. انتخاب نوع استفاده از زمین همواره قسمتی از سیر تکاملی جوامع انسانی را تشکیل داده است. استفاده از اراضی بایستی بر پایه شناخت کامل محیط طبیعی و همچنین انواع استفاده‏های مورد نظر استوار باشد. به عبارتی ارتباط متقابل و تعامل بین انواع اراضی و استفاده‏های ممکنه از آن همواره باید مد نظر قرار گرفته و در برنامه ریزی سرزمین مورد توجه باشد. یکی از مهم‏ترین وظایف ارزیابی اراضی درک و تشخیص ارتباط بین محیط طبیعی و انواع استفاده‏های ممکنه در راستای تامین اطلاعات پایه برای برنامه‏ریزان اراضی می‏باشد(2). ارزیابی تناسب اراضی به منظور شناخت محدودیت‏های اصلی تولید و راه‏های غلبه بر آن‏ها و همچنین انتخاب مناسب‏ترین نوع استفاده  در هر واحد اراضی به منظور یکپارچه سازی و تک محصولی کردن اراضی     با توان تولید یکسان مفید می­باشد. در ارزیابی اراضی، عکس­العمل زمین در قبال بهره‌وری خاصی که از آن می‌شود تعیین می‏گردد. به کمک ارزیابی اراضی، رابطه‏ی بین زمین و نوع بهره‌وری از آن مشخص می‌گردد سپس براساس این رابطه می‌توان به نوع استفاده مناسب آن زمین پی برد و تخمینی از میزان نهاده‌ها [6] و ستانده­های[7]  حاصل را بدست آورد (3). هدف اصلی از مطالعات ارزیابی اراضی، بررسی خصوصیات اراضی در شرایط اقتصادی موجود برای استفاده بهینه از منابع موجود، به نحوی است که با کسب درآمد معقول،  منابع خاک نیز تخریب نگردد. همچنین استفاده پایدار از اراضی باید به گونه‏ای طراحی شود که علاوه بر تامین نیاز فعلی به احتیاجات آیندگان نیز توجه شده باشد(4). یانگ و گلداسمیت (5)، ارزیابی اراضی را برای کشورهای در حال توسعه مورد بررسی و مطالعه قرار داده، و یک مطالعه موردی را در کشور مالاوی انجام دادند. در این تحقیق واحدهای خاک براساس زمین شناسی، ارتفاع، ریخت شناسی، متوسط بارندگی و پوشش گیاهی از هم تفکیک شده‌اند. در مرحله بعد کیفیت‏های اراضی برای استفاده‌های اصلی تعریف و درجه بندی شده‌اند و در نهایت با تطبیق نیازهای تیپ‌های کاربری با کیفیات اراضی، کلاس‏های تناسب کیفی اراضی برای تیپ‌های کاربری اراضی مختلف تعیین شده است. ضمناً در این مطالعه ارزیابی تناسب کمی نیز براساس محاسبه میزان درآمد خالصی که در هر کلاس خاک عاید می‏گردد انجام شده است. مانریک و وهارا (6)، یک روش طبقه‌بندی تناسب اراضی را برای سیب زمینی برمبنای راهنمای فائو ارایه نمودند. آن‏ها اطلاعات مورد نظر برای انجام این ارزیابی را از مطالعات خاک‏شناسی استخراج کردند. با توجه به این‏که در این روش برای انجام طبقه‌بندی تناسب اراضی از داده‏های طبقه‌بندی خاک استفاده می‌شود بنابراین برای مناطقی که اطلاعات خاک آن‏ها براساس روش طبقه‌بندی جامع خاک‏ها موجود بود خصوصیات اراضی با نیازهای رویشی سیب زمینی مقایسه شده و ارزیابی نهایی با عمل تطابق انجام  شد.  در این روش اراضی به کلاس‏های تناسب خوب، متوسط، ضعیف و نامناسب تقسیم  شدند و نتایج این مطالعه نشان داد که می‌توان از  نقشه‏های خاک برای طبقه‌بندی تناسب اراضی برای محصولات کشاورزی استفاده نمود. اسی (7)، مطالعه‏ای را در زمینه ارزیابی برخی خاک‏های جنوب شرقی نیجریه برای تولید محصولات زراعی انجام داد. هدف از این مطالعه تعیین تناسب اراضی کیفی خاک‏های فوق جهت تیپ‌های بهره‏وری ذرت، یام، برنج و کاساوا تحت شرایط دیم و با سطح نهاده کم بود. برای ارزیابی اراضی این منطقه از راهنمای فائو برای ارزیابی کشت دیم استفاده شده و کلاس‏های تناسب اراضی با استفاده از تعاریف فائو به صورت کیفی و براساس روش محدودیت ساده انجام شده است. قلی زاده و مومنی (12)، مطالعات تناسب اراضی برای محصولات گندم، جو و پنبه دیم را در منطقه گنبد کاووس انجام دادند. آن‏ها گزارش دادند که تناسب اراضی منطقه برای پنبه دیم به علت محدودیت اقلیمی کاملاَ نامناسب (N2) می باشد و گندم و جو در اکثر واحدها تناسب خوبی برای کشت دارد. ایوبی و همکاران (13) در مطالعه‏ای در منطقه براآن اصفهان، تناسب کیفی اراضی آن منطقه را برای محصولات آبی گندم، جو، ذرت و برنج انجام دادند. این مطالعه در سطح نیمه‏تفصیلی و با مقیاس 1:20000 انجام شد. ارزیابی کیفی   به دو روش محدودیت ساده و پارامتریک صورت گرفت. نتایج این مطالعه نشان داد که عوامل محدود کننده تولید محصولات زراعی در منطقه مورد بررسی علاوه بر متغیرهای اقلیمی برای برخی محصولات عبارتند از شوری، زه‏کشی و شرایط فیزیکی خاک ( بویژه بافت خاک)، سنگ‏ریزه، مقدار آهک. همچنین تناسب فیزیکی اراضی برای تولید برنج در اغلب واحدهای اراضی بسیار کم است. بطور کلی دو گزینه‌ برای افزایش تولید کشاورزی وجود دارد که شامل افزایش سطح زیر کشت و افزایش راندمان تولید در واحد سطح می‌باشند. شرایط آب و هوایی غالب بر کشور و شکنندگی اکو سیستم‌های موجود در آن ایجاب می‌کند که افزایش بهره‌وری کشاورزی کشور با تاکید بر روش دوم انجام شود. شوری و گچی بودن خاک‏ها دو ویژگی مهم خاک­های تشکیل شده در مناطق پست بوده که باعث ایجاد محدودیت‏هایی در کشت گیاهان زراعی می‏گردد. سطح آب زیر زمینی بالا از عوامل تشکیل این خاک‏ها می باشد. شوری خاک با درجات مختلف یک مشکل منطقه­ای در بیش‎‏تر نواحی ایران می­باشد. مناطق دارای خاک­های تحت تاثیر شوری در کشور حدود44 میلیون هکتار می­باشد که اکثرا در فلات مرکزی، خوزستان و دشت‏های جنوبی قرار دارند (15). مومنی و همکاران (16)، منشا نمک تجمع یافته در خاک­های ایران را شامل شوری طبیعی (ترکیب مواد مادری خاک­ها، شوری جویباری، شوری با منشا باد و شوری در اثر پیش‏روی آب دریا) و شوری در اثر دخالت انسان (سوء مدیریت آب و خاک، استخراج آب‏های زیرزمینی و چرای بی رویه) اعلام نمودند. ایران از لحاظ رسوبات تبخیری که در دوران فانروزوئیک رسوب کرده‏اند غنی می‏باشند. خاک‏های تحت تاثیر شوری در مجاورت خاک‏های گچی گسترش یافته اند. گچ می‏تواند در اثر ترسیب از آب زیرزمینی و رواناب به علت تبخیر شدید در خاک تجمع پیدا کند. تجمع مخلوط گچ و سایر نمک‏های محلول‏تر در بعضی مناطق در جاهایی که توزیع ژئوشیمیایی معمول نمک‏های با حلالیت­های متفاوت به وسیله فاکتورهای ژئولوژیکی، ژئومورفولوژیکی و اقلیمی بوجود می آید (17). سنگ­های گچی و مارن­های گچی در مرکز ایران و رسوبات گچی دوره میوسن مربوط به تشکیلات فارس پایینی در جنوب غربی ایران احتمالا منبع ژئولوژیک اصلی خاک‏های گچی در کشور می باشد. ابطحی (18)، با مطالعه یک کاتنا در منطقة مرودشت فارس گزارش داد که در مناطقی که سفرة آب زیرزمینی بالا است خاک‏های سال اورتیدز و در مناطقی که عمق آب زیرزمینی پایین است خاک‏های ناتروزرالفز تشکیل می‌شود. همچنین در تحقیق دیگری ابطحی (19) با بررسی تأثیر پستی و بلندی و عمق سفرة آب زیرزمینی شور و قلیا در تشکیل خاک در سروستان فارس به این نتیجه رسید که خاک‏های با افق جیپسیک در دشت­های رسوبی با سفرة آب زیرزمینی نسبتاً عمیق، خاک‏های با افق ناتریک در دشت‏های دامنه‌ای پایین    با سفرة آب زیرزمینی عمیق و خاک‏های با افق آرجلیک در دشت‏های دامنه‌ای بالایی با سفرة آب زیرزمینی    خیلی عمیق تشکیل شده‌اند.

هدف از انجام این تحقیق، مطالعه خاک‏شناسی و تناسب اراضی شور و گچی منطقه برم الوان استان کهگیلویه و بویراحمد به منظور استفاده پایدار از اراضی می‏باشد.

مواد و روش‏ها

خصوصیات منطقه مورد مطالعه

منطقه مطالعه شده به مساحت حدود هزار هکتار در   40  کیلومتری مرکز شهرستان بهمئی (واقع در شمال غربی استان کهگیلویه و بویراحمد) و اطراف دریاچه برم الوان قرار دارد (شکل 1). متوسط مقدار بارندگی سالانه در منطقه 640 میلی­متر و آب و هوای آن نیمه خشک است. رژیم­های رطوبتی و حرارتی منطقه به ترتیب یوستیک و هایپرترمیک می­باشند.
بطور کلی کوه­هایی که محدوده مورد مطالعه را محاصره نموده­اند، قسمت کوچکی از بزرگ ناودیس زاگرس می­باشدکه مشتمل بر تاقدیس­ها، ناودیس­ها و گسل­هایی است که راستای آن‏ها از روند عمومی رشته کوه­های زاگرس تبعیت می­نمایند. سازندها از انواع رسوبی و قدیمی­ترین تشکیلات زمین­شناسی به کرتاسه زیرین سازند داریان مربوط می­شود. این منطقه به دلیل دارا بودن ارتفاعات فراوان بویژه قسمت شمال و شرق شاهد ریزش باران و تا قسمتی برف در قسمت سردسیری می باشد و ذخایر آبی فراوان دارد که به صورت چشمه، جویبار و رودخانه بر روی زمین ظاهر می‏شود. عمده آب­های سطحی شهرستان بهمئی به حوزۀ آبخیز خوزستان وارد می­شوند.

شکل1-  موقعیت منطقه مطالعه شده در استان کهگیلویه و بویراحمد

روش انجام تحقیق

برای انجام این تحقیق، ابتدا عکس­های هوایی          تهیه شده، مربوط به سال 1347، توسط استریوسکوپ تفسیر و با اطلاعات نقشه­های توپوگرافی گویا شدند. پس از موزاییک عکس‏های هوایی، نقشه‏ی تفسیری تهیه شد که مبنای   مطالعات صحرایی قرار گرفت. حدود واحدهای تفکیک شده روی نقشه تفسیری در صحرا کنترل و اصلاحات لازم         برای تطبیق اطلاعات عکس­های هوایی و عوارض زمینی      انجام شد. سپس اقدام به حفر نیم‏رخ خاک در واحدهای    تفکیک شده گردید و خصوصیات خاک از قبیل رنگ، بافت، ساختمان، تمرکز آهک، گچ، نمک، نوع و ترتیب قرار گرفتن افق­های مشخصه در کارت­های تشریح پروفیل ثبت شد. از لایه­های مختلف هر نیم‏رخ خاک نمونه خاک تهیه و مشخصات هریک از لایه­ها روی کارت­های نمونه­برداری ثبت شد و نمونه­های خاک برای انجام آزمایش­های فیزیکی و شیمیایی            به آزمایشگاه منتقل گردید. آزمایش­های فیزیکی شامل اندازه‌گیری اجزاء رس، شن و سیلت به روش هیدرومتر و با استفاده از هگزا متافسفات سدیم انجام گردید (20). آزمایش­های شیمیایی شامل اندازه‌گیری اسیدیته در گل اشباع با دستگاه pH متر (21)، اندازه‌گیری هدایت الکتریکی عصاره اشباع توسط دستگاه هدایت‌سنج در دمای 25  درجه‏ی سانتی گراد(21)، آهک به روش تیتراسیون برگشتی اسید‌کلریدریک یک نرمال باقی‏مانده توسط سود نیم نرمال (21)، سدیم موجود در عصاره اشباع توسط دستگاه شعله­سنجی (20) و مواد آلی به روش سوزاندن تر با بیکرومات پتاسیم در مجاورت اسید‌سولفوریک غلیظ انجام شد (21). نقشه خاک منطقه با استفاده از نتایج آزمایشگاهی و مشاهدات صحرایی با مقیاس 000،20 :1 تهیه شد. تجزیه و تحلیل داده‌ها در محیط نرم‌افزار ایلویس پردازش و  به‏صورت رقومی انجام شد. برای انجام طبقه‌بندی تناسب اراضی برای محصولات انتخابی منطقه، اطلاعات اقلیمی از ایستگاه هواشناسی ایدونک استخراج گردید. اطلاعات مربوط به محصولات زراعی گندم و جو از اداره کشاورزی شهرستان و منابع دیگر جمع‌آوری شد. تناسب اراضی به روش محدودیت ساده طبق اصول ارائه شده در نشریه ارزیابی فائو (4) انجام شد. نیازهای اقلیمی و خاک محصولات نیز از جدول­های تهیه شده توسط سایس و همکاران( 3 و 22) استخراج گردید. در این تحقیق از روش‌کیفی به صورت محدودیت ساده استفاده گردیده است.  طبقه­بندی کیفی به نوعی از طبقه­بندی اطلاق می‌گردد که درجه تناسب اراضی در آن به‏صورت کیفی تعیین می‌شود و برای تعیین تناسب اراضی نیازی به محاسبه‏ی دقیق میزان هزینه‌ها و درآمدها و مقایسه‏ی آن‏ها با یکدیگر نیست. طبقه‏بندی کیفی اصولاً براساس مشخصات فیزیکی اراضی و قدرت تولیدی آن صورت می‌گیرد. در این طبقه­بندی، عوامل اقتصادی ممکن است در سطح جزیی و برای کسب اطلاعات پایه به کار برده ‌شود. ابتدا مشخصات اقلیمی (بارندگی، درجه حرارت، رطوبت نسبی و تابش خورشید) منطقه با نیازهای اقلیمی محصولات مورد نظر مقایسه می شوند تا مشخص شود که هر یک از متغیرهای اقلیمی، اراضی را در کدام کلاس قرار می‌دهند. پایین‌ترین کلاس که بدین ترتیب به‏دست می‌آید به عنوان کلاس اراضی، که اقلیم بوجود آورندة آن است انتخاب می‌شود. به همین ترتیب کیفیات اراضی با نیازهای رویشی محصولات مقایسه شده و به همان صورتی که برای اقلیم گفته شد، کلاس دیگری برای اراضی به‏دست می‌آید. هر کدام از دو کلاس حاصله که پایین‌تر باشند به‏عنوان کلاس نهایی اراضی منظور می‌شوند.

نتایج

نتایج آزمایشگاهی پروفیل‏های شاهد در جدول   1 آورده شده است. همان­گونه ­که در جدول 2 و شکل 2 مشاهده می­شود خاک­های منطقه در چهار فیزیوگرافی شامل کوه، تپه، دشت دامنه ای و اراضی پست، سه سری خاک ( برم، تپه و تلخه­دان)و پنج لندفرم مختلف شامل تپه های با ارتفاع متوسط، تپه‏های کم ارتفاع، دشت سر، اراضی پست و اراضی پست شور قرار دارند.

پستی و بلندی باعث تفاوت خاک­های تشکیل شده منطقه  شده است. به‏طوری‏که خاک­های مناطق پست متفاوت از خاک­های تشکیل شده در تپه­ها و دشت­های دامنه­ای بوده و در   دو زیرگروه   Gypsic Haplustepts و Gypsic Aquisalids قرار دارند. خاک­های تشکیل شده در  دشت­های دامنه­ای و تپه­ها به ترتیب در دو زیرگروه Typic Haploustepts   و Gypsic Calciusteptsقرار دارند.  این خاک­ها دارای تهویه مناسب بوده و بدون شوری هستند.

جدول 1- نتایج برخی از خصوصیات فیزیکی و شیمیایی پروفیل‏های شاهد در منطقه مورد مطالعه

جدول 2- خلاصه مطالعه خاک‏شناسی منطقه برم الوان

شکل2- نقشه فیزیوگرافی منطقه برم الوان

بحث و نتیجه­گیری

مطالعات خاک‏شناسی

در منطقه مورد مطالعه شوری خاک (EC)، در مناطق پست نسبت به مناطق مرتفع بیش‏تر می باشد. ترتیب شوری لندفرم­ها به صورت زیر می­باشد

اراضی پست شور > اراضی پست > تپه > دشت سر

به طوری که مشاهده می شود،  بیش‏ترین میزان شوری        در اراضی پست و کم‏ترین آن در دشت دامنه‏ای می­باشد. دلیل بیش‏تر بودن میزان شوری تپه‏ها نسبت به دشت دامنه­ای مربوط به مواد مادری متفاوت تپه‏ها از دشت دامنه ای است. دلیل شور بودن اراضی پست منطقه، بالا بودن آب زیرزمینی، زه‏کشی نامناسب و مواد مادری است. ترتیب افزایش میزان گچ در لندفرم های موجود در منطقه نیز مشابه شوری خاک است. گچ از املاح محلول خاک بوده که میزان حلالیت آن از کلرید سدیم کم‏تر ولی از کربنات کلسیم بیش‏تر می باشد.          میزان کربن آلی در لندفرم های مختلف متفاوت می باشد. ترتیب میزان کربن آلی به صورت زیر می­باشد.

اراضی پست شور > اراضی پست > دشت سر > تپه

در مناطق پست به دلیل وجود آب و تجزیه کم‏تر مواد آلی، میزان کربن آلی بیش‏تر از لندفرم‏های دیگر می­باشد. شوری و گچی بودن خاک­ها دو ویژگی مهم خاک­های تشکیل شده      در مناطق پست منطقه بوده که باعث ایجاد محدودیت­هایی    در کشت گیاهان زراعی شده است. سطح آب زیر زمینی بالا از عوامل تشکیل این خاک‏ها می­باشد. البته به دلیل وجود     سازند گچی، تپه‏های اطراف دریاچه نیز دارای افق جیپسیک می باشد. به نظر می­رسد منبع ژئولوژیک خاک­های گچی و شور در منطقه مورد مطالعه سازندهای گچی و مارنی می­باشد که عوامل ثانویه همچون آب زیرزمینی بالا در اراضی پست منطقه این موضوع را تشدید می نماید.

ارزیابی اراضی

برای ارزیابی اقلیمی تیپ­های کاربری اراضی طول دوره­های رشد و بارندگی منطقه محاسبه گردید (شکل 3 و جدول 3). همچنین مراحل رشد گندم و جو در منطقه نیز از روی اطلاعات زراعی و اقلیمی منطقه محاسبه گردید (جدول­های 4 و 5).

شکل 3- نمودار دوره رشد منطقه برم الوان

جدول 3- طول دوره های رشد و بارندگی در منطقه آب الوان

جدول 4- مراحل رشد گندم در منطقه برم الوان

جدول 5-مراحل رشد جو در منطقه برم الوان

نتایج نهایی تناسب اراضی برای دو محصول گندم و جو در جدول های 6 و 7 و شکل های 4 و 5 نشان داده شده است. همانطوری که مشاهده می شود، تناسب آب و هوایی منطقه برای هر دو محصول گندم و جو دیم نسبتا مناسب(S₂)    می‏باشد. به طوریکه برای گندم دیم، کمبود بارندگی ماهانه مرحله رسیدن و بالا بودن میانگین درجه حرارت مرحله رویشی باعث شده که تناسب آب و هوای منطقه در کلاس نسبتا مناسب قرار گیرد. همچنین میانگین درجه حرارت حداکثر روزانه سردترین ماه سال نیز برای جو محدودیت جزیی ایجاد نموده است و باعث شده است که تناسب اقلیمی منطقه برای جو دیم در کلاس نسبتا مناسب(S₂) قرار گیرد. توپوگرافی برای واحدهای مرتفع که شامل کوه‏ها و تپه‏ها می‏باشد محدودیت ایجاد کرده‏است. به طوری‏که این عامل باعث شده که این دو واحد به ترتیب در کلاس نامناسب(N₂t) و تناسب بحرانی(S₃t) قرار گیرند. عوامل فیزیکی و حاصل‏خیزی نیز باعث ایجاد محدودیت جزیی برای هر دو محصول گندم و جو دیم در برخی واحدها شده است. به طوری‏که در واحد دشت­سر، عامل آهک باعث شده که تناسب این واحد برای  هر دو محصول در کلاس S₂ قرار گیرد. وضعیت زه‏کشی، آهک، گچ و شوری و قلیاییت نیز باعث ایجاد محدودیت جزیی   در واحدهای واقع در اراضی پست منطقه شده است.  مساواتی و سیدجلالی (14) تناسب اراضی شور استان گلستان را برای محصول گندم آبی انجام دادند و تناسب اراضی برای گندم از مناسب(S₁) در برخی از واحدها تا نامناسب(N₁fn) تعیین گردید. والیا و چاموا (8) طبقه بندی تناسب اراضی برای محصولات چای و برنج را در منطقه تیراب هندوستان بدست آوردند و نتیجه گیری کردند که خاک‏های اراضی مرتفع که اسیدیته بالایی دارند برای کشت چای و اراضی واقع  در تراس­های رودخانه به‏علاوه اراضی پست، به علت زه‏کشی ضعیف برای کشت برنج تناسب بهتری دارند  چاینن و شیتوما (9)، ارزیابی فیزیکی اراضی منطقه سامفیای زامبیا را برای چهار محصول ذرت، سورگوم، قهوه و کاساوا انجام دادند. آن‏ها اعلام کردند اراضی منطقه برای کاساوا و سورگوم تناسب بهتری نسبت به ذرت و قهوه دارند. شاکری و همکاران(10)، در تحقیقی که در منطقه آق قلا استان گلستان انجام دادند اعلام کردند که در شرایط کنونی قسمت اعظم منطقه مطالعه شده، دارای محدودیت شوری و قلیاییت بوده و      امکان تولید اقتصادی محصولات انتخابی در آن‏ها مقدور نمی­باشد. از سوی دیگر به دلیل نامساعد بودن شرایط آب و هوایی چنان‏چه محدودیت­های شوری و قلیاییت رفع گردد، چون رفع محدودیت­های آب و هوایی میسر نیست،  قسمت اعظم منطقه مطالعه شده برای گندم دیم دارای تناسب کم (کلاس  S₃ تناسب اراضی) و برای جو دیم و پنبه آبی نسبتا مناسب(کلاس S₂ تناسب اراضی)  خواهد شد. لذا فعالیت‏های کشاورزی در منطقه آق قلا بدون در نظر گرفتن خصوصیات اراضی و بررسی‏های علمی ممکن است اثرات اقتصادی و محیط‏زیستی منفی به دنبال داشته باشد. زارعیان (22)، تحقیقی تحت عنوان ارزیابی کیفی تناسب اراضی دشت قیر و کازرین در استان فارس انجام داد. در این مطالعه 16 واحد خاک تشخیص داده شد که تناسب هر واحد خاک برای کشت محصولات زراعی عمده منطقه (گندم، جو، ذرت، یونجه و لوبیا) تعیین گردید. اکثر واحدهای خاک در کلاس S₂s و S₃s  طبقه‌بندی شدند.

جدول6-نتایج ارزیابی تناسب کیفی خصوصیات واحدهای نقشه خاک برای گندم دیم به روش محدودیت ساده

جدول7-نتایج ارزیابی تناسب کیفی خصوصیات واحدهای نقشه خاک برای جو دیم به روش محدودیت ساده

محدودیت خیلی شدید = ,   N1, N2 محدودیت شدید =  ,   S3  محدودیت متوسط =   ,   S2 بدون محدودیت و محدودیت کم =S1محدودیت خصوصیات حاصلخیزی خاک =  , fمحدودیت خصوصیات فیزیکی خاک = ,  s محدودیت شوری و قلیائیت خاک =,    n محدودیت شرایط آب و هوایی  =c  محدودیت پستی و بلندی خاک=t

شکل 4 -  نقشه تناسب اراضی محصول گندم دیم

شکل 5  -  نقشه تناسب اراضی محصول جو دیم

نتیجه­گیری نهایی

نتایج بدست آمده از این تحقیق نشان می دهد که در منطقه مطالعه شده، محدودیت عمده­ای برای تولید این دو محصول وجود ندارد. انتخاب واریته­های مناسب گندم و جو که مقاومت بیش‏تری نسبت به عوامل    محدود کننده دارند و همچنین واریته­هایی که دوره رشد کوتاه‏تری داشته و در محدوده دوره رشد منطقه         قرار می‏گیرند باعث افزایش محصول و در نتیجه بهبود مدیریت منابع آب و خاک در منطقه خواهد شد.

سپاسگزاری

در اینجا لازم می‏دانم که از دانشگاه پیام نور که هزینه انجام این طرح را متقبل شدند تشکر و قدردانی نمایم.

منابع

1. Soil Survey staff. 1993. Soil Survey manual. U.S.D.A. Washington.
2. Ayoubi, Sh., Jalalian A., Givi, J., 2001. Evaluation of land Quality and suitability for major agricultural products in North Baraan of Isfahan province Journal of Sciences and Technology of Agriculture and Natural Resources. 5(1): 57-76.
3. Sys .C., Vanrast ,E., Debaveye, J.,1991. Land evaluation. Part1.International training center for post graduate soil scientists, Ghent University, Ghent
4. FAO., 1976. A framework for land evaluation. FAO soil bulletin. 32: Rome..
5. Young, A., Goldsmith, P, F., 1997.Soil survey and land evaluation in developing countries. A case study in Malawi. Geographical Journal. 143: 407-438.
6. Manrique, L,A., vehara , G., 1984. A proposed land suitability classification for potato. 2: Experimental. SSSA.J. 48: 843-847.
7. Osie, B, A., 1993. Evaluation of same soil in south western Nijeria for arable crop production. Soil Science and Plant Analysis. 24: 757-773.
8. WaliaC, S., Chamuah, G. S., 1990. Characteristic, classification and suitability for land use planning of foothill soils. Journal of the ISSJ. 38: 286-292.
9. Chainen, V, R, N., Shitom banuma, V., 1998. Land evaluation proposed Musamba stare farm in Samfya district, Zambia. Soil survey and land evaluation. 8: 179-182.
10. Shakeri, S., Pashaei, A., Moameni, A., 2008. Semi-detailed soil survey for boosting land suitability classification in Aq Qaleh area, using a geopedologic approach. Journal of Agricultural Sciences and Natural Resources.14 (5): 35-45.
11. Zareeian, G., 2003. Soil genesis, classification and qualitative land suitability evaluation in Darnegon plain of Fars province. Proc. Eighth Congress of Soil Sciences. Rasht, Iran.
12. Gholizadeh, A., Moameni, A., 2002. Application of a geopedologic approach and the prevailing method in Iran to land suitability classification for major crops in the Gonbad-e- Ghabous area, Golestan Province. Iranian Journal of Soil and Water. 15(3): 328-343.
13. Ayoubi, Sh., Jalalian, A., 2006. Land evaluation (agriculture and natural resource). Isfahan University of Technology. Isfahan, Iran.
14. Mosavati,S,A., , Seiedjalali  ,S,A., 2002. Determination land suitability and wheat production potential in saline land of Golestan province Thechnical publication No. 1136. Soil and Water Research Institute. Tehran.
15. Banaei ,M,H., Moameni , A., Bybordi , M.,  Malakouti, M,j., 2005. The Soil of Iran. Soil and Water Research Institute, Tehran, Iran.
16. Moameni ,A., Siadat ,H., , Malakouti  ,M, j., 1999. The extent, distribution and management of salt –affected soils of Iran. Proc. of FAO Global Network on Irrigated Soil Management for Sustainable Use of the Salt –affected Soils, Izmir, Turkey.
17. FAO., 1990. Management of gypsiferous soils. Soil Resources, Management and Conservation Service, FAO Land and Water Development Division, Soil Bulletin 62, FAO, Rome.
18. Abtahi, A., 1980. Soil genesis as affected by topography and time in highly calcareous parent material under semiarid condition in Iran. SSSA. J. 44: 329-336.
19. Abtahi, A., 1989. Soil genesis as affected by topography and depth of saline and sodic ground water under semiarid condition of Iran. Iran Agricultural Research. 8: 1-21.
20. Jackson, M, L., 1975. Soil chemical analysis- advanced course. University of Wisconsin, college of agric, Department of soils, Madison, WL, USDA.
21. Richards, L, A. (ed)., 1954. Diagnosis and improvement of saline and alkaline soils.us. Salinity laboratory staff.USDA. Washington. USA.
22. Sys, C., Vanrast ,E., Debaveye ,J., Beernaert F.,1993. Land evaluation. Part3. Crop requirements. General administration for development cooperation, Agric. Publ. 7^th, Brussels, Belgium.