فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره34،  پاییز 94

تأثیر باور دینی در نحوه برخورد با محیط زیست

مریم رفیعا[1]^*

Maryammoezi16@gmail.com

نفیسه ساطع[2]

چکیده

این مقاله، که با موضوع تاثیر باور دینی در نحوه برخورد با محیط زیست، نوشته و تبیین شده است، به نحو تطبیقی میان کلام اسلامی و محیط زیست بوده و از مبانی کلامی و فلسفی برای چگونگی برخورد با محیط زیست استفاده کرده است. هم چنین، محیط زیست،        در عام ترین معنای ممکن به کار رفته و متناظر با عالم طبیعت، در نظر گرفته شده است. تعیین ارتباط میان خداوند، به عنوان خالق کل   عالم هستی، عالم طبیعت، به عنوان مسخر وجود انسان و راهنمای وی به سوی خداشناسی، و انسان به عنوان جانشین و خلیفه خداوند    بر زمین که قدرت تصرف و غلبه بر عالم طبیعت را دارد، از جمله اهداف این مقاله است. هم چنین، معرفی کردن عالم هستی به عنوان امانتی الهی و بیان برخی آموزه ها در نحوه حفظ و نگه‏داری آن، که اسلام، مومنان را ملزم به اجرای آن گردانده است، از دیگر اهداف این مقاله است.

کلمات کلیدی: باور دینی، انسان، طبیعت، حیوانات.

مقدمه

از جمله حوزه هایی که ارتباط ضروری با حیات دنیایی داشته، حوزه عالم طبیعت و محیط‏زیست است. حوزه‏ای که همواره رویاروی انسان قرار داشته، با قدرت‏نمایی خود، انسان‌ها را یا      به سجده و پرستش وادار کرده و یا برای مهار و تسلط بیش‏تر، حریص کرده است. سوال اصلی که در این مقاله مورد پردازش قرار می‏گیرد، این است که در باور دینی اسلامی، نحوه برخورد با محیط‏زیست چگونه است؟ آیا برتری انسان نسبت به        عالم طبیعت، هرگونه رفتار و برخوردی را مجاز خواهد ساخت؟ آن چه به عنوان پیش فرض تلقی شده و در این نوشتار  مورد تحلیل قرار خواهد گرفت این است که در اسلام،  محیط‏زیست اعم از جمادات، نباتات و حیوانات از حقوق خاصی برخوردار بوده و انسان مومن، همواره به رعایت این حقوق توصیه شده است. هم چنین، نگاه اسلام به عالم هستی به گونه‏ای است که وجود انسان خلیفه الله، جدای از وجود عالم هستی نیست.گویی شرط رسیدن به مقام الهی در انسان، رعایت حقوق تمامی موجودات است و با ذره‏ای حق‏کشی و ظلم، بسیاری از مراتب روحانی، از بین خواهد رفت.

با نگاهی به آسیب ها و صدماتی که بشردر قرن حاضر بر پیکره محیط‏زیست وارد کرده است و به صورت خودخواسته،        انواع خسارات جانی، مالی و طبیعی از قبیل خشک‏سالی‏ها، بیابان‏زایی‏ها، کاهش ذخایر آبی، گونه‏های گیاهی و حیات وحش را متحمل شده است، می‏توان به اهمیت تحقیق حاضر پی برد و راه برون رفتن از این قبیل مشکلات را در میان آموزه‏های دینی جستجو کرد.

       آن چه به این مقاله ضرورت می بخشد، دقت در این نکته است که طبق تحلیل های ناروای برخی از قشری‏گرایان، طبیعت، طفیل هستی و مسخّر وجود انسان بوده و برای بهره‏گیری بیش‏تر انسان از زندگی، آفریده شده است. برخی این قبیل تحلیل‏ها را مجوز غصب و غارت و به تاراج کشیدن منابع‏طبیعی دانسته‏اند و به گمان خود، با مجوز دین، بر طبیعت حمله می‏کنند. در این مقاله که با روش کتابخانه‏ای گردآوری شده، هدف اصلی تبیین جایگاه محیط‏زیست، نحوه تاثیرگذاری باورهای دینی و اعتقادی انسان در چگونگی رفتار با طبیعت و بیان اهمیت آن در آموزه‏های اسلامی است.

یافته های کلامی و فلسفی درباره جایگاه  محیط زیست:  بررسی عالم طبیعت، نه فقط در حوزه علوم تجربی، بلکه در حوزه علوم نقلی و عقلی نیز بسیار مدّنظر بوده است. تاکید ارسطو بر تحقیق بر عالم طبیعت به عنوان نقطه آغاز علم و خلاصه شدن تمام حقیقت هستی در همین عالم، منجر شد تا در مکتب مشای که یکی از عقلانی‏ترین مکاتب فلسفی است، تربیت دانشمند، مقدّم بر فیلسوف بوده و تلاش‏های علمی در قالب تربیت «دانشمند-فیلسوف» به ثمر برسد. مشاهده تغییر و حرکت در عالم طبیعت، پیش از آن که توسط فلاسفه و عرفا تحلیل، و به ارایه نظراتی چون حرکت حبّی در عرفان و برهان نظم در فلسفه منجر گردد، در ادیان مختلف، مورد توجه بوده است. علی رغم این همه تاکید، از سوی ادیان، شواهد داّل بر این است که در  قرن حاضر، تلاش‏های علمی و ارایه هزاران اثر پژوهشی درباره حفظ محیط زیست بی‏فایده بوده، عمل‏کرد انسان  به عنوان اشرف مخلوقات، بشریت را به سوی پرت گاه سوق داده است. یکی از پژوهش‏گران محیط‏زیست، درباره مقایسه دیدگاه اسلام و مسیح می‏نویسد:

«از دیرباز بر این باور بودم که انجیل مکمل تورات، و قرآن مکمل تمام کتب آسمانی است و با دانش اندوزی در علم   محیط‏زیست به یک باور دیگر رسیدم و آن این است که قرآن یک کتاب حفاظت از محیط زیست است» (1).

یکی از کامل‏ترین مجموعه تعالیم الهی درباره نحوه برخورد با محیط‏زیست را می‌توان در اسلام شاهد‌ بود. آن جا که قرآن صامت، ضمن تاکید بر جایگاه ویژه انسان در خلقت و برخورداری از مقام خلافت الهی، بالاترین حقوق را برای انسان در نظر می‌گیرد و در کنارش، قرآن ناطق حضرت علی(ع) خود را از گرفتن پوست جویی از دهان مورچه منع می کنند و بالاتر از آن این که در شب شهادت شان، قبل از ورود به مسجد کوفه، در قالب آخرین وصایا به حضرت ام کلثوم، سفارش اردک‏های خانه را به دخترشان می‌کنند و می‌فرمایند:

«دخترم! موجودی را در بند کرده‏ای که زبان ندارد تا هرگاه گرسنه و تشنه شود نیاز خویش را بیان کند، پس خوراک و آب آن را تامین و یا آن را رها کن تا از گیاهان صحرا بخورد» (2).

رعایت حال حیوانات نه تنها در سیره و سلوک ائمه اطهار (ع) هویدا است بلکه در احکام فقهی نیز ملاک بسیار مهمی در انجام برخی اعمال است؛ تا جایی که طبق برخی متون فقهی، وضو گرفتنی که منجر به تشنه ماندن حیوانی شود را حرام شمرده شده و به جای وضو گرفتن، حکم بر تیمّم داده شده است.(3).

پیش از آن که به بررسی جزیی تعالیم اسلام درباره           حفظ محیط زیست و رعایت حال حیوانات، پرداخته شود، لازم است تا ارتباط خداوند، انسان و عالم طبیعت مورد تحلیل      قرار بگیرد.

ارتباط سه ضلعی خدا- انسان- طبیعت

        خداوند، انسان و عالم طبیعتی که در اسلام معرفی می‌شود، از رابطه سه وجهی برخوردارند که در آن خداوند، در راس مخلوقات اعم از انسان و عالم طبیعت قرار دارد و طبیعت در حالی که مسخّر و محبوب انسان است، راهنما و هدایت کننده‌ی او به سوی معبود نیز خواهد بود. از سوی دیگر، انسان، امانت‏دار این مخلوق الهی است. در این قسمت به بررسی کامل‎تر سه وجه مذکور پرداخته می‌شود:

خداوند در رابطه با انسان و عالم طبیعت، از جایگاه خالقیت برخوردار است. از این جایگاه در لسان فلسفی و کلامی،            به «علت محدثه و مبقیّه» تعبیر می‌شود. خداوندی که خالق عالم طبیعت است، هم خالق اولیه آن بوده و هستی را از عدم   به وجود آورده است و هم بزرگ‏ترین و تواناترین نگهبان و     نگه‏دار آن است. برخلاف پندار گروهی که مقام خالقیت       عالم هستی را در حد ماده‏ای هوشمند، فرو می‌کاهند و یا کسانی که امری حقیر و کوچک چون ژن، اتم یا شعور عالم‏گیر را نگهبان عالم هستی تصور می‌کنند، خداوند در     قرآن کریم، برای بیان حیطه تسلط و قدرتش از جزیی‏ترین و شاید بی‏اهمیت‏ترین پدیده در عالم طبیعت سخن می‌گوید و می‌فرماید:«هیچ برگى(از درختى) نمى‏افتد، مگر این که از آن آگاه است؛ و نه هیچ دانه‏اى در تاریکی‏هاى زمین، و نه هیچ      تر و خشکى وجود دارد، جز این که در کتابى آشکار ( در کتاب علم خدا) ثبت است»(4).

آگاهی خدا از آن چه در خشکی و دریاست به معنای احاطه علم او بر همه چیز است، یعنی او از جنبش میلیاردها موجود زنده در اعماق دریاها و لرزش برگ‏های درختان در تمام جنگل‏ها و کوه‏ها و جریان امواج نسیم در بیابان‏ها و خمیدگی دره‏ها و در نهایت از حرکات مرموز الکترون ها در دل اتم خبر دارد. (5).

  از جمله تعالیم اساسی در دین اسلام که به خوبی در سلوک اولیای دین، قابل مشاهده است، اهمیت و تاکید بر حفظ و احترام به عالم طبیعت است. گویی انسانی که برای محیط‏زیست پیرامون خود، ارزش و احترام قایل می‌شود، شخصیت خود را نیز محترم شمرده است، چرا که هر دو مخلوق خالقی واحد بوده و موظف به رعایت حقوق یک دیگرند. این تأثیرپذیری متقابل، نه تنها در دین، بلکه در فلسفه و عرفان اسلامی، تحت قاعده وحدت وجود، به خوبی تحلیل شده است. وحدت وجود، حکایت از این اصل دارد که هیچ مخلوقی در عالم هستی، وجودی مستقل و جداگانه از خداوند متعال ندارد.

«وجود، حقیقت واحده‏اى است سارى در جمیع موجودات و ماهیّات ممکنات، نیستند مگر امور اعتباریات و حقایق موجودات یا همگى مظاهر آن حقیقت واحده‏اند» (6).

  این قاعده در نظر گروهی به تقلیل شان الوهیت می‌انجامد،   در حالی که اگر به درستی مورد فهم واقع شود، بهترین مویّد برای اصل توحید بوده و در کلام ائمه اطهار (ع) نیز جاری شده است؛ آن جا که امام صادق(ع) برای تعلیم وحدت وجود  به شخصی عامّی، این گونه از مثال روغن و چراغ استفاده می‌کنند و می‌فرمایند:

« خدا در سنگ و آب و گیاه هست، ولى سنگ و آب و گیاه، خدا نیست، همان طور که روغن در چراغ هست ولى چراغ روغن نمى‏باشد» (7).

در مثالی دیگر، برخی عرفا وجود را به نور خورشید شبیه دانستند که در عین واحد بودن، بر همه چیز می‌تابد و نورانی می‌کند:

«پرتو آفتاب که بر زمین افتد در حد ذات خود منقسم و متکثر نمى‏گردد و اگر بر شیشه‏هاى متلّون تابد هر یک به رنگى نماید» (8).

  فلاسفه و عرفا، وحدت وجود را با کمک گرفتن از برخی اصول دیگر چون بساطت وجود ثابت می‌کنند که طبق آن وجود، امری بسیط و غیرقابل تقسیم است، امکان دوئیّت و تحقق جداگانه برای آن، قابل تصور نیست. این امر یگانه، در عین حال که قابل دوئیت نیست، قابل شدت و ضعف است و می‌تواند از اشرف موجودات تا اخسّ آن‏ها را شامل شود.

«کثراتى که ملحوظ مى‏شود به مبناى عرفان جز لحاظات و اعتبارات چیز دیگرى نیست. همان یک وجود حقیقت واحده را به ظهورات عدیده مى‏نگریم و روى جهاتى که همان لحاظات و اعتبارات است، بر آن‏ها اسماء نهادیم. «و کمال توحیده الإخلاص له و کمال الإخلاص له نفى الصفات عنه» چون از جنبش دریا امواج گوناگون پدید آمده، ما نام هاى فراوان بر آن‏ها نهاده‏ایم. با این که جز شکن آب چیز دیگرى نیستند و از آن شکن، این تعیّن‌ها پیش آمد. «کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فی شَأْنٍ» و هیچ موجى با موج دیگر در حقیقت واحده شخصیه آب بودن تفاوت ندارد و ما به لحاظات و اعتبارات نام ها ی مختلف بر آن‏ها نهادیم» (9).

برخی شعرا، مانند عبرت نایینی مبحث وحدت وجود را به شعر تبدیل کرده اند:

چون نور که از مهر جدا هست و جدا نیست   

عالم همه آیات خدا هست و خدا نیست

 ما پرتو حقیم ونه اوییم و هم اوییم

چون نور که از مهر جدا هست و جدا نیست

هر جا نگری جلوه گه شاهد غیب است   

او را نتوان گفت کجا هست و کجا نیست

طبق اصل وحدت وجود، تمام عالم هستی عرصه ظهور و بروز خداوند است و تمام پدیده‏های عالم، اعّم از جماد و نبات،            به اندازه ظرفیت وجودی‏شان، از وجودی مقدس و متعالی برخوردارند؛ به همین دلیل قابل احترام، مقدس و دارای حقوقی خاص هستند.

مقیّد شدن انسان به رعایت حقوق عالم طبیعت و اعتقاد         به خلقت الهی عالم، گواه بر این است که عالم هستی از نوعی شعور اخلاقی بهره مند است (10) . به عبارت دیگر، در بینش توحیدی، جهان هستی دارای نوعی شعور اخلاقی است و رذایل اخلاقی، تاثیری تکوینی بر جهان هستی می‌گذارند که بر طبق حکمت خدای متعال بوده و تابع مصلحت و مفسده واقعی است. در بینش توحیدی، بدی اخلاقی، تاثیر تکوینی منفی بر جهان و پدیده‏های طبیعی دارند. اما اگر انسان بر طبق اخلاق عمل کند، هم نوا  با جهان هستی شده و پدیده‏های طبیعی نیز او را یاری می‌کنند. عالم هستی، براساس خلقت تکوینی خود به سوی خداوند در حرکت است و مقتضای آن، هم سویی با خیرات و زیبایی‏هاست. جهان مخلوق خدا، به سوی کمال در حرکت بوده و در کلیت خود، خیر است (10).

نگرش دینی به عالم طبیعت

رابطه عالم طبیعت با انسان، از وجوه مختلف قابل ارزیابی است، که قرآن کریم و روایات اسلامی، به خوبی آن پرداخته‏اند. برخی از  این شئون، عبارت‏اند از: 

طبیعت، مسخّر انسان

آموزه‏های دینی در نحوه برخورد انسان با محیط زیست و طبیعت به گونه‏ای هستند که انسان را به طور توأمان به استفاده کردن در عین مراقبت و ارزش‏گذاری ترغیب می‌کند. طبیعت زمین و آسمان، شاید زمینه‏ای برای رفع نیازهای انسان باشد، که با توجه به نقش محوری او و جای‏گاه ویژه‏ای که در نظام خلقت به خود اختصاص داده است، این اجازه را دارد که هرگونه که مایل بود از آن استفاده کند؛ اما بیش از آن، طبیعت از آن جهت که آیه و نشانه‏ای از حکمت خداوند است،           قابل احترام بوده و نباید تحت سیطره استعماری انسان        واقع شود. برتری و شان والای انسان و قدرت انسان در تسخیر عالم نکته‌ای است که قرآن مجید نیز به آن اشاره کرده است:

«ما فرزندان آدم را کرامت بخشیدیم و بر دریا و خشکى سوار کردیم و از چیزهاى خوش و پاکیزه روزى دادیم و بر بسیارى از مخلوقات خویش برتری شان نهادیم» (4).

درباره وجوه کرامت انسانی، می‌توان به مواردی چون عقل و نطق، صورت نیکو، تدبیر امور دنیا و آخرت، تسلط بر زمین و تسخیر سایر حیوانات و دست‏یابی به صناعات مختلف اشاره کرد (11-12)، که سبب برتری انسان بر سایر مخلوقات الهی است.

«اوست که دریا را رام کرد تا از آن گوشت تازه بخورید و زیورهایى بیرون آرید و خویشتن بدان بیارایید، و کشتی‌ها را بینى که دریا را مى‏شکافند و پیش مى‏روند تا از فضل خدا روزى بطلبید، باشد که سپاس گویید»(4).

طبیعت، امدادگر انسان

         پیش از این گفته شد که عالم هستی به واسطه خلقت الهی خود، از نوعی شعور و آگاهی برخوردار بوده و در مقام فرمان برداری از خداوند، کوتاهی نمی‌کند. قرآن کریم از        عالم طبیعت، به عنوان سپاه و کارگزار خداوند یاد می‌کند و      با تأکید بر ناشناخته بودن لشگریان خدا (4)، تصریح می‌کند که آن‏ها، به اذن الهی، می‌تواند یاری‏گر انسان یا مهلک او باشد. جنبه‏هایی از امداد تسلط انسان بر طبیعت را در زندگی     حضرت داوو(ع)، (4). آن جا که کوه ها و خیل پرندگان با او     به تسبیح خدا می‌پرداختند و داستان حضرت سلیمان(ع)، (4). شاهدیم که از منطق الطیر آگاه بود و بر تمام ظهورات عالم، تسلط داشت.

«و براى سلیمان باد را مسخّر ساختیم که صبح گاهان مسیر یک ماه را مى‏پیمود و عصرگاهان مسیر یک ماه را، و         چشمه مس(مذاب) را براى او روان ساختیم، و گروهى از جنّ پیش روى او به اذن پروردگارش کار مى‏کردند، و هر کدام از آن‏ها که از فرمان ما سرپیچى مى‏کرد، او را عذاب آتش سوزان مى‏چشانیم!» (4).

       در این آیه، از تمام عالم طبیعت اعّم از باد، مس مذاب، جن، هم چنین جنبه های نادیدنی عالم هستی مانند زمان،     یاد شده که همگی به اذن خداوند، در قلمرو تسلط انسان هستند و خداوند در برخی آیات این نعمات را یا دآوری کرده و انسان را به شکر آن‏ها فرا می‌خواند:

«اى کسانى که ایمان آورده‏اید! نعمت خدا را بر خود              به یاد آورید در آن هنگام که لشکرهایى(عظیم) به سراغ شما آمدند، ولى ما باد  و طوفان سختى بر آنان فرستادیم و لشکریانى که آن‏ها را نمى‏دیدید(و به این وسیله آن‏ها را در هم شکستیم)، و خداوند همیشه به آن چه انجام مى‏دهید بینا     بوده است» (4.)

طبیعت، مقدمه شناخت خداوند

        اهمیت پرداختن به طبیعت آن جا آشکار می‌شود که یکی از قوی ترین ادلّه در اثبات وجود خداوند، اقتباس شده از      محیط‏زیست و نظم موجود در طبیعت است که منجر به      شکل‏گیری برهان نظم می‌گردد. امام صادق(ع) در توحید مفضل، تمام هستی را عرصه ظهور و بروز قدرت الهی دانسته و درباره آن این گونه فرمودند:

«بدان که هر چه در جهان هستى جز خداى تعالى، از آسمان و زمین و ما بین آن‏هاست و تمام موجوداتى که در آسمان و زمین وجود دارند همگى آفریده خدایند، و هر چه در جهان هستى از جوهر، و عرض وجود دارد، داراى بسى شگفتی‏هایى است که نمایان‏گر حکمت، قدرت، جلال و عظمت خداست و این‏ها غیر قابل شمارشند! زیرا اگر آب دریا براى نوشتن کلمات و مخلوقات خدا مرکّب شود، پیش از این که کلمات پروردگار پایان یابد آب دریا پایان پذیرد، هر چند که همانند آن دریا را نیز بر آن بیفزاییم، و لیکن ما به مقدارى از آن‏ها اشاره مى‏کنیم تا نمونه‏اى از دیگر موجودات باشند. آسمان‏ها را با ستاره‏ها، خورشید، ماه، افلاک و حرکت و گردش ستارگان، طلوع و غروب آن‏ها را مشاهده مى‏کنیم، و زمین را با تمام کوه‏ها، معادن، رودها، دریاها، حیوانات، گیاهان و میان آسمان و زمین؛ جو را با ابرها، باران‏ها، برف‏ها، رعد و برق‏ها، صاعقه‏ها و بادهاى وزنده‏اش مى‏بینیم! همه این مشاهدات ما از آسمان ها و زمین و موجوداتى که در آن هاست که هر کدام به انواعى و هر نوعى به اقسامى و هر قسمى به گروه‏هایى تقسیم مى‏شود، که این انقسام و انشعاب و اختلاف صفات، شکل ها و هدف‏هاى ظاهرى و باطنى نامتناهى است، همه این‏ها میدانى است               براى اندیشیدن! و تمام این‏ها با صفات، شکل‏ها و هدف‏هاى گوناگون ظاهرى و باطنى گواه بر یگانگى خدا و دلیل بر جلال و کبریایى اوست‏»

حکمای مشا از مشاهده افعال متکثر و هماهنگی که در گیاهان و حیوانات است و مستند به اجزای و عناصر مادی خاص درون گیاه یا حیوان نیست، نفس حیوانی یا گیاهی را نتیجه گرفتند و شیخ اشراق از هماهنگی عالمانه و مدبرانه میان عناصر، به اثبات ارباب انواع برای آن‏ها می‌پردازد (13). در واقع طبیعت آسان‏ترین راهی است که برای انسان شناخت خداوند را مقدور می‌سازد. هر چند گاهی منجر به خطا رفتن انسان نیز می‌شود و به جای هدایت انسان به خداپرستی، او را به وادی پرستش ماه و خورشید و خلق الهه‏های وهمی می‌کشاند. این گونه کفر اندیشی‏ها، می‌تواند گواه بر این باشد که در ذهن انسان‏های گذشته، طبیعت دارای قدرت خدایی بوده است. نکته‏ای که حضرت ابراهیم(ع) نیز برای بیدار کردن غافلان، به آن اشاره می‌کند و ابتدا خود را به پرستندگان ماه و خورشید بدل کرده و سپس با اشاره به زوال‏پذیری ماه و خورشید، می‌فرماید: «لا احب الآفلین» (4).

برهان نظم در قرآن

         خداوند در قرآن کریم، به منظور تحکیم ایمان و اعتقاد انسان‏ها به وجود خالقی مدبّر و آگاه برای خلق و تدبیر عالم هستی، به بیان برخی از ویژگی‏ها و خصوصیات عالم طبیعت می‌پردازد و در آیات مختلف، انسان را به تعمّق و تعقّل فرا‏می‌خواند. برخی از این آیات عبارتند از:«در آفرینش آسمان‏ها و زمین، و درآمد و شد شب و روز، و در کشتی‏هایى که در دریا مى‏روند و مایه سود مردمند، و در بارانى که خدا از آسمان       فرو مى‏فرستد تا زمین مرده را بدان زنده سازد و جنبندگان را در آن پراکنده کند، و در حرکت بادها، و ابرهاى مسخّر میان زمین و آسمان براى خردمندانى که در مى‏یابند نشانه هاست» (4).

طبیعت و قسم‌های خداوند

          یکی دیگر از راه‏های جلب توجه انسان‏ها به شگفتی‏های طبیعت و عظمت آن در نگرش دینی، توجه کردن به قسم هایی است که خداوند در قرآن کریم به آن اشاره کرده است. خداوند در آیات بسیاری به ظهورات عالم هستی، اعّم از اجرام سماوی، منطقه‏های جغرافیایی، حیوانات، خوردنی‏ها و حتی به گرد و غبار پراکنده شده از حرکت اسب‏ها نیز قسم یاد می‌کند. حساب سوگندهایی که خداوند بیان می‌کند را باید از قسم‏های انسانی جدا کرد. انسان‏ها معمولا برای اثبات ادعایشان، به اموری که از اهمیت، ارزش و عظمت بیش‏تری برخوردارند، قسم یاد می‌کنند. مسلما این حالت را نمی‌توان برای خداوند در نظر گرفت؛ چرا که هیچ چیزی بالاتر و برتر از خداوند نیست؛ اما می‌توان از سوگندهای قرآنی، این گونه برداشت کرد که خداوند به در میان سایر مخلوقات، به کامل‏ترین و  عالی‏ترین آن ها قسم یاد می‌کند. گاهی آن چه مورد سوگند خداوند واقع می‌شود از چنان جایگاهی برخوردار است که خداوند طی آیات مجزّایی، یک بار به خود مخلوق و یک بار نیز به جایگاه او قسم یاد می‌کند و در آیه بعدی به عظمت این قسم، تاکید می‌کند. این قبیل سوگندها را می‌توان در آیاتی که خداوند به ستارگان قسم یاد می‌کند، مشاهده کرد. آن جا که می فرماید: «فَلا اُقسِمُ بِمَواقِعِ النُجُوم؛ وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَو تَعلَمُونَ عَظِیم» (4).

       عالم طبیعت اگر به درستی مورد مداقّه و تدبّر قرار گیرد، حقیقتأ می‌تواند انسان را به شناخت خداوند برساند. نگاه کردن به عرصه‏های مختلف زیستی و دقت به کار رفته در خلقت موجودات مختلف، به حدی است که هر انسانی را می‌تواند به وادی توحید بکشاند. چرا که اگر طبیعت از چنین قدرتی برخوردار نبود، هیچ گاه در قرآن کریم مورد اشاره واقع نمی‌شد و ائمه اطهار (ع) نیز در باب آن به ایراد سخن نمی پرداختند.

       تا این جا به جایگاه متعالی محیط زیست اشاره شد و  با بیان فلسفی و عرفانی، تقدّس عالم طبیعت اثبات شد. هم چنین رابطه متقابل انسان و محیط زیست بیان شد و نحوه هدایت‏گری عالم طبیعت برای شناخت خالق عالم هستی، در قالب برهان نظم مطرح و از میان آیات و روایات نیز شواهد آن بیان شد. هم چنین، امانت داری، تسخیر عالم طبیعت، ضمن تأکید بر حفظ و آبادانی آن نیز بیان شد. در ایـن جـا بــه آموزه های اسلام و تاثیرات باور دینی بر نحوه برخورد و حفظ بدن جسمانی انسان و حیوانات پرداخته می‌شود.

نگرش دینی به بدن انسان:

           طبق تعالیم اسلام، انسان در قبال بدن خود، هم موظف به حفظ و نگه داری و هم موظف به رعایت حقوق است. از جمله آثار مستندی که به تمامه به حقوق اعضای و جوارح بدن انسان می‌پردازد، رساله حقوق امام سجاد(ع) است که در حجمی اندک، در بر دارنده بزرگ‏ترین مضامین حقوقی است.

«خدا بر تو حقوقی دارد که سراپای وجودت را فراگرفته، در هر حرکت و سکون، هر فرود و فراز، تکان دادن اعضای، به کار گرفتن ابزارها، در همه حقوقی دارد، بعضی بزرگ تر و بعضی کوچک تر، از همه بزرگ تر حق خود اوست که رعایتش را لازم کرده،سپس حق اعضا و جوارح از سر تا قدم، چشم، گوش، زبان، دست و پا، شکم، اندام همه این عضوهای هفت گانه که وسیله و ابزار کارها هستند و به تو حق دارند» (14). 

این حقوق، ناشی از دیدگاه اسلام به جایگاه بدن و اعضا و جوارح آن است. در واقع، با چنین روی کردی که در اسلام، قابل مشاهده است، نوع رابطه انسان با اعضا بدنش نیز مشخص می‌شود. گروهی این رابطه را تصرف و مالکیت می‌دانند و گروهی دیگر، آن را از نوع امانت داری معنا می‌کنند. 

       رابطه مالکیت، از ســوی برخــی مفســـران از جمله علامه طباطبایی، به مالکیت تکوینی، تفسیر شده است. علامه طباطبایی، در تفسیر آیات اولیه سوره حمد، پیرامون لفظ مالک، به این نظر اشاره کرده‌اند که وجود بعضی چیزها قایم به ماست؛ بدان معنی که اگر ما نباشیم جدای از وجود ما، هستی جداگانه‌ای ندارند پس ملک ما تلقی می‌شود. مانند اجزای بدن و قوای پنج گانه (بویایی، چشایی و ....) ما به علت سلطه تکوینی که بر اعضای بدن خود داریم مالک حقیقی آن‏ها هستیم. برخی نیز با این استدلال که رابطه، قایم به وجود شخص بودن در اشیایی چون خانه و ماشین دیده نمی‌شود، زیرا آن ها وجودشان مستقل از ماست و بدون مالک هم قابل تصورند، در تایید نظر علامه آورده اند: در عین حال که خداوند مالک تمام هستی است، ما نیز در مورد اعضا و جوارح نوعی مالکیت تکوینی داریم (15). این رابطه با نقدهای مختلفی مواجه شده است که تفصیل آن خارج از بحث است.

وقتی انسان به اعضا و جوارح خود، به عنوان امانتی الهی نگاه کند، مسلم است که برای حفظ و نگه داری آن، میل و رغبت بیش‏تری یافته و خود را مسوول حفظ سلامتی بدنش می‌داند. در واقع، ویژگی امانت‏داری که از اوصاف جدایی ناپذیر اهل ایمان است، شامل حفظ اعضا و جوارح بدن نیز خواهد بود. انسانی که به واسطه ایمان خود، به رعایت و حفظ بدن خویش، موظف می‌شود، بر خود لازم می‌داند تا حقوق بدن خویش را ادا کند. برخی از این حقوق عبارت اند از:

حقوق اعضای بدن  بر انسان:

       انسان همان گونه که در قبال پدیده‏های مختلف پیرامونش دارای وظایفی خاص است، در برابر بدن خویش نیز موظف به حفظ ضوابط و اصولی چند است. در دین اسلام، تعالیمی وجود دارد که در قالب دستورالعمل‏های بهداشتی و پزشکی، نحوه سالم نگه داشتن بدن، به انسان آموخته شده است. آشکارترین توصیه های پزشکی در کتاب شریف طب الرضا(ع) و طب الصادق(ع) مطرح شده است که به نمونه هایی از آن اشاره خواهد شد. اما غیر از این توصیه‏های پزشکی، اسلام، اعضا و جوارح انسان را دارای شئون دیگری نیز می‌داند. مثلا اعضای بدن در روز قیامت به عنوان شاهد،  بر اعمال انسان گواهی می‌دهند و قرآن نیز به صراحت به آن اشاره کرده است و از سخن گفتن دست‏ها در روز قیامت، پرده برداشته است. طبق برخی روایات، اعضای بدن نیز موظف به ایمان آوردن بوده، که به طور مفصل به احادیث موجود، پرداخته می‌شود. اما برخی از حقوقی که گوش، چشم و پا بر ذمّه انسان دارند، از این قرارند:

حق گوش:

«حق گوش این است که پاکش نگه داری، و این مجرای قلب را جز به روی دهان ارزش مندی که خیری در آن به وجود آرد، یا خوی ارجمندی بدان بخشد، نگشایی؛ گوش، دریچه ورود سخن به قلب است که مفاهیم گوناگون و نیک و بد را به آن می‌رساند» (14).

«به تحقیق خدا در کتاب بر شما نازل فرموده که چون بشنوید آیه‏هاى خدا را منکر می شوند و مسخره می کنند با آن‏ها منشینید تا در سخنى دیگر وارد شوند»(4)

«مژده بده آن بندگانم را که سخن را می‏شنوند و از نیکوترش پیروى می‏کنند، ایشانند که خدا هدایت‏شان کرده و ایشانند خردمندان» (4).

حق چشم:  

حق چشم آن است که آن را به حرام نیاندازی، و جز آن جا که عبرتی در کار باشد، بصیرتی افزاید یا علمی به دست آرد،       به کارش نگیری که چشم دریچه قلب است.

«به مومنان بگو چشم هاى خود را(از نگاه به نامحرمان) فروگیرند، و عفاف خود را حفظ کنند؛ این براى آنان پاکیزه‏تر است؛ خداوند از آن چه انجام مى‏دهید آگاه است» (4).

 در برخی از روایات، چشم را همراه با صفتی خاص معرفی کرده‏اند:

«در میان اعضاى‏ بدن‏ هیچ چیز کم شکرگزارتر از چشم نیست، پس کم‏تر به خواسته‏اش پاسخ گویید که در غیر این صورت شما را از یاد خداى عزّ و جلّ باز مى‏دارد» (16).

حق پا:

        حق پا آن است که با آن راه حرام نپیمایی، مرکب راهی که پویندگانش، خفت و اهانت بینند قرارش دهی، پا وسیله نقلیه توست، به راه دینت می‏برد، و وسیله سبقت توست.(14) .

«در روى زمین متکبرانه راه مرو، که هرگز زمین را نخواهى شکافت و هرگز به بلندى کوه ها نخواهى رسید» (4).

«و در رفتن خویش معتدل باش و صداى خود را کوتاه کن که زشت ترین آوازها آواز خرانست» (4).

وظایف اعضا و جوارح بدن:

        اعضای بدن انسان، هم چنان که دارای حقوقی خاص هستند، از وظایفی خاص نیز  بهره مندند. طبق برخی از روایات و تفاسیر، اعضای بدن دارای دو وظیفه هستند که عبارت اند از: ایمان به خداوند و شهادت در روز جزا.

ایمان به خداوند:

         طبق آن چه که از روایات برداشت می شود، اعضا و جوارح بدن انسان، موظف هستند تا به خداوند متعال ایمان بیاورند. طبق این روایات، نحوه ایمان آوردن هر یک از اعضا، متفاوت از ایمانی است که بر عهده عضوی دیگر گذاشته شده است. در حدیثی در این باره چنین می خوانیم:

«خداى عز و جل بر هر یک از اعضای بدن، عملی را واجب ساخته که انجام دهد، (در این صـورت) با ایمان کامل، خداى عز و جل را ملاقات کند و او اهل بهشت است، و کسى که نسبت بــه برخــى از آن‏ها خیانت روا دارد، یا از امـر خـداى عز و جل تجاوز نماید، با ایمان ناقص خداى عز و جل را ملاقات کند» (17).

در نهایت، سرنوشت انسان مومنی که با اعضا و جوارح خود وارد محشر می‏شود، این گونه از امام صادق (ع) بیان شده است:

«پس هر که خدا را ملاقات کند در حالى که اعضای بدن‏ خود را (از نافرمانى حق) حفظ کرده و با هر یک از اعضا بدنش آن چه را خدا فرض نموده انجام داده باشد، پس خدا را ملاقات کند در حالى که ایمان خود را کامل ساخته و از اهل بهشت        قرار گرفته است، و هر که در چیزى از وظایف این اعضا کوتاهى کند و تجاوز نماید از آن چه خدا فرمان داده است خدا را       در حالى ملاقات خواهد کرد که ایمانش ناقص است» (18).

برخی روایات دیگر از مساله جدیدی خبر می‌دهند که آن سهم اعضای بدن در ابتلای به بلای الهی است. طبق این روایات، برخی بیماری ها مانند تب، بیماری سودمندی شمرده می شود چرا که اعضای بدن را به سهم ابتلای به بلا می‏رساند.

«زهرى از علىّ بن الحسین (ع) روایت کرده که فرمود: تب درد خوبى است بهر عضوى از اعضای بدن‏ سهم خود را از بلا می‏رساند، و خیر و خوبى در کسى که بلا نبیند نخواهد بود» (19).

شهادت در قیامت

اعضای بدن انسان، در قیامت در زمره شاهدان اعمال قرار گرفته و این شهادت در قرآن این گونه عنوان شده است:

«و درباره گواهى دست‏ها و پاها علیه خود و صاحبان‏شان نسبت به تباه ساختن امر خداى عز و جل و واجبش فرماید: «امروز    بر دهان‏هاشان مهر می‌زنیم و دست‏های‏شان با ما سخن گویند و پاهای‏شان باعمالى که می‌کرده‏اند گواهى دهند» (4).         آن است آن چه خدا بر دست‏ها و پاها واجب ساخته و       همین هم عمل ایمانى آن هاست» (17).

«نه فقط زبان بلکه تمام اعضای از پوست و دست و پا و غیره گویا خواهند بود، همه زبانند و گوش‏اند در عدّه‏اى از آیات     راجع به شهادت اعضای بدن‏ تصریح شده از جمله‏ «حَتَّى إِذا ما جاؤُها شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ‏» (4) چون پیش آتش آیند، گوش ها، چشم ها و   پوست‏هایشان به آن چه کرده‏اند گواهى می‏دهد. بالاتر از این رو کرده به پوست هایشان گویند «لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا» چرا بر علیه ما گواهى دادید؟ آن‏ها در جواب گویند: «أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ» (4). خدایی که همه چیز را گویا کرده ما را به نطق در آورد» .

تعالیم پزشکی اسلام در باب حفظ بدن:

          دین اسلام، به تناسب رسالتی که به عهده داشت و موظف به هدایت انسان‏ها برای وصول به سعادت بود، ناگزیر از ارایه دستورالعمل‏هایی برای حفظ سلامتی مسلمانان بود.       در واقع، انسان که آفریده خدا و خلیفه و امانت‏دار اوست، برای زندگی و حیاتی آفریده شده است که در پیوندهای گوناگون خود، خدا محور است، و در این زندگی و بندگی به بدن سالم نیاز دارد و بهره مندی همه جانبه او از سلامتی اساس فعالیت‏های وی در زندگی مادی و معنوی است که               در زبان پیامبر اکرم(ص) از آن به «نعمت پنهان و ناشناخته» یاد شده است (2). رجوع به پزشکان و استفاده از          داروهای طبیعی، از جمله سفارشاتی بود که پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) به آن تأکید فراوان می‌کردند.            امیرالمومنین علی(ع) در این باره فرمودند:

«کسی که بیماریش را از پزشک پنهان کند، به بدنش خیانت کرده است» (21).

  طب النبی(ص)، طب الرضا(ع) و طب الصادق(ع)، از اولین آثاری است که در این زمینه نوشته شده است. از دیگر آثاری که در زمره اولین کتب پزشکی مسلمانان بود، مربوط به      نیمه دوم قرن هجری، معروف به«فردوس الحکمه» اثر         علی ابن ربن طبری بود که وی استاد زکریای رازی و آثارش پیش گام نوشتن آثار پزشکی مختلف بود.(22) 

دستورات و آموزه‏های پزشکی در میان تعالیم اولیای دین،       به حدی زیاد است که پرداختن به آن مجال بیش تری        می طلبد اما به طور خلاصه، به چند نمونه از این تعالیم اشاره می‏شود. در اسلام، نعمت سلامتی از چنان ارزشی برخوردار است که این گونه از آن یاد شده است:  خیرى در زندگى نیست مگر با صحت، همانا در صحت بدن شادمانى فرشتگان و خوشنودى پروردگار و استوارى سنت است» (23).

حفظ سلامتی بدن با رعایت اعمالی خاص به دست می آید که این اعمال در سیره ائمه اطهار(ع) به خوبی عنوان شده است.

از باب نمونه، به چند حدیث که به طریقه دوری از بیماری و حفظ سلامتی بدن اشاره دارد، پرداخته می شود. از        حضرت علی(ع) نقل است که فرمودند:

«کسی که نهال هوس‏های گوناگون در دل بکارد، میوه دردهای گوناگون بچیند. زندگی را برای خوردن مخواه، بلکه خوردن را برای زندگی بخواه» (2). 

پیامبر اکرم(ص)، در باره طریقه خاصی از آب خوردن را منجر به بیماری دانستند و فرمودند: « آب را هنگام نوشیدن بمکید و یک باره سر نکشید. چرا که مایه ناراحتی کبد می شود» (24).

پرهیز از پرخوری و ترغیب به رعایت اعتدال، از نمونه‏هایی است که در جهت حفظ سلامتی، مورد سفارش قرار گرفته است. رعایت بهداشت، پرهیز از پرخوابی، پرهیز از استفاده توام برخی از غذاها به حفظ سلامتی انسان کمک زیادی می‏کند.

  بعد از پرداختن به تعالیم اسلام و آموزه‏های دینی در معرفی جایگاه و وظایف اعضای بدن، حقوقی که اعضا و جوارح انسان  بر ذمّه او دارند، پرداخته شد و نحوه حفظ بدن در قالب تعالیم مختصری، بیان شد. بعد از بیان نحوه رفتار مومنانه با بدن،      به جاست تا به تاثیرات باور دینی در نحوه برخورد با عالم طبیعت و حیوانات بپردازیم.

نگرش دینی بر حفظ محیط زیست و جلوگیری از نابودی آن:

        از اثرات برخورد دینی با محیط زیست این است که       در دین، انسان حق نابودی طبیعت را ندارد؛ از آزار رساندن        به حیوانات منع می‌شود، به کشاورزی و گسترش کشت و زرع امر می‌شود و باید نسبت به طبیعت حرمت قایل شود. به طور خلاصه می‌توان دیدگاه دین اسلام را نسبت به طبیعت          در حدیثی از نبی اکرم (ص)یافت که فرمودند:

«در نگه داری زمین بکوشید و به آن حرمت نهید که مادر شماست و هر کس بر روی آن کار نیک یا بدی را انجام دهد، گزارش خواهد کرد» (2).

مسلّم است زمینی که دارای چنین حرمتی است، به هیچ وجه نباید مورد آسیب و فساد قرار گیرد. قرآن کریم در آیات فراوانی به سزای فساد کنندگان در زمین پرداخته و آنان را از این کار منع کرده است. برخی از این آیات عبارتند از:

«چون از نزد تو بازگردد، در زمین فساد کند و کشت‏زارها و دام‏ها را نابود سازد، و خدا فساد را دوست ندارد» (4) .

عمران و آبادانی محیط زیست:   

         از دیگر تعالیم دینی در نحوه برخورد با محیط‏زیست، سفارش به عمران و آبادانی است، که می‌توان به بهترین شکل ممکن در سیره عملی ائمه اطهار(ع) شاهد بود. حضرت علی(ع)، در عین مشغله‏های حکومتی، این وظیفه مهم را شخصاً عمل می‌کردند و در مدینه و کوفه، به کاشت درختان و حفر چاه می‌پرداختند. وجود منطقه‏ای به نام «آبار علی» در مدینه، شاهدی در این مدعاست. عمران و آبادانی زمین در سایه کاشت درختان مورد سفارش قرار گرفته است، تا جایی که         حضرت علی(ع)، در توصیه عمران اراضی، به مالک اشتر فرمودند: «باید که توجه تو به آباد کردن زمین بیش از توجه به گرفتن خراج باشد، چه خراج جز در نتیجه آبادى فراهم نمى‏آید. هر کس بدون آباد کردن زمین خواستار خراج شود، کشور را خراب و مردم را هلاک کرده است» (25).

از نبی اکرم (ص) در مذمت قطع درختان نقل شده است که فرمودند: «هر کس درخت سدری را بی‏جهت قطع کند خدا سرش را در آتش فرو می برد» (26).

 از دیگر احادیثی به اهمیت آبادی زمین و کاشت درختان   اشاره دارد، حدیثی است از نبی اکرم(ص) که فرمودند:

«اگر نهالی در دست یکی از شماست و در آستانه برپایی قیامت به اندازه کاشتن آن فرصت دارید، آن را بکارید» (2).

یکی از آثار بسیار مفیدی که به عمران زمین وکشت و زرع مترتّب است، کسب روزی حلال و صدقه بودن محصولات آن‏ها است. از امام صادق(ع)، نقل شده است که فرمودند:

«کشاورزی و درخت کاری کنید؛ به خدا سوگند کاری حلال‏تر و پاکیزه‏تر از آن نیست.» (2). 

در حدیثی از رسول اکرم(ص)، وارد شده است که در آن محصولات کشاورزی را به مثابه صدقه دانسته و درباره آن می‌فرمایند:

«اگر مسلمانی درختی بکارد و پرنده، انسان یا حیوانی از میوه آن بخورد برایش صدقه به شمار می‌آید» (26).

هم چنین طبق برخی روایات، کاشت درختان و بهره گیری دیگر افراد از ثمرات آن، به عنوان صدقه جاریه بوده و بعد از مرگ فرد کشاورز نیز از برکات آن بهره مند خواهد بود.         در این ‏باره احادیث فراوانی وجود دارد از جمله حدیثی از       نبی مکرم اسلام (ص)،که فرمودند:

«پنج گروه‏اند که در گورهایشان به سر می‏برند لیکن ثواب و پاداش کارهای‏شان به نامه عمل شان جاری می‏شود: یکی از آن‏ها کسی است که با دستان خود نخلی نشانده باشد»

نگاه کردن به طبیعت تا جایی برای انسان مفید است که طبق برخی روایات منجر به روشنی دیده می‌شوند. از جمله          این احادیث، روایتی است که پیامبر اکرم (ص) فرمودند:

«سه چیز است که سبب روشنی چشم می‌شود: نگاه کردن       به سبزه، آب روان و روی نیکو» (27).

نکته جالب در بررسی آموزه‏های اسلام                               در باب حفظ محیط زیست این است که با این که اسلام        در سرزمین خشک و بیابانی رواج یافته است، اما نه فقط در باب کاشت درختان و آبیاری، بلکه در مورد گل‏ها نیز می‌توان احادیثی را یافت. از جمله این حدیث که حضرت علی (ع) فرمودند:

«پیامبر اکرم(ص) با دو دست‏شان به من گل محمدی        هدیه کردند. چون آن را بوییدم، فرمودند: این گل، پس از برگ و گل درخت مورد، بهترین گل بهشتی است.» (28).

        پیامبر اکرم (ص) جهت ترغیب مسلمان برای عطرآگین کردن فضا و استفاده هر چه بیش تر از عطر گل‏ها، می‏فرمودند: «محبوب من از دنیای شما بوی خوش است» (28).

نگرش دینی به حیوانات:

        اهمیت دادن به حیوانات و مدارای با آن‏ها، از جمله سنت‏هایی است که از ابتدا مورد تاکید واقع شده است.           از بررسی تعالیم اسلامی این گونه نتیجه می‏شود که حیوانات همان گونه که به انسان خدمت می کنند، دارای حقوق خاصی نیز هستند که همواره صاحبان آن‏ها موظّف به رعایت          این حقوق هستند. رعایت حال حیوانات و پرداختن به       محیط زیست در اسلام به حدی است که اولین دام پزشکی ها و مناطق حفاظت شده طبیعی، به سفارش و دستور                نبی اکرم(ص)  ساخته شده بود.یکی از حقوق دانان فرانسوی که در قرن هفدهم به امپراطوری عثمانی سفرکرده بود           در گزارش خود نوشته بود:

«در سنت کهن موسسات موقوفه مناطقی برای چرا و مداوای حیوانات در نظر گرفته شده است. مرعای سبز، مکانی برای چرای حیوانات از پا افتاده بود که صاحبان شان به آن ها غذا نمی‏دادند. این حیوانات تا زمان مرگ‏شان در این مکان چرا     می‏کردند. در میان موقوفه‏های دمشق، مکان هایی نیز یافت می‏شود که در آن گربه‏ها می توانستند در آن بخورند و بخوابند و جست وخیز کنند» (1) .

علاوه بر این، به دستور پیامبر اکرم(ص)، مناطق            حفاظت شده‏ای به عنوان «حِمی» در مدینه تأسیس شد. حمی، منطقه ای بود که ضمن بهره‏مندی از درختان و نخلستان‏های بسیار، فضایی قُرُق شده را فراهم کرده بود تا انواع حیوانات بتوانند در آن به راحتی و بدون تهدید زندگی کنند.               در این منطقه، قطع درختان، کندن بوته‏ها و آزار حیوانات ممنوع بوده است. مساخت این زمین تقریباً 12 مایل         بوده است.(1) با بررسی آیات قرآن کریم، مشخص می‏شود که در اسلام، حیوانات مانند زینتی برای انسان بوده و در روایات زیادی بهره مندی از مرکب مناسب، جزء نعمات             شمرده شده است. خداوند حیوانات را خلق کرده است تا به انسان سود برسانند و او را برای سفر و حمل ونقل یاری کنند و به عنوان زرقی برای انسان باشند. اما در عین حال،        حیوانات حقوقی را نیز به گردن انسان دارند، مانند حق آب و غذا، کار نکردن بیش از توان، کتک نخوردن، مداوا کردن       در صورت بیماری که به برخی از آیات و احادیث در این باره اشاره  می‌شود.

حیوانات، زینتی برای انسان:

       از جمله آیاتی که حیوانات را زینتی برای انسان معرفی کرده‏اند، آیه‏ای است که خداوند در آن می‌فرماید:

آیه اول:    

«و اسبان و استران و خران را براى آن آفریده است که سوارشان شوید و نیز زینت شما باشند. و خدا چیزهایى آفریده که شما نمى‏دانید»  (4.)

آیه دوم:

«خداخانه‏هایتان را جاى آرامش‏تان قرار داد و از پوست چهارپایان برای‏تان خیمه‏ها ساخت تا به هنگام سفر و به هنگام اقامت از حمل آن ها در رنج نیفتید. و از پشم و کرک و موی‏شان، تا روز قیامت برای‏تان اثاث خانه و اسباب زندگى ساخت.» (4).

آیه سوم:

«خداست که چارپایان را برای‏تان آفرید تا بر بعضى سوار شوید و از بعضى بخورید؛  و شما را در آن منافعى است و مى‏توانید با آن ها به حاجاتى که در نظر دارید برسید. و بر آن‌ها و بر کشتی‏ها سوار شوید» (4).

حیوانات، موجوداتی ذی شعور:

         با بررسی برخی روایات و آیات مشخص شده است که حیوانات که جزیی از عالم طبیعت هستند، هم چون سراسر عالم هستی، موجوداتی شعورمند هستند و از امور مختلفی چون اعمال اخلاقی انسان‏ها اثر می‌پذیرند. در واقع، اعمال بد و ناشایست، مانند حرکت برخلاف جهت رودخانه به سختی انجام می‌شود و با جریان طبیعت هم سو نیست. طبیعت و          سایر موجودات، نسبت به بدی و خوبی برخورد یکسانی ندارند و یه یاری نیکی‏ها و خوبی‏ها  برمی‌خیزند و بدی‏ها در آن‏ها       اثر نامطلوبی دارد و نظم طبیعی آن ها را بر هم می‌زند.       امام علی(ع)، جهان هستی را مخلوق خداوند و دارای شعور و هماهنگی دانسته‌اند و می‌فرمایند:

بدانید این زمینی که شما را بر روی خود نگه می دارد و        آن آسمانی که شما را در سایه اش قرار می‏دهد، هر دو فرمان‏بردار  پروردگار شما هستند. آن‏ها از روی دل سوزی و     یا از در چاپلوسی و یا به امید خیر و نیکی بهره ای، سود و برکت خود را در دسترس شما نمی گذارند؛ بلکه دستور دارند تا نیازمندی‏های شما را بر آرند؛ پس اطاعت امر کرده،         برای انجام مصالح شما قیام نموده‏اند. خداوند بندگانش را که        به کارهای شایسته می پردازند، با کاهش نعمت و از میان رفتن برکت و بسته شدن درهای رحمت به رویشان دچار می سازد     تا کسانی که پشیمان‏اند، راه توبه پیش گیرند و آن‏هایی که       سر به هوا هستند، پند واندرز پیش گیرند و ایزد بزرگ و توانا آمرزش خواستن را سبب فراوانی روزی و رسیدن رحمت و مهربانی قرار داده است.(10).

شعور مندی به این معنا است که حیوانات نیز در مواقع مختلف نه تنها به تسبیح و تقدیس خداوند می پردازند بلکه در موقعیت‏های خاص به سخن گفتن با خداوند می پردازند. نمونه‏ای از این سخن گفتن را امام موسی کاظم(ع) در حدیثی این گونه فرمودند:

«هر حیوانی هنگام سوار شدن صاحبش بر آن می گوید: بارخدایا، او را به من مهربان کن» (29).

امام صادق(ع)، در حدیثی به چهارنوع شعور حیوانات، اشاره می‌کنند و می‌فرمایند:

«هر چند خداوند شعور خاص انسانی را به حیوانات نداد، اما به آن‏ها چهار خصلت(شعور) را افاضه کرد: شناخت خالق خود، شناخت چگونگی پی جویی روزی، شناخت نر از ماده و ترس از مرگ» (24).

در حدیثی دیگر که به نقل از اباذر است، به درخواست صبح گاهی حیوانات از خداوند اشاره شده است. در این حدیث، اباذر به نقل پیامبر اکرم(ص) می‌گوید:

«شنیدم از رسول اکرم(ص) که میفرمودند: «حیوان هر روز صبح، به خداوند می‏گوید: پروردگارا ! مالکی درست کار       روزیم‏ کن که سیر و سیرابم سازد و مرا به کاری افزون بر توانم وا ندارد» (2).

   حقوق حیوانات بر انسان:

         اسلام تمام آن چه که برای زندگی سالم حیوانات لازم است را بر صاحبان حیوانات تکلیف کرده است و آنان را موظف به انجام آن کرده است. این اصل مهم را حضرت علی(ع)،      این گونه بیان می‌کنند:

  «خدا را پروا کنید در حق شهرهای او و بندگان که شما مسوول هستید حتی در برابر سرزمین ها و چارپایان» (30).

  در اسلام به حقوق زیادی برای حیوانات اشاره شده است      که برخی از این حقوق عبارتند از:

حق آب و غذا:

        از جمله اساسی‏ترین حقوق حیوانات که بر ذمّه صاحبان آن‏ها است، حق دادن آب و غذا است. عدم همّت در این کار، طبق بسیاری از روایات با عذاب دردناک الهی همراه است. چرا که حیوانات از صاحب خود که آن‏ها را گرسنه نگه داشته،       بر خداوند شکایت می‌کنند. این مساله در احادیث زیادی عنوان شده است. از جمله این احادیث:

پیامبر اکرم(ص)، وارد باغ یکی از انصار شد و شتری را دید. شتر با دیدن پیامبر اکرم(ص) چشمانش پر از اشک شد. آن حضرت بر کوهان شتر دستی کشیدند و حیوان آرام شد. حضرت رسول(ص) سوال کردند: صاحب این شتر کیست؟ جوانی از انصار پاسخ داد: مال من است. پیامبر اکرم(ص)، به وی فرمودند: «آیا درباره این چارپا که خدا تو را مالک او            قرار داده است، پروای الهی نمی‏کنی؟ او نزد من از این که تو او را گرسنه نگه می‏داری شکایت کرده است» (26).

روایتی دیگر وجود دارد که تأییدی بر اهمیت زیاد         بهداشت غذایی حیوانات است. یکی از اصحاب نبی اکرم(ص)، را دیدند که خودش مشغول پاک کردن جوهای اسبش است. به او گفتند: چرا نمی‏گذاری تا دیگران این کار بکنند؟ پاسخ داد:

«از رسول خدا (ص)، شنیدم که فرمودند: مردی نیست که خودش برای اسبش جوها را پاک کند، مگر این که خداوند به قدر هر دانه‏ای، حسنه ای برایش می نویسد» (3).

 نحوه بار گذاشتن بر حیوانات

        در اسلام از تحمیل بار زیاد و کج که موجب آزار حیوان شود، نهی شده است. هم چنین بر پایه برخی روایات، نباید      بر پشت حیوان خوابید؛ زیرا موجب زخمی شدن بار حیوان    می‏شود و این کار حکیمانه نیست. مگر آن که بر پشت حیوان، محملی باشد که راکب بتواند بدون اذیت حیوان به استراحت بپردازد.(2). تاکید بر این مطلب به حدی است که می‌توان آن را به صورت متواتر در کتب روایی بافت. به عنوان مثال، این مطلب در کتاب جواهر الکلام نیز این گونه عنوان شده است:

«بر حیوان بیش از توان آن، نباید بار کرد. از حمل بار        بسیار سنگین بر حیوان، پیمودن مسیر طولانی بدون استراحت و سوار شدن سه نفر بر یک حیوان نهی شده است» (31) .

  آزار نرساندن به حیوانات:

        با توجه به آن چه در مورد اهمیت و برکت حیوانات     برای انسان، گفته شد مشخص است که انسان حق آزار رساندن و زدن حیوانات را ندارد. یکی از مواردی که به شدت نهی شده است، شلاق زدن به صورت حیوانات است که درباره آن از رسول خدا(ص) روایت است که فرمودند:

«لا تَضرِبُوا الدَوَّابَّ عَلی وُجُوهِها، فَإنَها تُسَبِحُ بِحَمدِالله» (2) .

« بر چهره حیوان نزنید، زیرا چهره هایشان با حمد و سپاس، خداوند را تنزیه می کنند»

در روایتی دیگر از امام سجاد(ع)، نقل است که در تشرّف        به سفر حج، شتر ایشان در راه رفتن سستی و کندی می کرد. در این هنگام، امام سجاد(ع)، چوب دستی‏شان را به حیوان نشان دادند و فرمودند:

«آه! اگر ترس از قصاص نبود (این کار را می کردم). سپس دست‏شان را پایین آوردند و چوب دستی را از حیوان دور کردند» (32).

نتیجه گیری

        ماحصل آن چه گفته شد را این گونه می‏توان خلاصه کرد که در دین اسلام، به عالم طبیعت، نه به عنوان وجودی مستقل، بلکه به عنوان تجلی و ظهوری الهی نگاه می‏شود که در آن تمام مخلوقات، نمایی از اسمای الهی بوده و به همین دلیل، قابل و لایق احترام هستند. در اسلام، خداوند در بالاترین            مرتبه هستی، انسان، خلیفه خداوند و عالم هستی نیز طفیل وجود انسان تلقی می‏شود که قدرت تسلط و تسخیر عالم را داشته و در عین حال، موظف است با طبیعت، هم چون       عطیه الهی برخورد کند و در حفظ و آبادانی آن کوشیده و همواره عالم هستی را عزیز بدارد. اصل وحدت وجود، از جمله اصولی است که به خوبی می‌تواند یگانگی در عین جدایی خداوند، انسان و عالم هستی را توجیه کند. در باور دینی اسلامی، همان گونه که برای سایر موجودات اعم از جماد و نبات و حیوان، شان و حقوقی لحاظ شده است، برای اعضا و جوارح انسانی نیز حقوق و شئونی معرفی می شود که انسان موظف به رعایت آن بوده و در صورت گرامی داشتن این حقوق است که به فرد مسلمان به صورت مؤمن کامل، از دنیا خواهد رفت.

منابع

1. صادقی، امیر حسین و همکاران،((رویکرد های نوین به درون مایه های دینی در حفاظت محیط زیست))، نشریه پژوهش و حوزه،1386، شماره 30،،ص159
2. جوادی آملی، عبدالله، چ ششم، مفاتیح الحیاة، قم: إسراء، 1391، ص 674
3. احمدی خواه، علی ، "حقوق حیوانات در سیره و سخن رسول رحمت"، نشریه معرفت، شماره 182، 1389، ص100
4.  قرآن کریم
5. رستمی، محمد حسن ، سیمای طبیعت در قرآن، چ دوم ، قم: بوستان کتاب،1386، ص152
6. لاهیجى فیاض ، گوهر مراد، چ اول، تهران: سایه، 1383 ، ص283
7. حسینى تهرانى، سید محمد حسین ، امام شناسى، چ سوم، مشهد، علامه طباطبائی،1426 ش، ج18، ص130
8. محقق دوانى، تهلیلیه، چ اول، تهران: کیهان، 1373 ش، ص128
9. حسن زاده آملی، حسن ، ممد الهمم در شرح فصوص الحکم، چ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1378، ص257
10. محمدی، مسلم و مرضیه ،"تأثیر دو باور اعتقادی توحید ومعاد بر اخلاق در نهج البلاغه"، فصل نامه پژوهشی پژوهش نامه اخلاق، شماره 4، 1390، ص89
11. فیض کاشانى، محسن ، الأصفى فى تفسیرالقرآن، چ اول، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، 1418 ق، ج1، ص689
12. بیضاوی، عبدالله ابن عمر، چ اول، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، بیروت: دارالإحیاء التراث العربی، 1418، ج3، ص262
13. جوادی آملی، تبیین براهین اثبات خدا، چ پنجم، قم: إسراء، 1388، ص241
14. امام سجاد، رساله حقوق،ص3 (کتاب خانه مجازی شیعه، www.shia-library.blogfa.com)
15.  کاظمی افشار، هاجر و همکاران، "نحوه ارتباط انسان با اعضای بدن خود از دیدگاه فقه و حقوق"؛ نشریه مطالعات فقه و حقوق اسلامی، شماره 1، 1390، ص34
16. ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول / ترجمه جعفرى - تهران، چاپ: اول، 1381ش. ص109
17. کلینی، احمد بن یعقوب ، أصول الکافی، (ترجمه: محمد جواد مصطفوى)، چ اول، تهران: کتاب‌فروشی علمیه اسلامیه، 1369ش.ج3، ص60-61
18. عاملى، شیخ حر ، جهاد النفس وسائل الشیعة،  چ اول، ترجمه: علی صحت، تهران: ناس، 1364ش.ص11
19. ابن بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، چ اول، ترجمه:علی اکبر غفارى، تهران: کتب‌فروشی صدوق، بى تا. ص427
20. قرشى بنایى، على اکبر، قاموس قرآن - تهران، چاپ: ششم، 1412ق. ج6،ص55
21. تمیمی آمدی، عبدالوهاب، غررالحکم، چ دوم، مصحح: سید مهدی رجائی، قم: دارلکتاب اسلامی، 1410، ص484
22. شریف حسینی،"پزشکی در تمدن اسلامی"، نشریه پژوهش و حوزه، شماره 17-18، 1383، ص90
23. مستغفری، جعفر بن محمد ، روش تندرستى در اسلام / ترجمه طبّ النبی وطب الصادق علیهما السلام، چ اول، ترجمه: یعقوب مراغی، محمد خلیلی، قم: مؤمنین،1381، ص15
24. کلینی، اصول الکافی، مصحح: علی اکبر غفاری- محمد آخوندی- 1407، ج6، ص381
25. حکیمی، محمد رضا ، الحیاة، چ اول، مترجم: احمد آرام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1380ش، ج2، ص745
26. مجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار (ط - بیروت) - بیروت، چاپ: دوم، 1403 ق.ج63، ص113
27. حرانى، ابن شعبه ، تحف العقول، چ دوم، قم: جامعه مدرسین،1404،ص409
28. ابن بابویه، عیون اخبار الرضا(ع)،چ اول، (مصحح: مهدی لاجوردی)، تهران: نشرجهان، 1378ج1، ص40-41
29. برقی، احمد ابن خالد ، المحاسن، چ دوم، مصحح: جلال الدین محدث، قم: دارالکتب الاسلامیه، 1371، ج2، ص626
30. بحرانی، ابن میثم ، اختیار مصباح السالکین، چ اول، مصحح: محمد هادی امینی، مشهد: انتشارت آستان قدس رضوی،1366، ص351
31. نجفی، محمد حسن ، جواهر الکلام، بیروت، دارالکتب اسلامیه، 1394ه، ج31، ص397

32. شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعة - قم، چاپ: اول، 1409 ق. ج11، ص

The Impact of Religious Belief On How To Deal With Environmental

       سمت ها به درستی درج گردد       Maryam rafia*[3]                                   

Nafise sate[4]

Abstract:

This present article is writing in order to explain the impact of religious belief on how to deal with environmental issues. This papers some how comparative between Islamic theology and the environment, that is used the theological and philosophical foundations for how to deal with environmental. Also, environment, in the broadest possible sense used and there is the corresponding nature intended. The relationship between God as creator of the universe, and nature as subject human beings and he's Guide to theology, and the man as heir and representative of  by God on earth, that is the power to seize and conquer nature, are the purpose of this article. Therefore introducing the universe as a divine trust and suggests some lessons on how to preserve and maintain it, that Islam requires believers to put it, among the goals or purpose of this paper is to investigate and explain.

Keyword: Religious belief, Human, Environment, Animals.