ارایه روش‏های بهینه جهت تصفیه آب و پساب حاوی رنگ‏های گوگردی

این روش‏ها می‌توانند شامل پیوند رنگ به سطح سلول از طریق پیوندهای یونی، هیدروفوبی و کووالانسی، انتقال رنگ به درون سلول، پیوند با آنزیم‏هایی که ویژگی‏های احیای رنگ‏ها را   تغییر می‌دهند، پیوند با آنزیم‏هایی که رنگ‏ها را تجزیه می‌کنند و انتقال رنگهای تخریب شده به خارج از سلولها میباشد. قارچها نقش ضروری در رنگزدایی پساب رنگ ایفا می‌کنند. مکانیزم رنگزدایی قارچی تابع حالت زندگی آنها از جمله حالات مرده یا زنده آن‏ها دارد. رنگ‏زدایی با سلول‏های زنده شامل مکانیزم‏های پیچیده نظیر اکسیدازهای^[33] درون سلولی و برون سلولی و جذب زیستی ‌است (22). این سلول‏ها روابط نزدیکی با شرایط عملکرد از جمله شرایط تغذیه، غلظت پساب رنگی و سمی بودن آن دارند. مکانیزم اصلی این سلول‏ها تجزیه بیولوژیکی است. سلول‏های زنده می‌توانند برای لیگنین^[34] مصنوعی و یا      رنگ‏های مصنوعی، آنزیم‌های لاکاز^[35]  تغییر دهنده لیگنین، پراکسیداز منگنز^[36] (MnP) و لیگنین پراکسیداز^[37]  (LiP) تولید کنند.

لاکازها نقش مهمی در رنگ‏زدایی ایفا می‌کنند. آن‎‏ها کاتالیست اکسیداسیون تک الکترون از انواع ترکیبات آلی و معدنی را با استفاده از اکسیژن مولکولی به عنوان یک گیرنده الکترونی عمل کرده و رادیکال‏های فعال را که عامل تخریب مولکول‏های رنگ‏زا است را ایجاد می‏کنند. در رنگبری پساب صنعت نساجی، ارتباط بین لاکازها و ترکیبات واسطه مورد بررسی قرار گرفته است (23)لاکاز به تنهایی قادر به رنگبری این پساب نیست. با ترکیبات واسطه به‏همراه لاکازها می‌توانند رنگزدایی پساب را افزایش دهند. ترکیبات واسطه که ترکیباتی با وزن مولکولی کم هستند و می‌توانند به‏راحتی لاکاز اکسیده شوند، رادیکال‏های فعال تولید می‌کنند که به نوبه خود قبل از برگشتن به حالت اصلی خود، به لایه‌های تحتانی پیچیده‌تر حمله ‌می‌کنند. علاوه بر این، تاثیر لاکاز در اکسیداسیون و تخریب رنگها در رنگرزی پنبه با رنگهای گوگردی نشان داده شده است (24).  که یک کاتالیزور اکسایشی فعال است، برای اکسیداسیون رنگ گوگردی به‏عنوان جانشینی برای دی‌کرومات سمی مورد بررسی قرارگرفته است. برای سلول‏های مرده، تنها مکانیزم، جذب- زیستی می‏باشد که شامل پیوندهای فیزیکی وشیمیایی مانند جذب سطحی، رسوب گذاری و تبادل یون می‏باشد. استفاده از سلول‏های مرده راحت‏تر از کاربرد سلول‏های زنده است (25). سلول‏های مرده را می‌توان برای دوره‌های طولاتی‏تر نگهداری کرد، عمکرد آن‏ها و استفاده مجدد برای رنگبری ساده‏تر است. همچنین، زیست‏توده مرده را می‌توان از منابع صنعتی به صورت یک محصول پسماند از فرآیندهای تخمیر بدست آورد.

1-2-قارچریزوپوس^[38]و باکتری آنابنا^[39]

جاذب زیستی یک جایگزین ارزان‏‌تر برای فناوری‏های تبادل یون است. این روش استفاده محدودی در تولیدات صنعتی و تصفیه آلاینده‌های معمولی دارد. باکتری‌ها، سیانو باکتری‏ها، جلبک‏ها و قارچ‏ها در مطالعات جاذب زیستی بررسی شده است. خواص پیوندی این زیست توده‌ها را می‏توان با تصفیه‌های شیمیایی مانند تصفیه قلیایی بهبود داد. از آن‏جا که قابلیت پیوند برای یک ماده مفروض بسیار گزینشی است، جاذب زیستی  برای فرآیند تصفیه پیشنهاد شده است. نیاز به بازیافت و بازمصرف رنگ‏ها ضروری است زیرا بسیاری از رنگ‏ها نسبت به سایر مواد شیمیایی نسبتا گران هستند در نتیجه پیوند رنگ‏ها با لجن میکروبی در تجهیزات تصفیه پسماند مورد بررسی قرار گرفته است (26). فرآیند بازیافت را می‌توان در مراحل بسیاری از جمله انتقال پسماند رنگ به یک راکتور زیست توده، پیوند رنگ به زیست توده، شستشوی مواد بدون پیوند از راکتور، حذف رنگ از زیست توده با استخراج حلال، پالایش و تجمع رنگ، و بازمصرف رنگ بازیافت شده انجام داد. در این تحقیق، سی گونه قارچ و باکتری بر اساس راندمان پیوند لاکاز و رنگ  گوگردی سیاه طبقه بندی شدند. راندمان پیوند که بر حسب وزن واحد پیوند رنگ در هر وزن واحد زیست توده تعریف می‌شود از 006/0 تا 008/ 3 است. هر دو شکل مرده و زنده هر یک از گونه‌ها مورد آزمایش قرار گرفت. نتایج حاکی از آن است که انواع زیست توده زنده نسبتا موثرتر از زیست توده مرده هستند و 54٪ از 26 گونه پیوندی در حالت زنده موثرتر بودند. چند نوع زیست توده اصلا با این رنگ پیوند نداشتند. قارچ ریزوپوس و باکتری آنابنا زنده و مرده بهترین مواد پیوند‌ دهنده‌ رنگ  گوگردی سیاه هستند (26).

2-2-باکتری باسیلوسﺳﺮﺋﻮس

باسیلوس ﺳﺮﺋﻮس میکروارگانیسم اصلی مورد استفاده در لجن در طول فرآیندهای اکسیداسیون است. این یک کنسرسیوم میکروبی فعال در فرآیند اکسیداسیون است و برای کاهش نیترات مثبت است و باید به راکتور برگردانده شود. باسیلوس قادر است به طور هم‏زمان نیتریفیکاسیون^[40] دی نیتریفیکاسیون هوازی انجام دهد و به طور مستقیم یا غیرمستقیم در حذف نیتروژن در تصفیه‌ خانه‌های پساب نقش دارند. علاوه بر این، باسیلوس ﺳﺮﺋﻮس با شماره  ATCC 55566 (W3)به عنوان جاذب زیستی رنگزای گوگردی سیاه از یک لایه تحتانی انتخاب شده است (27). این جاذب زیستی به کاهش غلظت رنگ سیاه‏گوگردی در لایه‌های تحتانی از طریق میکروارگانیزم‏ها اشاره دارد W3 .در خانواده باسیلوس طبقه‌بندی می‌شود که یک باکتریوم گرم مثبت است که فقط تحت شرایط هوازی رشد می‌کند؛ بهترین رشد را در pH 7 و pH 9 دارد و نمی‌تواند در  pH    5/3 یا 11 رشد کند.

در ازای 50 mg L^-1 رنگ سیاه گوگردی، راندمان حذف رنگ سیاه گوگردی به 90٪ با 10 mg از سلول‏های خشک W3 بدست آمد. و با 100 mg از سلول‏های خشک W3 به 100٪ رسید. راندمان حذف گوگرد سیاه 10 mg از سلول‏های خشک W3 تقریباً زمانی تا 99٪ افزایش یافت که غلظت رنگ گوگردی سیاه از 10 به 200 mg L^-1 افزایش یافت و هنگامی تا 60٪ کاهش یافت که غلظت گوگرد سیاه به 1000 mg L^-1 افزایش یافت. در ازای 10 mg  W3 و 50 mg L^{- 1}. رنگ گوگردی سیاه، راندمان حذف رنگ در محدوده دمای     4-60 درجه سانتی‏گراد تقریبا در 85-92٪ باقی ماند. راندمان حذف رنگ گوگرد سیاه تقریبا با افزایش pH از 7 به 11 کاهش یافت و سپس به طور چشم‏گیری با افزایش pH از 11 به 12 افزایش یافت (27).

3-2 -قارچ آسپرژیلوس ترئوس^[41]SA3

قارچ ترئوسSA3  قارچی متعلق به جنس آسپرژیلوس و تقسیم‏بندی اصلی آسکومیکوتا^[42] است. استفاده از گونه آسپرژیلوس برای رنگ‏زدایی مصنوعی رنگ‏های مختلف اخیراً مورد بررسی قرار گرفته است. تصفیه رنگ‏های سیاه گوگردی از پساب نساجی با قارچ ترئوسSA3  در یک بیوراکتور مخزن چرخان در مقیاس آزمایشگاه انجام شده است (28). نتایج نشان داد این سیستم در تصفیه این رنگ بسیار موثر بود. با غلظت 50 mg L^-1 وHRT  (زمان ماند هیدرولیکی) 24ساعت ، حذف رنگ،BOD  و COD به ترتیب 5/84٪, 5/66٪ و 2/75٪ بودند. راندمان تصفیه راکتور با افزایش غلظت رنگ کاهش یافت. حذف رنگ با افزایش غلظت رنگ از 100 به mg L^-1 500 از 1/80٪  به 1/30٪ کاهش یافت. حذفCOD با افزایش غلظت رنگ از 50 به 500 mg L^-1 از 24/75٪ به 15/44٪ کاهش یافت. با حذف BOD ، هر چه میزان غلظت رنگ بیش‏تر باشد، راندمان حذف کم‏تر خواهد شد. حداکثر خروج BOD در 24ساعت HRT (زمان ماند هیدرولیکی) هنگامیکه غلظت رنگ 200 mg L^-1 بود، 66.50٪ بود(28).

4-2- کنسرسیوم میکروبی گالاکتومایسیز^[43]و گونه باسیلوس^[44] VUS

ثابت شده است که  گالاکتومایسیز MTCC 1360 و باسیلوس VUS و در تخریب رنگ‏ها موثر هستند و کنسرسیوم این میکروارگانیزم‏ها برای فرآیندهای تخریب سریع‏تر مورد استفاده قرار گرفته‌اند.  این کنسرسیوم را می توان با انتقال زیست توده انتخاب شده از گالاکتومایسیز MTCC 1360 تحت شرایط استریل به یک توده حاوی باسیلوس VUS که به مدت 24 ساعت پروش یافته است آماده کرد (29).

 از آنجا که فرآیند تخریب رنگ وابسته به آنزیم است، کنسرسیوم‌ها اثرات هم‌افزایی را نشان می‌دهند و سوخت و ساز را برای تولید متابولیت‌های غیرسمی تغییر می‌دهند. تحت‏شرایط ثابت، در pH 9 و 50  درجه سانتی‏گراد، ثابت شد گالاکتومایسیز MTCC 1360 رنگ را به طور کامل (100٪) بعد از 12 ساعت رنگ‏زدایی حذف می‏کند در حالی‏که باسیلوس VUS قادر به رنگ‏زدایی این رنگ به طور ناقص (39٪) بعد از 24 ساعت فرآیند رنگ‏بری است (29).

با این وجود، تحت همین شرایطی این کنسرسیوم قادر به رنگ‏زدایی کامل حاوی رنگ گوگردی آبی درخشان G (100٪)  بعد از 5 ساعت است. زمان لازم برای کنسرسیوم گالاکتومایسیز جهت رنگ‏زدایی این رنگ با افزایش غلظت رنگ، بیش‏تر شد. با غلظت رنگ 50، 100 و200 mg L^-1 ، زمان‏های لازم برای اینکه کنسرسیوم  گالاکتومایسیز رنگ را رنگ‏زدایی کند، به ترتیب 5، 9 و 36 ساعت بود.

5-2-باکتریاستنوتروفوموناس مالتوفیلیا AAP56 ^[45]

     سلول‌ها را می توان در یک ماتریس پلیمری، که به صورت کووالان به یک ماتریس پایه پیوند می‌خورند، به صورت کووالان از سلولی به سلول دیگر متصل می‌شوند، جذب یک پایه جامد می‌شوند، و یا به‏صورت توده جمع‌شده می‏باشند به دام انداخت. همچنین یک ماتریس تثبیت به شکل مهره می‏تواند در ستون‏های ثابت شده و یا در یک راکتور بستر سیال مورد استفاده قرار گیرد. مزایای این راکتورها شامل سرعت بالای واکنش، کاهش حداقل مواد مغذی، و ممانعت از تولید محصول، و انتقال جرم بهتر از طریق کاهش ویسکوزیته تغذیه و افزایش سرعت دیفرانسیل هستند. تثبیت سلول  با محبوس شدن سلول فرق دارد. سلول‏های تثبیت شده زمانی می‌توانند سلول‏های محبوس شده باشند که جذب مواد پایه شوند. استفاده از سلول‏های تثبیت شده مزایای زیادی بر فرآیندهای با زیست‏توده معلق دارد مانند: حفظ غلظت میکروارگانیزم بیش‏تر در راکتور، حفاظت از سلول‏ها در برابر لایه‌های تحتانی سمی و تفکیک زیست توده معلق از پساب مالتوفیلیا AAP56 یک باکتری جدا شده از خاک حاوی پسماند انگور تولید شده از صنعت شراب‏سازی در شهرستان کلیبای تونس، فعالیت‏های جالب توجهی را برای حذف رنگ از پساب صنعتی که سرشار از رنگ‏های گوگردی- سیاه (30) است نشان می‏دهد. این توانایی رنگزدایی باکتریایی تحت تاثیر محیط کشت قرار می‏گیرد و حذف به ترتیب 45، 14، 14، 19، و 8٪  رنگ را در 24 ساعت در محیط PYN حاوی 1٪ پپتون^[46]، 1٪  NaCl و 0.5٪ عصاره مخمر، محیط PY حاوی 1٪ پپتون و 5/0٪ عصاره مخمر، محیط PN حاوی 1٪ پپتون و 1٪ نمک طعام)، محیط YN حاوی 5/0٪ عصاره مخمر و 1٪ NaCl، و محیط NG حاوی 1٪ NaCl  و 1٪ گلوکز را نشان می‌دهد. علاوه بر این، جانشینی عصاره مخمر در محیط LB  حاوی 10 g L^-1،NaCl10, g L^-1  پپتون پانکراس 5 g L^-1 عصاره مخمر متشکل از آرد سویا، درصد رنگزدایی بهتری با حذف 70٪ رنگ در 24 ساعت، و حذف BOD و COD با مقدار تقریبا به ترتیب 28٪ و 23٪ را به خود اختصاص داد. به عبارت دیگر، هنگامی که این سلول‏های باکتریایی در اثر محبوس شدن در یک ژل تثبیت می‌شوند، حذف رنگ در 24 ساعت، 35/40٪ و 75٪ با مالتوفیلیا تثبیت شده با محبوس شدن در به ترتیب ژل پلی- آکریل آمید^[47]، ژل آگار^[48]، و ژل آلژینات^[49] رخ می‌دهد. در مورد رنگ‏زدایی با مالتوفیلیا  AAP56تثبیت شده در یک راکتور ستون ثابت جریان بالا (DFCR) ، این فرآیند راکتور در حذف 82 درصد از رنگ پساب در 24 ساعت در زمانی که میزان رقیق‏سازی 0،3 ¹ h^- و HRT 4،03 است، مناسب می‌باشد. نتایج ارایه شده با راکتور در مقیاس آزمایشگاهی، انگیزه‌ای برای مقیاس ‌بندی DFCR  تا سطح صنعتی است.

3-روش‌های ترکیبی

هر فرآیندی مزایا و معایب خاص خود را دارا است؛ بنابراین ترکیب‏های مختلفی برای تصفیه کارآمد پساب رنگی گوگردی بررسی شده‌اند. با ترکیب فرآیندهای انعقاد و غشا، پساب رنگ گوگردی سیاه از ابتدا با سولفات آلومینیوم و بعد از آن با میکروفیلتراسیون (MF) با استفاده از یک غشای سرامیکی پیش‏تصفیه می‌شود (31). سولفات آلومینیوم به عنوان منعقد کننده استفاده می‌شود و یک پلیمر به عنوان فلوکولان^[50] مورد استفاده قرار می‌گیرد. لایه رویی پس از ته‌نشینی جمع‏آوری و با فرایند MF تصفیه می‌شود. بعد از گذشت 1ساعت، کدورت برای کاهش از 5912 NTU به 1.10 NTU مشاهده می‌شود و COD از 3910 mg L^-1 به 700 mg L^-1  کاهش می‏یابد. مقادیر حذف کدورت و COD به ترتیب بیش‏تر از 99٪ و 82٪ هستند و حذف رنگ برای پساب معقول است. در فرایند ترکیب دیگری، پساب گوگرد سیاه در ابتدا با یک جاذب پیش‏تصفیه شده و پس از آن در یک غشای- سرامیکی  تصفیه می شود (32). این جاذب زیست توده خشک شده از ریشه‏های سنبل آبی با نام علمی Eichhornia crassipes  است. این ریشه‌ها جمع آوری می‏شوند و به‏طور‏کامل در آب مقطر شسته می‌شوند تا هر گونه ناخالصی از بین برود. پودر زیست توده دارای چگالی حجمی 133 kg m^-3، رطوبت 6/9٪، خاکستر 44٪، و اندازه ذرات 038/0 mm است. فرآیند MF تحت شرایط تغذیه مطلوب مورد مطالعه قرار می‌گیرد. در شرایط مطلوب  pH 4 ومقدار جاذب 1  g L^-هستند. اثر زمان با راه‌اندازی آزمایش با فشار ثابت مشاهده می‌شود. پس از 15 دقیقه، حذف رنگ،  COD و TSS به ترتیب 7/97٪، 66٪، و 94٪ می باشد. پس از 120 دقیقه، مقادیر حذف رنگ، COD، TSS به ترتیب به 5/98٪، 79٪ و 96٪ می‌رسد. شار تراوه در ابتدا 60 L m^-2 h^-1 است و پس از 120 دقیقه تا 43 L m^-2 h^-1 کاهش می یابد. کدورت تا زیر

1 NTU  کاهش می یابد.

4-حذف مواد سمی در فرآیندهای رنگرزی رنگزای گوگردی

مواد مضر اصلی در فرآیند رنگر‌زی گوگردی شامل عوامل کاهنده نظیر سولفید سدیم و عوامل اکسیداسیون مانند دی‏کرومات، پراکسید هیدروژن، و هیپوکلریت سدیم هستند. دی تیونات سدیم، دی اکسید تیواوره ، و کاهش کاتدیک غیرمستقیم به عنوان جایگزین‏هایی برای سولفید سدیم مورد مطالعه و آزمایش قرار گرفته‏اند. سولفید سدیم دلیل نتایج نانطلوب و هزینه بالاتر به طور معمول در صنعت نساجی استفاده نمی‏شوند. گلوکز، یک عامل کاهنده سازگار با محیط‏زیست، برای جایگزینی سولفید سدیم در فرآیندهای نساجی برای رنگرزی با رنگ‏های گوگردی و برای سفید کردن پارچه‏های پنبه‏ای انتخاب شده است. به کارگیری این عامل کاهنده جدید، پساب با کیفیت بهتر و نتایج قابل مقایسه از نظر غلظت رنگ و ثبات شستشو بدون کاهش قابل توجهی در استحکام کششی نسبت به سولفید سدیم  نشان داده است. این قند کاهنده غلظت بهینه‌ای بر اساس پتانسیل احیای خود دارد و منجر به جذب حداکثر رنگ با از دست دادن رنگ کم‏تر می‌شود. این پتانسیل احیا تحت تاثیر میدان مغناطیسی قرار می‌گیرد. تصفیه مغناطیسی از مزایای فناوری و اقتصادی برای فناوری‌های نساجی است. این نوع تصفیه هم توانایی کاهش گلوکز و هم‏توانایی اکسیداسیون پراکسید هیدروژن و هیپوکلریت سدیم را افزایش می‏دهد. در رنگرزی پنبه با رنگ‌های گوگردی، استفاده از دی کرومات موجب سفتی پنبه رنگ‌ شده را با توجه به رسوب ترکیبات کروم بیش‏تر می‌کند و باعث تغییر گاه به گاه در ته رنگ و افزایش محتوای جامد پساب تخلیه شده می‌شود (24). در تلاش برای عنوان مثال با بهینه‌سازی بیش‏تر، ممکن است ترکیب قارچ آسپرژیلوس ترئوس SA3 و باکتری باسیلوس ﺳﺮﺋﻮس با تثبیت در بیوراکتور مفید باشد.

منابع

1-      E. Croissant, L.M.F. Bretonniere, S. Yoshioka, H.M. Tobin, Sulfur dyes, in: J. Senior, R.A. Guest, W.E. Wood (Eds.), Kirk–Othmer Encyclopedia of Chemical Technology, John Wiley, New York, 2000, pp. 215–216. pp. 1 and 18–19.

2-      G. Shankarling, R. Paul, J. Thampi, Novel dyes and commercial forms, Colourage 44 (1997) 71–74.

3-      C. Heid, K. Holoubek, R. Klein, Sulfur dyes – chemical constitution, in: K. Hunger (Ed.), Industrial Dyes: Chemistry, Properties, Applications, Wiley- VCH, Weinheim, 2003, pp. 215–216.

4-      C.A. Fewson, Biodegradation of xenobiotic and other persistent compounds: the causes of recalcitrance, Trends Biotechnol. 6 (1988) 148–153

5-      F. He, W. Hu, Y. Li, Biodegradation mechanisms and kinetics of azo dye 4BS by a microbial consortium, Chemosphere 57 (2004) 293–301.

6-      J. Robinson, Sulfur dyes and the environment, J. Soc. Dyers Colorists 111 (1995) 172–175.

7-      R. Han, S. Zhang, W. Zhao, X. Li, X. Jian, Treating sulfur black dye wastewaterwith quaternized poly (phthalazinone ether sulfone ketone) nanofiltration membranes, Sep. Purif. Technol. 67 (2009) 26–30.

8-      O.O. Ogunlaja, O. Aemere, Evaluating the efficiency of a textile wastewater treatment plant located in Oshodi (Lagos), African J. Pure Appl. Chem. 3 (2009) 189–196.

9-      Sodium thiosulfate, Material Safety Data Sheet, EUSA-180, September 2007, p. 1.

10-  Kim, T.H., Park, C., Shin, E.-B., Kim, S., 2002, Decolorization of disperse and reactive dyes by continuous electrocoagulation process, Desalination. 150, pp. 165–175.

11-  I.M. Banat, P. Nigam, D. Singh, R. Marchant, Microbial decolorization of textile-dye-containing effluents: a review, Biores. Technol. 58 (1996) 217– 227.

12-  Lili L., Xueling C., Yuqing W., Dawei L., Dandan H., Synthesis of organo-functionalized magnetic microspheres and application foranionic dye removal. Journal of the Taiwan Institute of Chemical Engineers 44 (2013) 67–73.

13-  O. Marmagne, C. Coste, Color removal from textile plant effluents, Am. Dyest. Rep. 85 (1996) 15–21.

14-  W. Rudolfs, W.H. Baumgartner, Notes on Precipitation of Black Sulfur Dye Waste, New Jersey Agricultural Experiment Station, New Brunswick, NJ, USA, 1931.

15-  Lucas, M. S., Peres, J. A., Puma, G.L., 2011, Treatment of winery wastewater by ozone-based advanced oxidation processes (O3, O3/UV and O3/UV/H2O2) in a pilot-scale bubble column reactor and process economics, Separation and Purification Technology, 72, pp. 235–241.

16-  Katsoyiannis, I.A., Canonica, S., Gunten, U., 2011, Efficiency and energy requirements for the transformation of organic micropollutants by ozone, O3/H2O2 and UV/H2O2., Water Research, 46, pp. 3811–3822.

17-  Kim, I., Yamashita, N., Tanaka, H., 2009, Photodegradation of pharmaceuticals and personal care products during UV and UV/H2O2 treatments, Chemosphere, 77, pp. 518–525.

18-  V.V. Sethuraman, B.C. Raymahashay, Color removal by clays: kinetic study of adsorption of cationic and anionic dyes, Ind. J. Technol. 9 (1985) 643–649.

19-  K. L. M. Gleisy, S. D. Maria Angélica, L. Rafael, d. S. Edison Antonio, d. M. L. Oswaldo Curty, Dynamic isotherms of dye in activated carbon, Materials Research 3 (2008) 1516-1439.

20-  J. Jia, J. Yang, J. Liao, W. Wang, Z. Wang, Treatment of dyeing wastewater with ACF electrodes, Water Res. 33 (1999) 881–884.

21-  M. von Sperling, V.H. Freire, C.A. de Lemos Chernicharo, Performance evaluation of a UASB-activated sludge system treating municipal wastewater, Water Science and Technology 43 (2001) 323–328.

22-  Y. Fu, T. Viraraghavan, Fungal decolorization of dye wastewaters, Biores. Technol. 79 (2001) 251–262.

23-  M. Imran, M.J. Asad, S.H. Hadri, S. Mehmood, Production and industrial applications of laccase enzyme, J. Cell Mol. Biol. 10 (2012) 1–11.

24-  J.N. Chakraborty, G. Dhiman, Effectiveness of laccase in the oxidation and recovery of sulfur dyes, Text. Res. J. (published, online 26 July 2012)

25-  D. Brady, A. Stoll, J.R. Duncan, Biosorption of heavy metal cations by nonviable yeast biomass, Environ. Technol. 15 (1994) 429–438.

26-  J.K. Polman, C.R. Breckenridge, Biomass-mediated binding and recovery of textile dyes from waste effluents, Text. Chem. Colorists 28 (1996) 31–35.

27-  M.K. Keung, Bacterium useful in the removal of sulfur black dye from a substrate, US Patent No. 5610064, 1997.

28-  S. Andleeb, N. Atiq, M.I. Ali, R.R.U. Hussnain, M. Shafique, B. Ahmad, P.B. Ghumro, M. Hussain, A. Hameed, S. Ahmad, Biological treatment of textile effluent in stirred tank bioreactor, Int. J. Agric. Biol. 12 (2010) 256–260.

29-  S.U. Jadhav, M.U. Jadhav, A.N. Kagalkar, S.P. Govindwar, Decolorization of brilliant blue G dye mediated by degradation of the microbial consortium of Galactomyces geotrichum and Bacillus sp, J. Chin. Inst. Chem. Eng. 39 (2008) 563– 570.

30-  S. Galai, F. Limam, M.N. Marzouki, Decolorization of an industrial effluent by free and immobilized cells of Stenotrophomonas maltophilia AAP56: implementation of efficient down flow column reactor, World J. Microbiol. Biotechnol. 26 (2010) 1341–1347.

31-  B. Santhosh, Treatment of textile wastewater containing black sulfur dye using ceramic membrane based separation process, Scribd 2011.

32-  B. Santhosh, Potential use of Eichhornia crassipes for treatment of highly toxicsulfur black effluent, Scribd2011.