بررسی و مقایسه قابلیت های روش های معمول ارزیابی اثرات محیط زیستی و روش تصمیم-گیری چند معیاره ELECTRE-TRI

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 36، بهار95

بررسی و مقایسه قابلیت­های روش­های معمول ارزیابی اثرات محیط زیستی و روش تصمیم­گیری چند معیاره­­ ELECTRE-TRI

مجتبی برزه کار [1]^*

m.barzehkar2@gmail.com

نرگس کارگری[2]

نغمه مبرقعی دینان[3]

چکیده

ارزیابی اثرات محیط زیستی (EIA)^[4] فرآیند شناسایی، پیش بینی و کاهش اثرات منفی پروژه­های توسعه بر محیط­های فیزیکی- شیمیایی، بیولوژیکی، اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی است. هدف اصلی فرآیند ارزیابی اثرات محیط زیستی اطلاع رسانی به تصمیم­گیران از اثرات احتمالی یک پیشنهاد قبل از یک تصمیم­گیری است. ارزیابی اثرات محیط زیستی فرصتی را برای شناسایی مسائل کلیدی و ذینفعان در اوایل حیات یک پیشنهاد فراهم می‏کند، به‏ طوری‏که اثرات بالقوه نامطلوب می‏تواند آدرس­دهی شود قبل از این که تصمیم نهایی     تایید شود. روش­های مختلفی برای اجرای یک پروژه ارزیابی اثرات محیط زیستی وجود دارد. بهترین روش، روشی است که می تواند اثرات را کمی و اثرات را به طور سریع ارزیابی کند. این مقاله در تلاش برای بررسی و مقایسه قابلیت­های روش­های معمول ارزیابی اثرات محیط زیستی شامل چک لیست، ماتریس، تجزیه و تحلیل سیستمی، رویهم­گذاری نقشه­ها، شبکه­ها و روش تصمیم­گیری چند معیاره ELECTRE-TRI است. این مقاله نشان می دهد که روش تصمیم­گیری چند معیاره ELECTRE-TRI یک روش مناسب برای پروژه­های ارزیابی اثرات محیط زیستی است. با این حال، قضاوت نهایی انتخاب روش ارزیابی اثرات محیط زیستی وابسته به نظرات کارشناسان ارزیابی اثرات محیط زیستی است.

کلمات کلیدی: ارزیابی اثرات محیط زیستی (EIA)، روش تصمیم­گیری چند معیاره ELECTRE-TRI، متدولوژی­های ارزیابی اثرات محیط زیستی.

مقدمه

از نیم قرن گذشته فعالیت­های مهم اقتصادی و صنعتی، بکارگیری تکنولوژی­های پیشرفته همراه با رشد فزاینده جمعیت و نیز عدم هماهنگی دولت­های مختلف دنیا در استفاده بهینه از منابع طبیعی موجود موجب بر هم خوردن تعادل محیط زیست گردیده است. در واقع  با نگاهی به سوابق طرح­ها و پروژه­های صنعتی و عمرانی  در کشور در می­یابیم که برنامه‏ریزی­های گذشته بدون  در نظر گرفتن ملاحظات محیط زیستی بوده و بسیاری از آن­ها بدون توجه به این امر احداث و بهره برداری شده­اند. با توجه به اثرات تخریبی و کاهش غیرقابل جبران و پرهزینه بسیاری از پروژه­های توسعه، ارزیابی اثرات محیط زیستی     بعنوان یک ابزار قدرتمند از سال 1373 در کشور ایران جایگاه قانونی یافته است (1). همچنین فرآیند تهیه گزارش ارزیابی اثرات محیط زیستی در جهان برای اولین بار در سال 1969 میلادی با وضع قانون سیاست محیط زیستی ملی در آمریکا جنبه رسمی به خود گرفت.

روش­های مختلفی برای ارزیابی اثرات محیط زیستی پروژه‏های توسعه وجود دارد که انتخاب نوع روش تحت تاثیر عوامل متعددی است که می‏توان به موارد زیر اشاره نمود (2):

 زمان مورد نیاز برای ارزیابی، هزینه، اطلاعات موجود و مورد نیاز، نوع طرح توسعه، میزان شدت و مدت اثرات محیط‏زیستی، در دسترس بودن روش‏های ارزیابی اثرات محیط‏زیستی و تجربه تیم ارزیاب در استفاده از  روش‏های مختلف نکته مهم در کاربرد این روش­ها آن است که هر روش منابع و زمینه­های اطلاعاتی مربوط به خود را نیاز دارد در نتیجه از کارایی و کاربرد ویژه­ای برای طرح­های مشخصی برخوردار می‏شود. از این رو تمامی روش­ها  به یک اندازه در ارزیابی طرح یا محیط زیست موثر نخواهند بود (3). روش­های مختلفی برای ارزیابی اثرات محیط‏زیست وجود دارد که در این مطالعه به بررسی و مقایسه روش­های معمول ارزیابی اثرات محیط زیستی از جمله روش­های چک لیست، ماتریس، تجزیه و تحلیل سیستمی، رویهم گذاری نقشه­ها، شبکه­ها و روش تصمیم‏گیری چند معیاره ELECTRE-TRI برای پروژه­های توسعه­ای پرداخته شده است. 

متدولوژی­های ارزیابی اثرات محیط زیستی چک لیست:

چک‏لیست­ها بعنوان نخستین روش­های مورد استفاده در ارزیابی محیط‏زیستی به شمار می‏روند و در شکل­های ساده تا پیچیده ارائه گردیده­اند. این روش فهرستی از پارامترهایی را که در فرآیند ارزیابی مورد بررسی قرار می‎گیرند، ارائه می‏نماید (4).

چک لیست­ها دارای ویژگی­های زیر می باشند (4):

الف- دارای رویکرد ساختاری برای شناسایی فاکتورهای محیط‏زیستی مرتبط هستند.

ب- در فرآیند ارزیابی محیط‏زیستی به‏عنوان یک ابزار اولیه مورد استفاده قرار می‏گیرند.

پ- فهرست­های ساده­ای از فاکتورهای محیط‏زیستی را برای کمک به مدل­سازی ریاضی جهت تشریح شرایط محیط‏زیستی ارائه می‏نمایند.

ت- داوری و اطلاعات اولیه برای افرادی که تمایل به توسعه آنها را دارند فراهم می‏نمایند.

ماتریس

ماتریس­ها جداول دو بعدی برای شناسایی اثرات ناشی از فعالیت­های پروژه بر بخش­های خاص محیط زیست می‏باشد. بطور کلی فعالیت­‏های مراحل مختلف اجرا و بهره برداری پروژه در یک محور و پارامترهای محیط زیست در محور دیگر جدول ارائه می­شوند. ماتریس­ها از قابلیت ارائه ارتباط علت و اثر بین فعالیت­های متعدد پروژه و اثرات آن‏ها در بخش­های مختلف محیط‏زیست برخوردار می‏باشند. علاوه بر این، ماتریس­ها دارای ابزار نمایشی جهت ارائه گرافیکی اثرات هستند (5). ماتریس­های ساده هر چند که می‏توانند اثرات اولیه و یا مستقیم را شناسایی نمایند لیکن قادر به مشخص نمودن اثرات غیر مستقیم و با درجات بالاتر و پیچیده نیستند. ماتریس­های کامل­تر که به صورت کمی و درجه بندی شده می باشند ویژگی­های خاصی را جهت تجزیه و تحلیل نتایج در اختیار تصمیم­گیرندگان قرار می­دهند. لیکن ماتریس­ها توانایی برخورد با عدم قطعیت­ها را نداشته و در واقع کلیه پیش‏بینی­ها براساس وقوع قطعی اثرات و پیامدهای پروژه است. به همین جهت پیش‏بینی تغییرات غیر منتظره در طبیعت و محیط زیست توسط آن­ها ممکن نیست (6).

ماتریس لئوپولد

لئوپولد و همکاران در سال 1971 روشی را برای تحلیل اثرات به نام ماتریس اثرات متقابل معرفی نموده­اند. در این ماتریس 100 فعالیت در محور افقی و 88 پارامتر محیطی در محور عمودی یک جدول برای نشان دادن تلاقی آن­ها که مشخص کننده بروز یک اثر در مراحل ساختمانی و بهره برداری پروژه است نشان داده می‏شوند.

ماتریس سریع اثرات

در روش ماتریس سریع اثرات، ابتدا ریز فعالیت­های پروژه مورد نظر شناسایی شده و سپس اثرات این فعالیت­ها بر هر یک از ریزعامل­های محیطی مشخص می­شود. برای هر ریز عامل محیطی یک نمره با استفاده از معیار از پیش تعریف شده منظور می‏گردد. معیارهای مهم ارزیابی در دو طبقه قرار می­گیرند، طبقه اول معیارهایی هستند که از نظر اهمیت مهم محسوب می‏شوند و می توانند از نمره یا امتیاز برخوردار باشند و طبقه دوم معیارهایی می باشند که ارزش وضعیت یا شرایط را آشکار می­سازند اما به طور مستقل نمره­دهی را    تحت شعاع قرار نمی­دهند. به طور کلی فرآیندی که در روش ارزیابی سریع اثرات مورد استفاده قرار می­گیرد در روابط زیر خلاصه می­گردد (7):

    (A₁) (A₂) = AT

  (B₁) + (B₂) + (B₃) = BT

   (AT) (BT) = ES

مدت اثر،  B₁   دامنه اثر، A₂   اهمیت اثر،A₁  که در روابط فوق

 مجموع نمرات می­باشد.ES  تجمعی بودن اثر وB₃  مدت سازگاری اثر،B₂

روش ماتریس سریع اثرات در مقایسه با سایر روش­های معمول ارزیابی اثرات محیط زیستی مزایای زیر را دارد که عبارتند از:

هزینه و زمان کم‏تر، دارای صحت نتایج ارزیابی بالاتر، قابلیت تکرار پذیری بالاتر، مناسب برای ارزیابی اثرات تجمعی پروژه­ها و دارای کارایی بالا برای تجزیه و تحلیل داده­های زیاد است (7).

روی هم گذاری نقشه­ها

در روش رویهم­گذاری نقشه­ها با روی هم قرار دادن تعدادی نقشه در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی می­توان مناطق تحت تاثیر و برخی از اثرات آشکار را شناسایی نمود. در این روش نقشه ترکیبی حاصل، علاوه بر نشان دادن تناسب منطقه برای فعالیت مورد نظر، نمایانگر وسعت انتشار و شدت هر یک از اثرات در محدوده مشخصی می­باشد. اگر چه ارائه  گرافیکی نتایج ارزیابی در بررسی روابط مکانی فعالیت­ها و اثرات بالقوه مناسب است، اما این امر معیاری از اهمیت، ارزش نسبی یا معنی دار بودن اثرات را ارائه نمی­دهد (8).

روش Eco-mapping یکی از انواع روش­های رویهم­گذاری نقشه­های موضوعی است. در این روش، محدوده اثر آلودگی­های مختلف ناشی از اجرای پروژه مشخص گردیده و با رویهم قرار دادن این محدوده­ها، اثرات بطور نسبی مکان­دار شده و در نتیجه مناطق حساس به اثر در محدوده مطالعاتی تعیین می­گردد.

روش رویهم­گذاری به تنهایی نمی‏توان به ارزیابی اثرات محیط‏زیستی بپردازد و حتما باید در تلفیق با یکی از روش­های ارزیابی به ویژه روش ماتریس باشد (8).

کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی در ارزیابیاثرات محیط زیستی:

-    روش ارزیابی مکانی

اثرات محیط‏زیستی از دو منظر اندازه‏گیری می­شوند: اندازه و اهمیت. توزیع مکانی اثرات یکی از فاکتورهای ارزیابی به شمار می­رود و بعضا در فرآیند تجمیع فراموش می­شود. در واقع اثراتی را که در مقیاس محلی وجود دارند را از اثرات در یک مقیاس منطقه­ای یا ملی را نمی­توان بطور واضح متمایز کرد و بالعکس. برای غلبه بر این مشکلات روش ارزیابی مکانی اثرات توسعه یافته است. این روش برای تصمیم­گیری مجموعه­ای از اثرات را ارائه کرده و در مورد هر مولفه محیط‏زیستی شاخص­ها را در سطوح مختلف (محلی، منطقه­ای، ملی و جهانی) محاسبه می­کند. روش ارزیابی مکانی اثرات روشی است که با بکارگیری اطلاعات تولید شده در فرآیند ارزیابی اثرات محیط زیستی و با کمک سیستم اطلاعات جغرافیایی ارزشیابی اهمیت اثرات انجام می‏شود. با این حال اگر چه روش ارزیابی مکانی اثرات    به طور ویژه بر ارزیابی اثرات تمرکز دارد اما نیاز است که مراحل قبلی ارزیابی اثرات محیط زیستی به صورتی انجام شود که اطلاعات مورد نیاز را فراهم کند (9).

-         تجزیه و تحلیل سیستمی

این روش، روشی کمی و کیفی بوده که کل سیستم را به صورت یک نظام بسته قبول دارد و بر کلیه پارامترهایی که بر محیط‏زیست اثر گذاشته حساس بوده و از هیچ پارامتری صرف نظر نمی­کند. از برتری­های این روش بر سه روش دیگر، قابل درک بودن زیاد این روش است. فرآیند ارزیابی با روش تجزیه و تحلیل سیستمی وقت­گیر و پرهزینه بوده، اما در عین حال دقت ارزیابی با این روش از سایر روش­های معمول ارزیابی اثرات محیط زیستی بیش‏تر است (10).

-         روش شبکه

منظور از این روش شناخت زنجیره ارتباطات متقابلی است که احتمال دارد در اثر پروژه پیشنهادی در محیط‏زیست بروز نماید. به عبارت دیگر شبکه­ها روابط بین فعالیت‏های پروژه و مشخصه­های محیط زیستی را مشخص می نمایند. تغییر در یک خصوصیت محیط زیستی ممکن است دیگر جنبه­های محیط‏زیستی را موجب گردند. از مزایای روش شبکه­ها، راهنمایی مفید آن­ها در تجزیه و تحلیل اثرات غیرمستقیم و چند جانبه فعالیت­ها است. به علاوه  در خاتمه تجزیه و تحلیل می­توان خلاصه­ای مختصر و ساده قابل فهم از اثرات را در اختیار تصمیم گیرندگان قرار داد. از معایب مهم این روش، نبود معیار یا ضابطه خاصی برای تعیین نسبی اهمیت اثرات است. لذا در سنجش عوامل کیفی نظیر پارامترهای اجتماعی و زیبایی شناسی به این روش نمی­توان چندان متکی بود و اصولا شبکه­ها فقط اثرات نامطلوب را بررسی می­نمایند (11).

-         روش­های تصمیم­گیری چند معیاره

روش­های تصمیم­گیری چند معیاره به منظور تصمیم‏سازی مناسب، با در نظر گرفتن مجموعه معیارها، کاربرد زیادی در زمینه­های مختلف علمی داشته است. برای دستیابی به هدفی خاص، بیش‏تر لازم است که تصمیم­گیرنده، چندین معیار را توام با هم مورد ارزیابی قرار داده و گزینه­های تصمیم را بر طبق معیارها بسنجد. چنین فرآیندی تصمیم­گیری چند معیاره نامیده می­شود. در واقع روش تصمیم­گیری چند معیاره برای بیان توام اطلاعات کیفی و کمی در فرآیند تصمیم­گیری، با ارائه روش سیستماتیک کمی به منظور کاهش ابهامات و مشکل قضاوت­های ذهنی انسان معرفی شده­اند (12).

معرفی روش تصمیم­گیری چند معیاره ELECTRE-TRI :

از جمله روش­های چند شاخصه الکتر است. که برای انتخاب بهترین اقدام از مجموعه اقدامات موجود، در سال 1965 ابداع شد. مدل الکتر ELECTRE-TRIجزء خانواده روش­های چند معیاره الکتر، برای رتبه­بندی است. در حقیقت در همه روش­های تصمیم­گیری چند معیاره مقایسه گزینه­ها انجام می­شود. چه به صورت مقایسه دو به دو گزینه­ها با یکدیگر باشد و یا به صورت مقایسه گزینه­ها با مراجعه به استانداردهای موجود و معتبر باشد. روش الکتر نیاز به یک ورودی از معیارهای ارزیابی برای گزینه­ها، به نام ماتریس تصمیم­ گیری و نیز اطلاعات مربوط به اولویت­ها که حاوی وزن، آستانه و پارامترها است، دارد. در این روش معیارهای کیفی به راحتی به اعداد و معیارهای کمی تبدیل می­شوند.   این روش، روش دسته­بندی برای تصمیم­گیری چند معیاره است که گزینه­ها را براساس بازه­های از پیش تعیین شده، طبقه‏بندی می­کند. این طبقه­‏بندی در نتیجه مقایسه هر گزینه با پروفیل­هایی که مبین مرز طبقات هستند، حاصل می­شود (13). چنانچه مطابق شکل برای معیارهای g_{1 ،} g₂،….، g_m (مجموعه F)، پروفیل­های b₁،..... b₂، b_p (مجموعه B) در نظر گرفته شود و b_hحد بالایی دسته C_h و حد پایینی دسته C_h+1باشد، {h= (1,2,…,P) }، در این حالت، P+1 دسته وجود خواهد داشت (14).

شکل1- نمایش شماتیک دسته­ها و پروفیل­ها در مدلELECTRE-TRI (14)

شکل 2-  نحوه قرارگیری یک گزینه با توجه به پروفیل­های تعیین شده (14)

شکل فوق نتیجه مقایسه گزینه a با پروفیل­هایی که بعنوان حدود دسته تعیین شده­اند را نشان می­دهد.

به عبارت دیگر، طبقه بندی یک گزینه در یک طبقه با دسته مشخص، در واقع در نتیجه مقایسه آن گزینه با پروفیل­های تعیین شده می­باشد. بدین معنی که گزینه a در مورد هر معیار، به ترتیب از بالاترین به پایین­ترین پروفیل تعریف شده برای آن معیار مورد مقایسه قرار می­گیرد تا شرایط برتری ایجاد گردد که در آن گزینه a حداقل بهتر از پروفیل b_h می­باشد. دو دیدگاه بدبینانه و خوش بینانه برای انجام    این طبقه‏بندی وجود دارد. در روش بدبینانه گزینه a به صورت متوالی با پروفیل های b_i مقایسه می شود و b_h اولین پروفیلی است که در معادله asb_h گزینه a را به دسته C_h+1 وابسته می‏کند. در روش خوش‏بینانه گزینه a به صورت متوالی با پروفیل های b_i مقایسه می شود و b_h اولین پروفیلی است که در معادله a<b_h گزینه a را به دسته C_h وابسته می‏کند (14).

کاربرد روش تصمیم­گیری چند معیاره ELECTER-TRI در ارزیابی اثرات محیط زیستی:

روش تصمیم­گیری چند معیاره   ELECTRE-TRIنیاز به معیار، گزینه و تعیین وزن دارد. گزینه­ها اطلاعات واقعی هستند که قرار است مورد ارزیابی قرار گیرند، که در فرآیند ارزیابی اثرات محیط زیست گزینه­ها فعالیت­های پروژه هستند و منجر به ایجاد اثرات محیط زیستی می­شوند. معیارها در واقع شاخص­های اثرات محیط زیست یا به عبارت دیگر پارامترهایی هستند که گزینه­ها براساس آن­ها مورد ارزیابی قرار می­گیرند. از طرف دیگر در اکثر مسائل چند معیاره و به خصوص بخش چند شاخصه، نیاز به دانستن وزن نسبی شاخص­های موجود است، به طوری که مجموع آن­ها برابر واحد شود. این اهمیت نسبی درجه ارجحیت هر شاخص را نسبت به بقیه جهت تصمیم­گیری بیان می‏کند. سپس طبقاتی به منظور طبقه‏بندی اثرات محیط زیستی پروژه مورد نظر و پروفیل هر طبقه تعیین می‏شود. پروفیل­ها مرز بین طبقات    دسته بندی می باشند و باید برای تمام معیارها تعیین شوند. در انتها هر گزینه (فعالیت) براساس معیارهای تعیین شده در یکی از این طبقات که نشان دهنده اثر محیط زیستی آن فعالیت است، قرار می‏گیرد (15). مراحل انجام روش تصمیم­گیری چند معیاره ELECTRE-TRIدر ارزیابی اثرات محیط زیستی شامل مراحل زیر است (16):

1- انتخاب گزینه­ها

در این مرحله گزینه­هایی که قرار است بر روی آن­ها تصمیم­گیری انجام شود را عملکرد آن­ها را برای دستیابی به یکسری معیارها مورد ارزیابی قرار می دهند و در نهایت هر کدام از این گزینه­ها که در طبقات مربوطه دسته­بندی می­شوند را گزینش می­کنند. در ارتباط با کار ارزیابی اثرات این گزینه­ها همان آثار محیط زیستی پروژه مورد نظر هستند که در فازهای ساختمانی و بهره­برداری پروژه بروز می کنند و در نهایت هر کدام از این آثار باید مشخص شوند که جزء چه طبقه­ای هستند (17).

2- انتخاب معیارها

معیارهایی که گزینه­ها براساس آن­ها مورد ارزیابی قرار می­گیرند، انتخاب می­شوند. در واقع برای مقایسه بین گزینه­ها و در نهایت ارزیابی و دسته‏بندی آن­ها نیاز به یکسری معیار است که این معیارها می­توانند هم کمی و هم کیفی باشند. در مورد ارزیابی اثرات، تعیین این معیارها می‏تواند براساس نظر شخصی تصمیم گیرنده باشد و یا از تجربیات پروژه­های مشابه استفاده شود (17).

3- انتخاب مقیاس و کمی سازی معیارها

برای آن که ارزش کلیه معیارها به صورت یکسان و کمی وارد مدل شوند، لازم است که یک مقیاس مناسب جهت کمی­سازی معیارها انتخاب شود. برای این کار باید به تعیین دامنه امتیازدهی به معیارها پرداخته شود، به عبارت دیگر باید مشخص شود که معیارها در چه دامنه­ای از امتیاز  قرار می­گیرند. در کار ارزیابی اثرات می‏توان براساس امتیاز قراردادی در پروژه­ها، مانند مقیاس (1 تا 3) برای امتیازدهی به معیارها استفاده کرد (17).

جدول 1- الگوی امتیازدهی به معیارهای انتخاب شده در مقیاس 1 تا 3 (17)

4- کنترل هماهنگی ارزش­ها

آثار محیط‌زیستی انتخاب شده از پروژه، با توجه به معیارهای تعیین شده و مقیاس عددی  در نظر گرفته شده مطابق جدول (1)، کمی شده و به علت اطمینان از هماهنگی قضاوت‌های کارشناسان مختلف در مورد آثار محیط‌زیستی و معیارهای مرتبط، هماهنگی ارزش‌های داده شده به معیارها از طریق محاسبه انحراف از معیار ارزش‌های ارائه شده مورد کنترل کارشناسان مختلف به هر معیار، قرار می­گیرد. بدین‌ترتیب در صورتی‌که انحراف معیار ارزش‌های ارائه شده در مورد هر معیار، کوچک‏تر از یک باشد، هماهنگی میان اعداد ارائه شده وجود دارد، بنابراین میانگین امتیازات، به‌ عنوان ارزش معیار در آن گزینه، در نظر گرفته می‌شود و چنانچه انحراف معیار یک و بزرگتر از یک باشد، لازم است تا ارزش‌های ارائه شده مجدداً مورد بازنگری کارشناسان، قرار گیرد (17).

5- وزن­دهی به معیارها

   روش تصمیم گیری چند معیاره  ELECTRE-TRIاز روش­هایی است که به طور گسترده­ای در تعیین اهمیت اثرات محیط زیستی مورد استفاده قرار گرفته است. در این روش، وزن معیارها از طریق جدول (2) تعیین شده و معیارها در مقیاس عددی امتیازدهی می‏گردند. در واقع چنانچه مقیاس توصیفی باشد باید برای انجام محاسبات ابتدا به مقیاس عددی تبدیل گردد. در این روش، اهمیت هر اثر محیط زیستی بصورت عددی در دامنه (1-0) از طریق رابطه محاسبه شده و براساس طبقات جدول (3) بیان می‏گردد (18):

اجزای فرمول به شرح زیر می باشد (18):

a (i,j) k € [0,1] ارزش نرمالیزه شده معیار، G_ij اهمیت اثر،  Ѡk وزن معیار است.

جدول2- معیارها و وزن آن ها جهت استفاده در وزن دهی به معیارها (19)

جدول 3- طبقه بندی اثرات محیط زیستی براساس اهمیت اثرات (19)

6- انتخاب طبقه­ها برای دسته­بندی گزینه­ها

طبقه­ها براساس تجربیات فردی و یا قراردادی که در پروژه­های مختلف وجود دارند، تعیین می‏شوند (19).

7- تعیین دامنه ارزش هر طبقه و مرز مربوط به هر طبقه

دامنه و محدوده هر طبقه باید تعیین شود تا مشخص شود گزینه­ها در کدام محدوده از دسته­ها      قرار می‏گیرند. برای این کار لازم است تا پروفیل و مرز هر طبقه را داشته باشیم. بنابراین از دامنه امتیاز معیارها بصورت زیر استفاده می­کنیم (19):

A= (معیار) حداکثر امتیاز - (معیار) حداقل امتیاز

n برابر تعداد طبقاتی است که قرار است وجود داشته باشد و x مقدار فاصله بین طبقات است. در نهایت برای تعیین محدوده هر طبقه به صورت زیر عمل می­کنیم:

  .... و  حداقل امتیاز (معیار)  x+= محدوده طبقه اول

یافته­ها

در روش چک لیست که از روش پایه و اولیه ارزیابی است به آثار متقابل محیط‏‏زیستی، اهمیت و میزان آن­ها توجهی نمی­شود و کاربرد آن­ها معمولا کلی است و بریا پروژه­های ویژه استفاده می­شود. چک لیست­ها معمولا علت و معلول را نشان نمی­دهند. در حالی که روش ماتریس اثرات را           بصورت کمی بیان می­کند و عموما مبتنی بر درک و تجربه ارزیاب بوده و جزئی‏نگر است. این روش قادر به ارائه       محدوده مکانی اثرات نمی­باشد. همچنین ماتریس­ها         روش مناسبی برای گردآوری جز به جز پیامدها                  در مراحل مختلف پروژه­های توسعه می باشند. روش رویهم­گذاری نقشه­ها در ارزیابی اثرات محیط زیستی پروژه­ها         به کلیات می پردازد و تنها پیامدهای تخریبی در این روش قابل مشاهده هستند و در این روش همه اثرات و پیامدهای ناشی از اجرای پروژه در یک سطح قرار دارند و طبقه‏بندی خاصی برای اثرات ارائه نمی‏شود. روش مزبور برای نشان دادن توزیع مکانی اثرات بسیار مطلوب و کارا بوده و در عین حال   در مناطقی که آمایش شده­اند. روش مک هارگ کارایی خود را بهتر نشان می­دهد. اما نتایج این روش به تنهایی نمی­تواند ملاکی برای ارزیابی اثرات محیط‏زیستی پروژه­‏ها باشد. همچنین روش شبکه­ها برای بررسی اثرات محیط زیستی تجمعی ناشی از اجرای یک پروژه مناسب می­باشد و در تجزیه و تحلیل اثرات چند جانبه و غیر مستقیم فعالیت­های انسانی مناسب می­باشد. روش تصمیم­گیری چند معیاره­ی ELECTRE-TRI یک روش دسته بندی چند معیاره          است که گزینه­ها را براساس بازه­های از قبل تعیین شده، طبقه‏بندی می­­نماید و از روش­های جدید چند معیاره است که در کمی­سازی اثرات محیط‏زیستی کاربرد دارد و          معیارهای مختلف کمی و کیفی را مد نظر قرار می دهد.       با توجه به ماهیت فرآیند ارزیابی اثرات محیط زیست، کاربرد این روش در تعیین اهمیت اثرات هر یک از فعالیت­های موجود در پروژه­ها قابل توجیه است.

در جدول (4) مقایسه­ای میان قابلیت­های انواع روش‏های ارزیابی اثرات محیط زیستی مطرح شده صورت گرفته‏ است که
در آن A به معنای خوب، B به معنای متوسط و C به معنای ضعیف می باشد.

جدول 4- بررسی و مقایسه قابلیت­های روش­­های ارزیابی اثرات محیط زیستی

بحث و نتیجه گیری

هر کدام از روش­های ارزیابی اثرات محیط‏زیستی دارای مزایا و معایب خاص مربوط به خود می­باشند. که در     هر روش با توجه به اطلاعات در دسترس، بودجه، زمان، تخصص و غیره باید بهینه­ترین روش انتخاب شود.           تعیین اهمیت اثرات محیط زیستی، یکی از مهم­ترین مسائل و دغدغه‏های موجود در فرآیند ارزیابی محیط زیستی طرح­ها و پروژه­ها است که عمدتا به ماهیت چند معیاره بودن آن بستگی دارد. در روش­های معمول ارزیابی اثرات محیط زیست          بخصوص در ایران، غالبا شدت و در برخی موارد دامنه اثر    بعنوان تنها معیار کمی مطرح هستند و سایر معیارها (در صورت وجود) به صورت کیفی و توصیفی ایفای نقش می­کنند. از آنجا که این حقیقت غیرقابل انکار وجود دارد که اثرات محیط زیستی را باید از دیدگاه چند معیار مورد بررسی قرار داد و تقریبا غیرممکن است که این مسائل تنها با در نظر گرفتن یک معیار منفرد، مورد ارزیابی قرار گیرد. در واقع تعیین اهمیت اثرات محیط زیستی یک مساله چند معیاره است و از مهم­ترین مسائلی است که باید در ارزیابی اثرات محیط زیستی حل شود. لذا استفاده از روش‏های تصمیم­گیری چند معیاره در فرآیند ارزیابی اثرات محیط‏زیستی با در نظر گرفتن مجموعه معیارهای ارزیابی کاربرد زیادی دارد. روش تصمیم­گیری چند معیاره­ی ELECTRE-TRI روشی برای کمی­سازی اهمیت اثرات محیط زیستی پروژه­های توسعه­ای با در نظر گرفتن مجموعه معیارهای ارزیابی است که از مهم­ترین قابلیت­های این روش نسبت به روش­ های معمول ارزیابی اثرات محیط زیستی، ماهیت چند معیاره بودن آن است که ساختار آن کاملا منطبق با مسائل تعیین اهمیت اثرات محیط زیستی می­باشد. بنابراین با توجه به ماهیت چند معیاره بودن                ارزیابی اثرات محیط زیستی انتظار می رود که خروجی      روش تصمیم­گیری چند معیاره­ی ELECTRE-TRI که طبقه‏بندی اثرات محیط زیستی را با معیارهای مختلف ارائه می‏نماید با اهمیت اثرات پروژه­های توسعه­ای و حساسیت محیط زیستی سرزمین هماهنگی بیش‏تری نسبت به تعیین اهمیت اثرات با روش­های معمول ارزیابی اثرات محیط زیستی داشته باشد. همچنین می‏توان این روش را در تلفیق با        یک روش معمول ارزیابی اثرات محیط زیستی به کار برد.        با این حال قضاوت نهایی در خصوص انتخاب روش بهینه ارزیابی اثرات محیط زیستی برای تعیین اهمیت              اثرات محیط زیستی را باید به عهده کارشناس ارزیابی­ ­محیط‎زیست گذاشت.

منابع

1-      شرفی، مهدیه و همکاران،1387، ارزیابی اثرات محیط زیستی احداث کارخانه خودروسازی به روش رویهم گذاری، مجله علوم محیطی، سال پنجم، شماره چهارم، ص 2-8.

2-      منوری، مسعود،1384، ارزیابی اثرات زیست محیطی، چاپ اول، تهران: انتشارات میترا، ص 53-120.

3-      شپارد، ریچاردز بی،1390، ارزیابی اثرات توسعه با منطق فازی، عبدالرسول سلمان ماهینی، چاپ اول، تهران: انتشارت مهر مهدیس، ص 11-13.

4-      مظلوم، بی بی زهرا، میکائیلی، علیرضا،1391، روش­های ارزیابی اثرات محیط زیستی، دومین کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت محیط زیست، تهران، ص 2-7.

5-      رودگرمی، پژمان و همکاران،1386، ارزشیابی گزینه­های توسعه در ارزیابی اثرات زیست محیطی به روش ارزشیابی چند معیاره مکانمند، مجله علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره نهم، شماره چهارم، ص 2-5.

6-      خدابخشی، بهناز، جعفری، حمیدرضا،1389، بررسی کاربرد مدل دسته بندی چند معیاره ELECTRE-TRI در تعیین اهمیت آثار محیط زیستی، مجله پژوهش های محیط زیست، سال اول، شماره دوم، ص 2-3.

7-      مرادی، حسین،1382، ارزیابی اثرات توسعه مناطق نفتی بر محیط زیست دریایی خلیج فارس، پایان نامه کارشناسی ارشد محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران، ص 25-32.

8-      شرکت تولید و توسعه انرژی اتمی،1388، تدوین الگوی ارزیابی زیست محیطی احداث و راهبری نیروگاه­های هسته­ای کشور، گزارش فاز1، مرکز تحقیقات و مطالعات محیط زیست و انرژی، تهران، ص 643 -651.

9-      Pastakia, C.M.R., Jensen, A., 1998. The Rapid Impact Assessment Matrix (Riam) For EIA/Journal of EIA Procedure, Vol. 18, pp. 5-9.

10-  میرزایی، مژگان و همکاران،1390، کاربرد ماتریس­های ریاضی و سامانه اطلاعات جغرافیایی برای ارزیابی اثرات محیط زیستی کارخانه کمپوست، دومین همایش ملی علوم زمین، ص 3-6.

11-  Antunes, P., Santos, R., Jordao, L., 2001. The Application of Geographical Information Systems to Determine Environmental Impact Significance. Available at/Journal of Environmental Impact Assessment Review, Vol. 21, pp. 511- 535.

12-  حلاج نیشابوری، شیده،1384، تدوین دستورالعمل ارزیابی آثار محیط زیستی پروژه­های اکتشاف و استخراج نفت در دو بخش خشکی و دریایی، پایان نامه کارشناسی ارشد برنامه ریزی محیط زیست، تهران، دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران، ص 42-44.

13-  Lohani, B.N., Evans, J.W., Everitt, R.R., Ludwig, H., Carpenter, R.A., Liang Tu, S., 1997. Environmental Impact Assessment for Developing Countries in Asia, Vol.1, pp.33-37.

14-  Mendoza, G. A. and Prabhu, R., 2003. Qualitative multi-criteria approach assessing indicators of sustainable forest resource management. Journal of forest ecology, Vol.174, pp.329-343.

15-  Mousseau, V., Slowinski. R. and Zielniewicz, P., 2000. A user oriented implementation of the ELECTRE TRI method integrating preference elicitation support. Journal of Computers & operations research, Vol. 27, pp.757-777.

16-  Berger, L., 2002. Transport Infrastructure Regional Study (TRIS) in the Balkans, Final Reports, Apendix 8, ELECTRE TRI, Balkan, pp.1-4.

17-  Mousseau, V., Slowinski, R., 1998. Inferring an ELECTRE TRI model from assignment examples. Journal of global optimization, Vol. 12, pp.157-174.

18-  Lawrence, D.P., 1997. The need for EIA theory building. Journal of Environmental Impact Assessment Review, Vol. 17, pp.79-107.

19-  Cloquell-Ballester, V.A., Monteerde-Dias, R., Santamarina-Siurana, M., 2007. Systematic Comparative and sensitivity analyses of additive and outranking techniques for supporting impact significance assessments. Journal of Environmental Impact Assessment Review, Vol. 27, pp.62-83.