ارزیابی مشارکت شهرداری در ارتقای شاخص های اقتصادی مسکن شهری از نظر شهروندان (نمونه موردی منطقه2 شهر شیراز)

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 38، پاییز 95

ارزیابی مشارکت شهرداری در ارتقای شاخص­های اقتصادی مسکن شهری از نظر شهروندان

(نمونه موردی منطقه2 شهر شیراز)

محمد تقی رضویان[1]

محمد علی خانی زاده [2]^*

M.Khanizadeh@imamreza.ac.ir

علی دلیر[3]

چکیده

مشارکت شهرداری همواره موضوع دامنه­داری در حوزه برنامه­ریزی بوده و به همین دلیل برنامه­ریزان شهری تلاش کرده­اند در تصمیم گیری­های شهری، از نظر شهروندان آگاه شده و با همکاری آنان، برنامه­ریزی خود را عملی کنند.

این مقاله با رویکردی توصیفی- تحلیلی و با استفاده از روش­های کتابخانه­ای و میدانی، به دنبال ارزیابی مشارکت شهرداری منطقه­ی2 شهر شیراز در ارتقای شاخص اقتصادی مسکن شهری است.

ابزار اصلی تحقیق پرسش­نامه و با استفاده از طیف لیکرت به دنبال آزمون فرض فرضیات تحقیق است به این طریق که در ابتدا تمامی داده­های پرسش­نامه به محیط نرم افزاری spss برده شد. روایی این تحقیق از طریق آلفای کرونباخ ارزش عددی 839/0 محاسبه شد، تعداد پرسشنامه ها از طرق فرمول کوکران و با ضریب خطای 5 درصد برابر 140 عددمی­باشد (تعداد پرسش­نامه ها از طریق فرمول مذکور 384 عدد اما بنابر نظر اساتید تعداد 140 عدد ملاک عمل قرار گرفت) و پس از تعیین نرمال و غیر نرمال بودن داده­ها از آزمون­های نیکویی برازش بهترین روش برای اندازه­گیری فرضیات آزمون t تک نمونه­ی و آزمون کندال سی استفاده شده است.

نتایج تحقیق از طریق آزمون کندال سی نشان دادکه بین جنسیت و شدت و ضعف رضایت آنان از عملکرد مشارکتی شهرداری در پروژه­های مسکن ارتباط معناداری وجود دارد که با احتمال 95 درصد می­توان ادعا کرد که بین جنسیت و رضایت از عملکرد شـهرداری همبستگی ضعیف اما معنی­داری وجود دارد. فرض دوم این تحقیق نیز درآزمون t تک نمونه­­ای بیان­گر این مهم است که با احتمال 95 درصد می­توان ادعا نمود که این میزان مشارکت از نظر افراد تحت نمونه کم­تر از 50 درصد است.

کلمات کلیدی: مشارکت شهرداری، شاخص اقتصادی مسکن، منطقه 2 شهرداری شیراز.

مقدمه

انسان موجودی است که همواره به صورت جمعی زندگی و نیاز­های خود را به وسیله دیگران و به مدد آنان رفع کرده است. این­که چه انسانیمتمایل به زندگی اجتماعی است و چرا بر اثر عوامل بیرونی به این حالت سوق داده شده است، برای اینکه این گرایش به تحقق بپوندد، آموختنِ اجتماعیزیستن و مشـارکت در امور جامعـه برای او لازم و ضـروری است. در دوره قرون وسطی، مسیحی نقش شهروندی، اهمیت خود را از دست داد به­طوری که با شکل­گیری فراماسیون فئودالیزم، رعیت به جای شهروند، جلوه­گر شد و نظام شهروندی جای خود را به ارباب رعیـتی داده و شـهروندی دولـت شهـر و جامعه سیاسی جای خود را به بندگی کلیسا و پاپ و نیز رعیت پادشاه، لرد، سینیور، و والسال­ها داد(1). در دوره رنسانس (سده 15 م) مشارکت مدیریت شهری، اصولا با ظهور تفکرات فلسفه سیاسـی و پیچیده­تر شدن نظام، روابط مفهوم جدیدی پیدا می­کند، در این دوره، تامین حقوق شهروندی و مشارکت به مثابه تجلی سیاسی، ماهیت انسان نبود، بلکه واکنشی در برابر سیستم­های حکومتی بود(2).

بنابراین می­توان گفت که مشارکت مدیریت شهری از سال 1950، موضوع دامنه­داری در حوزه برنامه­ریزی بوده و به همین دلیل برنامه­ریزان شهری تلاش کرده­اند در تصمیم گیری­های شهری، از نظر شهـروندان آگاه شده و با همـکاری آنان، برنـامه­ریزی خود را عملی کنند؛ چراکه آنان معتقد بودند، مشارکت شهروندان مسؤولیت­پذیر بار آورده و به فرایند­های تصمیم­گیری مشروعیت می­بخشد یعنی حمایت عمومی از تصمیم­گیری­های اتخاذی از سوی مسؤولان، سبب می­شود مسؤولان امر، برنامه خود را به راحتی عملی کنند (3).

در ایران در سال­های اخیر به نحوه فزاینده­ای سخن از مشارکت شهـرداری در تمـامی امور مطـرح بوده اسـت. این مشـارکت به شکل نا­معمول و نا­مطلوب در حوزه شهرسازی، من­الجمله مسکن شهری ظهور یافته است به طوری که می­توان گفت در مشارکتی که اکنون در حوزه شهرسازی مطرح است، مفهوم مشـارکت قلـب ماهیت شده است و هسته مرکزی آن نیز قدرت یافتن شهروندان و تاثیر گذاری آن­ها بر طرح­های شهری باشد (4). در چند دهه گذشته تمرکز روز افزون جمعیت در شهـر­ها، کشـور را با مشـکلات بسیاری، از جمـله تأمـین مسکن مناسب رو به رو کرده و به تبع آن، ناپایداری در شهرها و مناطق اطراف را نیز درپی داشته؛ مقوله مسکن، گسترده و پیچیده است و ابعاد گوناگونی دارد و نمی­توان تعریف واحدی از آن کرد(5). علی­رغم این­که تاکنون تحقیقات و مطالعات فراوانی در ایـران در ابعـاد مختلف مسـکن صـورت گرفـته، اما شـاید به ارزیابی مشارکت شهرداری در شاخص های مسـکن شهری به­طور جامع، کمتر پرداخته شده باشد.

اکنون در کلان شهر­های کشورمان از جمله شیراز شاهد افزایش نیـازهای شهری، مهـاجرت، مشکلات زیست محیطی و شهری و .. در ابعاد گسترده هستیم. علی­رغم این­که تاکنون تحقیقات و مطالعات فراوان در ایران در ابعاد مختلف مسکن شهری صورت گرفته است اما شاید شاخصی با ارزیابی مشارکت شهرداری در جهت ارتقای شاخص اقتصادی مسکن شهری به­طور جـامع کم­تر پرداخته شود. هدف اصلی این تحقیق بررسی و ارزیابی مشارکت شهرداری منطقه 2 شهر شیراز در جهت ارتقای شاخص اقتصادی مسکن و استفاده در جهت انعطافـپذیری و پویایی و اصلاح­پذیری مسکن شهری با هدف روشن شدن جـایگاه و نقش شهرداری در برنامه­ریزی مسکن شهری که منجر به رویـکرد همکاری و تشـریک مسـاعی بین دولت، بخـش خصـوصـی و جـامعه مدنـی شـود و همچـنین تأکـید بر مشارکت برای اداره بهتر برنامه مسکن شهری می شود.

بیانمسأله

با توجـه به گستـرش شهرنشـینی در سـال­های اخیر و مهاجرت بی­رویه روستا به شهر و نیز از شهـرهای کوچـک به شهـرهای بزرگ لزوم برنامه­ریزی مسکن برای شهرها محروز می­شـود. مدیرت شهـری امـروزی در شـهرهای بزرگ دیگر قادر نخواهد بود با روش سنتی و معمول گذشته  این مشکلات را حل کرده و در ارایه خدمات یک­سویه موفقیتی بدست آورد. آن­چراکه امروزه توسعه و بهره­وری خدمات شهری را تضمین می­کند. مشارکت شهروندان در فعالیت شهری است (6).

مشـارکت شهرداری در امـور شهـری بیش از بیش به­عنـوان یک راهکار کارگشا و مددرسان نهادها و سازمان­های اجتماعی در جهت به حداکثر رساندن کارایی و اثر­بخشی مورد توجه و نظـر برنامـه­ریـزان شـهر قـرار گـرفته اسـت. این پتانسیل باعث گردیدکه متخصصان توسعه، کنترل شهری را عالی­ترین سطح و نوع مشارکت تشخیص بدهد. در چنین مشارکتی، مردم می­توانند در تصمیم­گیـری­هایی که زندگـی روزانه آن­ها را تحت تأثیر قرار می­دهد، دخالت و همکاری کنند، با این ویژگی حکومت (شهرداری) و شوراءها نمونه­های واقعی از این نوع مشارکت هستند (7).

شهر شیراز در گذشته از ساختار و جمعیت موزونی برخوردار بوده، اما در چنـد دهه اخیر با افـزایش جمعیـت و مـهاجرت به این شهر و گسترش شهرنشینی و افزایش قیمت مسکن و زمین شهری نیاز است بخش مسکن، به طور خاص مورد توجه مسؤولین قرار گیرد. منطقه 2، یکی از مناطق 10 گانه شهرداری شیراز می­باشد که در جنـوب و غـرب بافـت تـاریخی قرار گرفتـه اسـت. مهاجر­پذیـری منطقه و ناهمـگون بودن بافت اجتماعی، توزیع نامناسب جمعیت در پهنه مناطق، فرسودگی شدید کالبدی در بخش متعددی از منطقه و وجود اراضی خالی دارای استعداد جمعیت در شرق، نیاز روز افـزون به مسکن احساس می­شود.

اهداف

- ارزیابی و مشارکت شهرداری در افزایش کیفیت شاخص اقتصاد مسکن شهری.

- ارزیابی تأثیر متخصصین در مسکن شهری در افزایش کیفیت یا کاهش قیمت مسکن شهری.

- بررسی ابعاد و مؤلفه­های اقتصادی در سطح مسکن شهری.

- ارزیابی نگاه شهروندان از اقدامات و مشارکت شهرداری در پروژه های شهری.

فرضیه های تحقیق

- به نظر می­رسد بین جنس پاسخ­گو و شدت و ضعف رضایت آنان از عملکرد مشارکتی شهرداری در پروژه­های مسکن ارتباط معناداری وجود دارد.

- به­نظر می­رسد مشارکت شهرداری در ارتقای شاخص اقتصـادی مسکـن شهـری، از نگـاه شهرونـدان منطقـه 2 در حد بالایی(بیش از 50%) بوده است.

پیشینه تحقیق

خادم الحسینی و همکاران (1390) در اداره مردم شهر و مشارکت شهروندان در مدیریت شهری منطقه 5 شهـرداری شهر اصفهان فرایند حاصل پژوهش آن­ها به این نتیجه دست یافته است که اگر بحث مشارکت در بین نهادها و ارگان مربوطه بوده و هست ولی هنوز معنای مشارکـت و نهادینـه شدن آن در بین مسؤولین و شهروندان به­خصوص در جامعه مورد مطالعه (منطقه 5 شهـرداری اصفهان) خود مشـکلی اسـت که باید مورد توجـه قرار گیرد و راهکار­هایی جهت آن ارایه گردد.

شایانی و همکاران (1391) در بررسی عوامل اجتماعی موثر بر مشـارکت شهـرونـدان در مدیرت امور شهری تهران، نتایـج نشان داد که مشارکت شهروندان در مدیرت امور شهر باید داوطلبانه و هدفمند صورت گیرد. برنامه­ریزان شهری نخست باید به مشارکت ذهنی و تغییر در باورها و گرایش ها شهروندان تاکید نماید. رفتار مشارکتی در برنامه­های شهری نیز باید دو بخش انجام شود. در مرحله اول باید شناخت عوامل اثر گذر در مشارکت شهروندان مورد توجه قرار گیرد و در مرحله حفظ مشارکت در طرح ها و برنامه است که اجرا شده است.

علیزاده اقدام (1392) در مقاله نهاد­های شهری و مشارکت شهـرونـدان در اداره امـور شهـر اصفـهان بر اسـاس نتـایـج این پژوهش رابطه معناداری بین اعتماد نهادی و رضایت­مندی اجتماعی با مشارکت وجود دارد. در مجموع عملکرد نهاد­های شهری بر میزان مشارکت شهروندان در امور شهری تأثیرگذار بوده است. میزان اثرهای تحلیل شده کلی نشان می­دهد که متغیرهای مستقل مورد استفاده در این پژوهش 36 درصد تغییرات متغیر وابسته را تبیین کرده­اند.

معرفی محدوده مورد مطالعه

منطقه 2 شهرداری، یکی از مناطق هشت گانه شهرداری شیراز می­باشد که در جنوب و غرب بافت تاریخی قرار گرفته است . این منطقـه از شمـال به بافت تاریـخی و مناطـق 3 و 8 و 1 ، از غرب به منطقه یک، از شرق به پایگاه هوایی شیراز و از جنوب به منطقه 5 شهرداری محدود می­شود. مساحت آن بالغ بر 1680 هکتار می­باشـد و به صـورت خطـی از شمال غربـی به جنوب شرقی حول بافت قدیم شیراز از ناحیه غرب و جنوب کشیدگی دارد.

محدوده منطقه 2 در حال حاضر شامل دو بخش کاملاً متمایز است: یکی محدوده پیرامون بافت تاریخی که دارای سابقه توسعه بیش­تر و قدمت بیش­تر بوده و بافت میانی شهر شیراز را شامل می­شود و دیگری بخش شرقی و جنوب شرقی آن که محصول دهه اخیر است. در صورتی که محدوده پیرامون منطقه تاریخی–فرهنگی شیراز را مرحله اولیه توسعه شهری تلقی کنیم. سایر بخـش­های منطـقه دو حاصل عمل نیـروهای توسعـه شهـری در سـه دهه گذشته و به­ویژه دو دهه اخیـر بوده است.

مرز پیـرامون منطقه را شبکـه­های شریـانی و اصلی شهر تشکیل داده که ارتباط را با سایر مناطق محقق می­سازد. چنان­چه پیرامون این منطقه را به مثابه یک چند ضلعی فرض نماییم، شبکه­ها که همان اضلاع چند ضلعی محسوب می­گردند از چهارراه زند به سمت فلکه ستاد یکی از اضلاع شمالی منطقه می­باشد که بخشی از خیابان زند است و از فلکه ستاد تا فلکه فرودگاه ضلع غربی منطقه را تشکیل که خیابان مشیر فاطمی و نادر (انقلاب) نام دارد.

مبانی نظری

مشارکت

توسعه مشارکتی در دهه 1950 بروز یافت و کارگزاران اجتماعی­ای که در اثر نادیده انگاشتن ذی­نفعان اصلی پروژه و شـکست الگـوهای نخسـتین توسعـه، از دفـاع از راهبـرد بالا به پایین توسعه، ناامید شده بودند، آن­را به­کار گرفتند (8). زیرا برای تحکیم آن، نیاز به برنامه­ریزی از پایین به بالا و ارتباط بین همه مؤلفه­های موجود در این زمینه وجود دارد (9). در فرایند مشارکت باید بر ترکیب کارشناسی فنی، تصمیم­سازی سلایق و ارزش های عقلانی و تبادل متقابل استدلال­ها و اندیشه­ها تکیه کرد (10).

مشارکت، امروزه یکی از شاخص­های رهبری و بلوغ سازمانی محسـوب می­شـود. در مطالعات انجـام شـده در زمیـنه مدیـریت شهری مبـتنی بر اطـلاعات و دانـش جـلب مشـارکت مردمی یکی از پارامترهای اصلی توسعه­یافتگی محسوب می­شود. با توجه به اصل 44 قانون اساسی و نیز ظرفیت­های موجود این منشور ملی که حوزه اقتصاد مراحل محور تعاونی درنظر گرفته است، بهره­گیری از مشارکـت مردم با توزیع و واگذاری فعال، تنها به بخش خصوصی و مردم (از طریق سازو کارها مدبرانه قابل پیش بینی موجود) ضمن جلب مشارکت عمومی و کوچک سازی سازمان شهرداری و تأثیرات شگرف آن در مدیریت دولتی، رویکرد محله محوری در قالب شرکت­های تعاونی محلات در سازمان دهی به امور شهرها محقق می­شود (11).

در مواجهه بانظریه­ها و رویکردها، دو رویکرد عمده را می­توان تشـخیـص داد: نگرش خـرد و نگـرش کلان؛ در سطـح خـرد، بر انگیزه­ها گرایش­ها و رفتارها تأکید می­شود و در سطح کلان، زمینه­ها، شرایط و عناصر ساختاری مورد توجه قرار می­گیرد (12). از این رو مشارکت دارای دو بخش ذهنی و رفتاری است بخش ذهنی، تمایلات و گرایش­های فردی؛ و بخش رفتاری، فعالیت داوطلبانه جمعی را مد نظر قرار می­دهد (13).

جیمز گلاس مشارکت اجتماعی را این­گونه تعریف می­کند. «مشارکت شهروندان عبارت است از فراهم ساختن فرصت­هایی برای شهروندان به­منظور شرکت در تصمیمات دولتی یا فرایند برنامـه­ریزی»(14). اوکـلی برای تعریـف مشارکـت، به بیـان سه تفسیر در خصوص مشارکت می­پردازد که عبارت از مشارکت به­عنوان سهم داشتن، مشارکت به­عنوان سازماندهی، مشارکت به­عنوان توانمند­سازی (15)، به­عبارت دیگر اوکلی و مارسـون، از مشارکـت اجتمـاعی سـه تفسیـر ارایه داده­انـد: 1- شرکت داوطلبانه مردم در برنامه عمومی، 2- برانگیختن احساسات مردم و افزایش درک و توان شهروندان و 3- دخالت در فراینـد­های تصمیم­گیـری، اجرا و سهیم شدن عامه مـردم در منافع تفاسیر مطرح شده توسط اوکلی و مارسدن، از لحاظ اهمیـت دادن به مـردم و حقـوق آنان، می­توان در سـه سـطح، (مشارکت پایین) تفسیر اول، (مشارکت متوسط) تقسیر دوم و (مشارکت بالا) تفسیر سوم بیان نمود(16).

رویکرد به مشارکت شهروندی

در دهه اخیر متفکرین و صاحب نظران حوزه اجتماعی مشارکت شهروندان را به سه رویکرد مورد بررسی قرار داده­اند: در نگاه نخسـت، مشـارکـت به­عنـوان رکنی از حیات اجتـماعی و بخـش مهمی از هـویت جامعه انسانی مورد توجه و تحـلیل قرار گرفته است که طبیعتاً این نگاه عمیق­ترین، موجه­ترین و والاترین رویکرد به مشارکت را نشان می­دهد. این نگاه، مشارکت را در تمام هدف و شیوه مطلوب زندگی اجتماعی مد نظـر قرار می­دهـد و آن را یکی از شاخـص­های اجتماعی توسعه یافتگی جوامع می شناسد.

در نگاه دوم، به مشارکت در رابطه با توسعه و دگرگونی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و غیره نگریسته می­شـود. در این­جا شاهد حضور رویکرد و ابزاری هستیم که مشارکت شهروندان را ابزار و وسیله­ای برای توسعه یا تحول دیگری در جامعه می­داند و معتقد است با حضور شهروندان طرح دیدگاه­ها و خواسته­هایشان، توسعه کارآمد برای مردم و نیازهای افراد، نزدیک­تر می­گردد در نتیجه می­توان از تمام توانمندی­ها و منابع فردی و جمعی استفاده کند بدین ترتیب بسیج شهروندان و منابع جامعه در جهت توسعه ایجاد می­شود.

در نگاه سوم که رویکرد فردی به مشارکت است به خصوصیات افراد مشارکت کننده تأکید و توجه می­شود انگیزه­ها، علایق و پاداش­ها، رفتار شهروندان و عوامل زمینه ساز آن مورد مطالعه قرار می­گیـرد. دلایل تمایـل به مشارکت و بی میلی دیگـران به آن، بررسی و ریشه­یابی می شود،تا راههای تقویت مشارکت، هموارتر گردد (17).

مسکن

مفهوم مسکن علاوه بر مکان فیزیکی، کل محیط مسکونی را نیز دربر می­گیرد کـه شامل همه­یخدمات و تسهیلات ضروری موردنیاز برای بهترزیستن خانواده و طرح­های اشتغال، آموزش و بهداشـت افراد است. در واقع، تعریف و مفهـوم عام مسکن یـک واحـد مسـکونی نیسـت؛ بلکـه شامل کل محیط می­شود (18). به­عبارت دیگر، مسکن چیزی بیش از یک سـرپناه صرفاً فیزیکی است و شامل همة خـدمات و تسـهیلات عمـومی لازم بـرای بـهزیسـتن انسـان می­شود و باید حق تصرف نسـبتاً طـولانی و مطمـئن بـرای اسـتفاده­کننـدگان آن فـراهم باشـد(19). مسـکن بـه­مثابـه واحـد تسـهیلات فیزیـکی یـا به­عنـوان کـالایی اقتصـادی و پردوام است که نقش اجتماعی یا جمعی نیز دارد(20). و افزون بر این­ها مشـتمل بر رفع نیازهای مالی، به­عنوان نمایش وضعیت اقتصادی- اجتماعی افـراد نیـز هست (21). درعین حال، مسکن عامل اصلی جامعه پذیری افراد نسبت به جهان و کالایی عمده و تعیین کننده در سازمان اجتماعی فضا است که در شـکل­گیـری هویـت فـردی، روابـط اجتماعی و اهداف جمعی افراد نقش بسیار تعیین کننده­ای دارد(22). بنابراین، مسکن دارای ابعاد مختلف مکانی، معماری، کالبدی و فیزیکی، اقتصادی، مالی، روان­شناختی و پزشکی است(23). و در بسـیاری از موارد، مهم­تـرین عامل تأثیـرگذار برمیزان رضایت فرد از سکونت در محله، مسکن و شرایط محیطی آن است (24).

درواقع مسکن به عنوان محیط مسکونی از دیدگاه مختلف زیر قابل بررسی است (26 و 25).

1. از دیدگاه اجتماعی: انسان موجودی است اجتماعی که یکی از نیاز­های آسایش او تشکیل خانواده است و برای حفاظت از کیان خانواده و مشخص شدن چارچوب خانوادگی، نیاز به مسکن مناسب دارد، مسکنی که به عنوان پایگاه نمادین در محله های شهری باشد، خانه هر خانواده نشان­گر پایگاه اجتماعی و فرهنگی خانواده می باشد (27 و 28).

1. از دیدگاه روانی: جامعه محیطی استرس­زا و صحنه مبارزه و رویارویی فرد با مسایل و مشکلات زندگی است و ارتبـاط فرد با محیط پیرامون خالی از رفتار­های روانی و هیجانات و مشکلات عاطفی نیست، لذا این فشارها باعث پایین آمدن سطح کارآیی فرد، خستگی فکری و مشکلات متعددی می­شود که یک مسکن مناسب می­تواند محیطی با آرامش فکری فراهم کند که، انسان را از لحاظ روانی آماده فعالیت آینده کند (27).

2. از دیدگاه اقتصادی: مسکن نوعی از سرمایه گذاری با مفهوم اقتصادی بوده و فرصت های شغلی، دوری و نزدیکی مسکن به محـل کار، هزینه رفت و آمد از عوامل اسـاسی اقتصـادی تأثیر­گذار بر امر مسکن هستند (28).

شاخص ها و متغیرها

شاخص­ها مجموعه داده­های مخصوص یا دگرگونشده­ای هستند که اطلاعات ضـروری رابرای سیاست­گذاران و عموم مردم فراهم می­آورند (29). شاخص­هـا بـه­عنـوان ضمنی، وسیله­ای هستند که ارزیابـی پیشـرفت­های آینـده را فراهـم می­کنندو مقصد و هدف را بیان می­کنند (30). این شاخص­ها باید بـهگونـه­ای انتخـابشوند که برای ساکنان محلـی آشـنا باشـند و بتواننـد آنهـا را درک کننـد (31).استفاده از شاخص­های مناسب منجـر بـه تصـمیمگیـری بهتـر و انجـاماقدامات مؤثرتر، ازطریق ساده­سازی، شفاف­سازی و تبدیل انبـوهی از اطـلاعـات بـه اطلاعـات قابل استفـاده بـرای تصمیم گیرندگان  می­شود (32).

شاخص اقتصادی مسکن

تدوین یک برنامه جامع در بخش مسکن نیازمند شناسایی و تجزیه و تحلیل ابعاد و اجزای مختلف مسکن است. شاخص­های مسکن به عنوان شالوده اصلی یک برنامه جامع و ابزاری ضروری برای بیان ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و کالبدی مسکن، از جایگاه ویژه­ای در امر برنامه­ریزی مسکن برخوردار هستند. شاخص­های مسکن نه تنها به­عنوان ابزار توصیفی به بیان وضع موجود مسکن از ابعاد مختلف می­پردازد، بلکه ابزار مناسبی نیز برای سنجش معیارها و ضوابط در روند تحول مسکن به شمار می­روند. این شاخص­ها به سیاست­گزاران کلان بخش مسکن نیز کمک می­کنند تا تصویر روشن­تری از شرایط مسکن در گذشته، حال و آینده داشته و سیاست­ها و راهبرد­های متناسبی در آینده اتخاذ نمایند.

اهمیت مسکن در اقتصاد ملی با مطرح شدن آن به عنوان یکی از بخش­های عمده و کلان اقتصاد ملی روشن می­شود. در بین تمامی بخـش­های اقتصـادی، اعم از جوامع توسعه یافتـه و یا در حال توسعه، مسکن بزرگ­ترین سرمایه­گذاری را به­خود اختصـاص می­دهـد. بر این اساس، رابطـه مسـتقیم بیـن اقتصاد کلان وسرمایه گذاری مسکن و توسعه، سرمایه گذاری مسکن و اشتغال، سیاست مسکن و ساختار تشکیلاتی و نیز دیدگاه مسکن به عنوان یک سرمایه­گذار اجتماعی اقتصادی و تولیدی و نه مصرفی دید.

سرمایه گذاری در بخش مسکن معمولا 2 الی 8 درصد از CNP و 10 الی 30 درصد از تشکیل سرمایه ناخالص در کشورهای در حال توسعه را شامل می شود و بین 5 الی 10 درصد دیگر نیز برای سایر خدمات جریان سرمایه گذاری را موجب می­شود. با ترکیب سرمایه گذاری مستقیم در بخش مسکن و خدمات مرتبط با آن، مجموعاً بین20 الی 50 درصد از ثروت تولیدی در بیشتر کشورها حاصل می­گردد. همچنین مسکن یک انگیزه عمده برای پس­انداز خانوار­ها است و اثر مهمی در مصرف خانوارها دارد. علاوه بر این، مسکن بر تورم، کسری بودجه، تحرکات نیروی کار و تعادل پرداخت و نیز بر بودجه های دولت از طریق مالیات ها و یارانه ها اثر می­گذارد (33).

در مجموع می­توان گفت که سرمایه­گذاری در بخش مسکن، سرمایه گذاری تولیدی بوده تفاوت آن با سایر بخش­ها در بازدهی درازمدت آن است و این سرمایه­گذاری، جریانی از خدمات را به­وجود می­آورد که در تولید سایر بخش­ها مؤثر واقع می­شود. شاخص­های اقتصادی مسکن نماگرهایی هستند که ابعاد مختلف مسکن را به صورت کمی نشان داده و مقایسه و تحلیل آن را امکان­پذیر می­کنند. در این­جا شاخص­های اقتصادی مسکن آورده می شود.

1-   نسبت هزینـه مسکـن به کـل هزینـه خانوار: تقسیـم هزینه مسکن بر کل هزینه خانوار.

2-   نسبت هزینه مسکن به کل در آمد خانوار: هزینه مسـکن به­صورت در صدی از کل در آمد خانوار نشان داده می­شود.

3-  شاخص بهای خدمات ساختمانی و نیروی کار: این شاخص نشان­دهنده بهای خدمات ساختمانی در سال­های مختلف است که با توجه به شاخص­های فرعی دیگر نظیر مزد یک روز بنا، مزد یک روز کارگر ساختمانی، اجرت نقاشی، اجرت آسفالت بام، اجرت مقننی، اجرت سیمان کار، اجرت کاشی کار و گچ­کار و... محاسبه می­شود. داشتن این شاخص به همراه قیمت زمین و شاخص بهای مصالح ساختمانی می­تواند معیار مناسبی جهت بررسی روند بهای مسکن باشد.

4-  شاخص بهای عمده­فروشیو خرده­فروشی مصالح ساختمانی: این شاخص بیانگر بهای مصالح ساختمانی است که یکی از عوامل اصلی در تغیرات بهای ساختمان و واحد مسکونی به­شمار می­رود. در حقیقت بهای زمین، مصالح ساختمانی و خدمات ساختمانی اجزاء اصلی و تشکیل دهنده بهای ساختمان هستند که تغییر در هر یک از آن­ها باعث ایجاد تغییر در هر یک از آن­ها باعث تغییر در قیمت ساختمان می­شود.

5-  قیمت بهای زمین: زمین به­عنوان مهم و در بسیاری موارد تعیین­کننده در مسکن است و در بازار آزاد، بالاترین نسبت را در بین کلیـه عوامل مسـکونی به خود اختصاص می­دهـد. عامل زمین نقش کلیدی در موفقیت با شکست برنامه­ها و طـرح های توسعه شهری دارد، به­طوریکه عمده ای از توفیق در تأمین مسکن، زیر­ساخت­ها، تجهیزات و به­طور کلی توسعه مطلوب شهری بستگی تام به تأمین به موقع و کافی زمین دارد.

6-  اعتبارات عمرانی دولت در بخش مسکن: بخش مسکن یکی از عمده­ترین فعالیت­های اقتصادی است که سهم بالایی از تشـکیل سرمایه ثابـت ناخالص داخلی را به خود اختـصاص می­دهد. آگاهی از میزان اعتبارت عمرانی دولت در بخش مسکن و در یک دوره مقایسه آن با وضعیت مسکن کمک شایانی به تصمیم­گیری و برنامه­ریزی می­کند.

7- سرمایه­گذاری بخش خصوصی در بخش مسکن: یکی از شاخـص­های اقتـصـادی مهـم مسـکن، میـزان مشـارکت بخش خصوصی در ساخت و تولید مسکن است. اگر چه هدف اصلی این بخش از تولید مسکن رسیدن به سود و کسب درآمد بوده، اما در تأمین مسکن، به خصوص در نقاط شهری، نقش بسزایی ایفا می کند. میزان مشارکت بخش خصوصی در تولید مسکن و ساختمان بستگی به سود دهی آن و نیز قوانین و ضوابط موجود دارد.

8-  تسهیلات اعتباری بانک­ها: میزان سرمایه گذاری بانک­ها و اعطای تسهیلات به­روش­های مختلف، از جمله وام برای ساخت مسکن، از عوامل مؤثر در میزان تولید مسکن است.

9-  توان تولید مسکن (واحد­های تکمیل شده در یک سال): این شاخص از بعد اقتصادی بیان­گر توانایی بخش­های مختلف در ساخت و تکمیل واحد­های مسکونی طی یک سال است. آگاهی از تعداد واحد­های تکمیل شده در یک سال در پی بردن به کمبـود واحـد­هـای مسکونی، تعـداد واحـد­های مـورد نیـاز و با توجه بهتوان تولید و افزایش تقاضا و... مؤثر است. معمولاً این شاخص به ازای هر هزار نفر جمعیت کل محاسبه می­شود.

10-     یارانه: شاخص یارانه مسکن می­تواند با اشکال مختلف نظیر پرداخت مستقیم به خانوار،اعطای کمک به کارکنان در بخش­های مختلف، تأمین زمین رایگان، تخفیف در اجاره واحدهای مسکونی، پرداخت وام با نرخ پایین و یا کمک های بلا عوض مد نظر قرار گیرد.

11-    اشتغال­زایی بخش مسکن: علاوه بر ایجاد مشاغلی که مستقیماً در ارتباط مسکن هستند، مشاغل زیادی نیز به طور غیر مستقیم با این بخش در ارتباط می­باشند. احداث مسکن از توان اشتغال زایی زیادی برخوردار بوده و در بسیاری موارد به عنوان "ضربه گیر" اقتصاد به کار گرفته می­شود (33).

ماخذ: نگارندگان

روش بررسی

برای بررسی و سنجش ارزیابی مشارکت شهرداری در ارتقای شاخص اقتصادی مسکن شهری از روش تحلیل­های کمی و نرم­افزار آماری spss بهره گرفته شده است. نرم­افزار spss یک نرم­افزار توانمند آماری برای تحلیل فرض­هایی است که سوالات آنان در قالب یکی از موضوعات همبستگی، رابطه یا توصیفی طرح شده باشند. فرضیات این تحقیق مبتنی بر سوالات متفاوت و رابطه­ا­ی است که در آن رابطه بین متغیرها و اثرات آنان بر یکدیگر را مورد سنجش قرار داده است.

این تحقیق که از نظر اهدف در ردیف تحقیقات کاربردی و توسعه­­ای قرار دارد در فرآیند جمع آوری اطلاعات توصیفی از روش­های کتابخانه­­ای– اسنادی بهره گرفته است. برای تکمیل فیلدهای اطلاعاتی پیمایشی از ابزار پرسش­نامه و طراحی و تدوین سوالات پرسش­نامه در راستای تعاریف مفهومی و فرضیات تحقیق با مشورت از اساتید و صاحب نظران دانشگاهی گنجانده شد. جامعه آماری این تحقیق را کلیه  شهروندان ساکن منطقه 2 شهر شیراز را در بر می­گیرد  که برابر  با جمعیت 263144 نفر است که با توجه به این جمعیت و استفاده از روش کوکران با ضریب خطای 5 درصد و تعداد پرسش­نامه ها برابر با 384 عدد می­باشد. لازم به ذکر است با توجـه به نظر اسـاتید گرامی مبنی بر زیـاد بودن تعداد پرسش­نامه­ها تعداد 140 پرسش­نامه ملاک عمل واقع شد. پس از تکمیل برای صحت از اطمینان روش به کار بسته شده برای انـدازه­گیـری فرضـیات تحقیـق از روش پیـشآزمـون استفـاده گردید به این ترتیب که در ابتدا تعداد20 پرسش­نامه با روش نمونه­گیری توزیع شد و پس از اطمینان حاصل از نتایج پـرسش­نـامـه برای رهنمـون فرضـیات آمـاری دستـه­بنـدی کد گذاری، و به روش نمونه­گیری تصادفی در بین جامعه آماری توزیع شد. پس از انجام تمامی مراحل فوق پرسش­نامه­ها را جمع­آوری، و در محیط نرم­افزار آماده­سازی کرده و در دو قسمت آمار توصیفی و استنباطی به تحلیل آنان اقدام شد. در قسمت آمار توصیفی کلیت سوالات عمومی و تخصصی بنا به ماهیتشان از هریک از شاخص­های مرکزی و پراکندگی برای تفسیر بیش­تر استفاده شد و در تحلیل استباطی داده­ها ابتدا فاصله اطمینان آنان با آزمون­های نیکویی برازش سنجش و بر پایه نرمال بودن داده­ها که از آزمون k-s و نمودارهـایq-q, p-p سنجیده شد در گام دوم بنا به آمار پارامتریک و ناپارامتریک از آزمون­های خی دو، دو منظوره، و همبستگی پیرسون و اسپیرمن تحلیل فرضیات آماری در سطح اطمینان 95% انجام شد. لازم به ذکر است پایایی و روایی این تحقیق نیز از طریق آزمون آلفای کرونباخ و تحلیل عاملی انجام گرفته است.

یافته ها

اطلاعات مربوط به پاسخگویان

از میان 386 پاسخگو که مورد سنجش قرار گرفتند، اطلاعات ذیل از موارد ویژگی­های فردی آنان استخراج شد، از میان 386 نفر پاسخ­گو 371 نفر از آنان به سوال وضعیت جنسیت پاسخ­گو بوده اند که از این تعداد 306 نفر یعنی(3/79 درصد) و 95 نفر یعنـی (8/16 درصد) از پاسـخ­گویـان زن بوده­انـد، 15 نفـر (9/3 درصد) جنسیت خویش را مطرح نکرده­اند، 90 نفر (3/23 درصد) از افراد پاسخ­گو دارای مدرک سیکل بوده اند 8/37 درصد از افراد پاسخ­گو دارای مدرک دیپلم، 1/9 درصد (یعنی 35 نفر) دارای مدرک فوق دیپلم، 1/18 درصد دارای مدرک لیسـانس و 2/53 درصد از آنان دارای مدرک فوق لیسانس بوده­اند.

نتایج حاصل از وضعیت تأهل نیز نشان داد که تعداد 125 نفر از افراد تحت نمونه (4/32درصد) مجرد و 246نفر (7/63 درصد) متأهل بوده­اند.

در جـدول شمـاره 3، متغییرهـای هر شـاخص به صورت درصد فراوانی و میانگین هر کدام از شاخص ها با استفاده از طیف لیکرت از درجه بندی کاملاً مخالفم تا کاملا موافقم سنجیده شده است.

به­طور کلی مشارکت شهرداری با 11 گویه مورد سنجش قرار گرفته است از مجموع میانگین 371 نفر پاسخ­گو گویه شماره 5 (مشارکت شهرداری در فروش مصالح ساختمانی) 

با ارزش میانگین 2.82 از دیدگاه شهروندان از اهمیت بیش­تری برخوردار بوده است این در حالی است که گویه شماره 10 از کمترین ارزش میانگین و به­طور کلی درجه اهمیت برخوردار بوده اسـت که اهـم این نتـایج در جـدول ذیـل در قالـب درصد فراوانی هر یک از گویه­ها در طیف لیکرت و میانگین آن گویه آورده شده است.

جدول- یافته­های توصیفی گویه­های پرسش‌نامه

براساس نتایج آزمون  T-Testکه درجدول بالا آمده است در شاخص­های "اعتبارات عمرانی دولت در بخش مسکن، قیمت زمین در بخش مسکن، خدمات ساختمانی (مانند: مزد بنا، اجـرت نقـاشی، اجرت کاشی کار و کچ کار و ..)، پرداخت هزینه­های که برای مسکن نسبت به درآمد خانوار در بخش مسکن، یارانه مسکن (مانند: اعطای کمک به کارکـنان در بخش­های مختلف، تأمین زمین رایگان، تخفیف در اجاره مسکونی و...) "مقدار سطح معنی­داری از 05/0 کم­تراست و همچنین آماره آزمون نیز مثبت می­باشدبنابراینبااطمینان 95 درصـد می­توان گفـت که میزان مطلـوبیت و موافقت پاسخ­دهندگان با این شاخص­ها بیش­تر از حد متوسط است؛ ولی دیگر شاخص­ها از نظر پاسخ­دهندگان در محله وضعیت مطلوبی ندارند. جهت رتبه­بندی شاخص­های پژوهش از دید پاسخ دهندگان از آزمون فریدمن استفاده شده است. نتایج این آزمون در جداول زیر آمده است.

با توجه به جدول بالا، سطح معنی داری به دست آمده از آزمون فریدمن برابر 000/0 که کمتر از 05/0 می باشد بنابراین فرض برابـری و میـزان مطلـوبیت یکسـان متغیـر های مورد نظـر رد مـی­شـود و مـی­تـوان بین شاخـص­های پژوهـش از دیـد پاسـخ دهندگان از نظر مطلوبیت  اولویت بندی انجام داد.

با توجه به نتایج به دست آمده،  شاخص قیمت زمین در بخش مسکن بیشترین و شاخص فروش مصالح ساختمانی به صورت خرده فروشی کمترین مطلوبیت را درشهرداری منطقه 2 شهر شیراز دارند.

آزمون فرضیات:

فرضیه اول: به نظر می­رسد بین جنس پاسخ­گو و شدت و ضعف رضایت آنان از عملکرد مشارکتی شهرداری در پروژه­های مسکن ارتباط معناداری وجود دارد. 

از آن­جایی­که سطر و ستون جدول توافقی این دو متغییر برابر نیست از آزمون رتبـه­ی کندال سی استفاده شده اسـت که زوج­های گره خورده را نیز در بر بگیرد، ضریب همبستـگی رتبه­ای کندال تائو یک آماره ناپارامتری ( در سطح سنجش رتبه­ای) است که برای سنجش میزان تناظر یا مطاقبت بین دو مجموعه رتبه و ارزیابی معنی­داری این تناظر به کار می رود و به ویژه زمانی کاربرد دارد که در داده ها مربوط به متغیر­ها موارد هم­رتبه زیاد باشد. به سخن دیگر، این ضریب قوت رابطه جدول توافقی یا متقاطع را نشان می­دهد.

جدول بالا نشـان می­دهد که از مجموع 371 نفر در نمـونه مورد بررسـی 1/96 % درصد به سـوالات مربوط به پرسـش­نامه پاسخ داده­اند و وارد این آزمون شده اند و تنها در حدود 9/3 % درصد (15نفر) از کل نمـونه مورد بررسـی از تحلیل خارج شده­اند.

نتایج مندرج در جدول فوق نیز نشان داد که بین جنسیت و شدت و ضعف رضایت آنان از عملکرد مشارکتی شهرداری در پروژه­های مسکن ارتباط معناداری وجود دارد که با احتمال 95% می­توان ادعا کرد بین جنسیت و رضایت از عملکرد شهرداری همبستگی ضعیف اما معنی داری وجود دارد.

فرضیه دوم: به نظر می­رسد  مشارکت شهرداری در ارتقای شاخص اقتصادی مسکن شهری از نگـاه شهرونـدان منطقه 2 در حد بالایی(بیش از 50%) بوده است.

توصیف متغیرهای مربوط به مشارکت شهرداری در ارتقای شاخص مسکن:

جدول فوق نشان می­دهد که این تحقیق با جامعه آماری 371 نفر صورت پذیرفته است.

همان­گونه که ملاحضه می­شود متوسط مشارکت شهرداری در ارتقای شاخص های اقتصادی مسکن از نگاه شهروندان 15/2  درصد بوده است. شاخص انحراف برابر با 90793/0 بوده است که متوسط این شاخص از میانگین  کم­تر از 1 درصد است، حال برای تعمیم نتایج بدست آمده از نتایج نمونه مورد بررسی و تعمیـم آن به جامعـه کل آماری به خروجـی ذیل توجـه می­کنیم:

این جدول نتایج حاصل از آزمون برابری میانگین­ها برای یک نمونه را گزارش می­دهد، همان گونهکه مشاهده می­شود فرضیه تحقیق بیانگر این است که فرض محقق رد می­شود به این معنی که میزان مشارکت شهرداری در ارتقای پروژه­های مسکن شهری در منطقه دو شهرداری شیراز از نگاه شهروندان کمتر از 50% است که مقدار ضریب معناداری فرضیه برابر با ارزش آماری 000/0 است  به گونه ی که با احتمال 95% درصد می­توان ادعا نمود که این میزان مشارکت از نظر افراد تحت نمونه بین 66/47 و 87/47 درصد کمتر از 50% درصد است.

بحث و نتیجه گیری

مشارکت­پذیری یا تمایل شهروندان به مشارکت در حوزه فعالیتهای شهرداری از جمله موضوعات مهمی است که سیاستگذاران و برنامهریزان شهرداری در راستای جلب مشارکت شهروندان باید آن را مدنظر داشته باشند. تمایل به مشارکـت از این لحاظ با اهمیت تلقـی می­شـود که این امـر به­عنوان ظرفیت و پتانسیلی بالقوه مطرح بوده که با سیاستگذاری و برنامه­ریزی مناسب می­توان آن را به حالت بالفعل درآورده که نتیجه و حاصل آن رفتارهای مشارکتی است (34).

هدف اصلی این تحقیق بررسی و ارزیابی مشارکت شهرداری منطقه 2 شهر شیراز در جهت ارتقای شاخص اقتصادی مسکن و استفاده در جهت انعطاف­پذیری و پویایی و اصلاح­پذیری مسکن شهری با هدف روشن شدن جایگاه و نقش شهرداری در برنامه­ریزی مسکن شهری و مشارکت مهندسین که منجر به رویکرد همکاری و تشریک مساعی بین دولت، بخش خصوصی و جامعه مدنی شود و همچنین تاکید بر مشارکت در اداره بهتر برنامه مسکن شهری می شود.

از این رو این تحقیق با رویکردی توصیفی- تحلیلی و با استفاده از روش­های کتابخانه­­ای و میدانی به دنبال ارزیابی مشارکت شهرداری در ارتقای شاخـص اقتصادی مسکن شهـری است. به­طـور کلی مشارکت شهـرداری با 11 گویه مورد سنجـش قرار گرفته است از مجموع میانگین 371 نفرپاسخ­گو گویه شماره 5 (مشارکت شهرداری در فروش مصالح ساختمانی) با ارزش میانگین 82/2 از دیدگاه شهروندان از اهمیت بیش­تری برخوردار بوده است این در حالی است که گویه شماره 10 کمک به یارانه مسکن (مانند:اعطای کمک به کارکنان در بخش­های مختلف، تأمین زمین رایگان، تخفیف در اجاره مسکونی و...)  از کم­ترین ارزش میانگین و به طور کلی درجه اهمیت برخوردار بوده است.

نتایـج تحقیـق از طریـق آزمـون کنـدال سی نشـان دادکه بین جنسیت و شدت و ضعف رضایت آنان از عملکرد مشارکتی شهرداری در پروژه­های مسکن ارتباط معناداری وجود دارد که با احتمال 95% درصد می­توان ادعا کرد بین جنسیت و رضایت از عملکرد شهرداری همبستگی ضعیف اما معنی­داری وجود دارد. فرض دوم این تحقیـق نیز در  آزمون t تک نمونـه­ی بیان­گر این مهم است که که با احتمال 95% درصد می­توان ادعا نمود که این میزان مشارکت از نظر افراد تحت نمونه کم­تر از 50% درصد است. در بخش میزان مشارکت در پروژه­های مسکن شهری توسط شهرداری از دید ساکنین بدین گونه است که: میزان مشارکت شهرداری در ارتقا پروژه­های مسکن شهری در منطقه دو شهرداری شیراز از نگاه شهروندان کمتر از 50% است که مقدار ضریب معناداری فرضیه برابر با ارزش آماری 000/0 است  به گونه­ای که با احتمال 95% درصد می­توان ادعا نمود که این میزان مشارکت از نظر افراد تحت نمونه بین 66/47 و 87/47 درصد کمتر از 50% درصد است. بنابراین از دید ساکنین شهرداری نتوانسته است پیوندی پویا و سازنده با ساکنین ایجاد نماید و بین ساکنین و شهرداری اعتماد مثبت وجود ندارد، از این رو می­بایست برنامه­ریزی های شهرداری با در نظر گرفتن سلایق و پیشهنادات مردمی همراه بوده و در زمینه مشارکت در زندگی ساکنین پررنگ­تر و فعال­تر عمل نماید.

پیشنهادات

-   اعتماد و باور ساکنین و استفاده از نقطه نظرات آن­ها در سازماندهی و ساماندهی به شهر و عناصر آن.

-   تـلاش در جهـت تمرکز زدایی در تصمیم سازی­ها و تصمیم­گیری ها و محول نمودن بخشی از تصمیمات به سازمان­ها و نهادهای محلی.

-   آموزش فرهنگ شهرنشینی و حقوق شهروندی به ساکنین و برگزاری کارگاه­های آگاهی دهنده.

-   تثبیت شوراها و ارتقای نقش آن در اداره امور شهر و تفهیم حوزه اختیارات به ساکنین.

-   تشکیل شرکت­ها و نهادهای مردم نهاد در غالب شرکت­های تعاونی.

-   ایجاد سامانه­های مجازی تحت وب جهت آشنایی و تسهیل ارتباط بین شهرداری و ساکنین.

-   نظرخواهی پیرامون تأسیس پروژه های عمرانی از ساکنین.

-   گزارش کار شهرداری از طریق رسانه­های جمعی و یا در دیدار­های چهره به چهره به ساکنین.

منابع

1-      نجاتی حسینی، سید محمود، (1380)، بررسی جایگاه مفهوم شهروندی در قانون شهرداری، انتشارات سازمان شهرداری کشور، تهران.

2-      Held,­D. 1996. Models of Democracy, Cambeirge, Poclity Press.

3-      رضویان، محمد تقی، مدیریت عمران شهری تهران، شماره 1، تهران: انتشارات پیوند نو؛ 1381، صص 232.

4-      سعیدی رضوانی، هادی ، عملیاتی کردن شهرسازی مشارکتی در شرایط ایران، نمونه قطعه­ آبکوه مشهد، نشریه هنرهای زیبا، زمستان 1385؛ شماره­ 28 .

5-      اهری، زهرا، حبیبی، سید محسن، مسکن حداقل، انشارات تهران مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، 1367، صفحه 75.

6-      رضایی، عبدالعلی ، مشارکت اجتماعی هدف با ابزار توسعه، ماهنامه اطلاعات سیاسی و اقتصادی، 1375؛ شماره110.

7-        شادی طلب، ژاله ، مشارکت اجتماعی زنان، مجله زن در توسعه و سیاست، پاییز1382؛ شماره7، صص 141-176.

8-      نجاتی حسینی، سید محمود، بررسی جایگاه مفهوم شهروندی در قانون شهرداری، چاپ اول، تهران: انتشارات سازمان شهرداری کشور؛ 1380.

9-      Wang, Xiaojun & zhenrong Yu. 2008. Steve Cinderdy, John Forrestet, Vol.28, April.

10-  Reen, O. 2006. Participatory processes for Designing Enviromental Policies, Land Use Policy23, 34-43.

11- سالاروندیان و همکاران، ضرورت مدیرت شهری الکترنیک در عصر جهانی شدن محور اصلی مدیزیت شهر و جهان، ماهنامه اطلاع رسانی آموزش و پژوهشی شوراها، شماره53.

12-  ریتزر، جرج، نظریه­های جامعه­شناسی در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات علمی تهران؛ 1374.

13- علوی، متین، و همکاران، ارزیابی عملکرد شورای اسلامی شهر تبریز و نقش آن در اجرای پروژه های شهرداری، فراسوی مدیریت، سال سوم 1388؛ شماره10.

14-  Glass, James J. (1979). “Citizen Participation in planning; the Relationship between objectives and techniques", APA Journal, vol.45. No.2.

15-  سلیمی، فاطمه. «مشارکت اجتماعی در مدرسه»، رشد آموزش علوم اجتمـاعی، 1389؛ دوره 13، شماره 3، صص 63-58.

16- رضادوست، کریم و همکاران،  برسی عوامل موثر در مشارکت اجتماعی شهروندان جامعه شهری شهر ایلام، جامعه شناسی کاربردی، سال بیستم 1388، شماره 3.

17-   دانشپور، عبدالهادی و دیگران، بررسی نقش مشارکت شهروندان در اجرای طرح های نوسازی بافت فرسوده، فصلنامه پژوهش مدیریت شهری، 1388 سال اول؛ شماره دوم، ص 60-70.