سبزراه ها؛ بستر تحقق نگرش های نوین به شهر پایدار

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 38، پاییز 95

سبزراه­ها؛ بستر تحقق نگرش­های نوین به شهر پایدار

الیا وطن پرست[1]^*

evatanparast@yahoo.com

چکیده

بعد از انقلاب صنعتی؛ گسترش شهرنشینی و افزایش مشکلات جوامع شهری، دانشمندان و کارشناسان را  بر آن داشت تا در غالب مباحثی از قبیل شهر پایدار، شهر اکولوژیک، آرمان شهر و غیره با ارایه راه­کارهای متنوع، از جنبه­های گوناگون به بررسی این مشکلات بپردازند. هدف از این تحقیق بررسی مسایل و مفاهیم مطرح شده از قبیل محله­گرایی، پاستورالیسم شهری، انسان­گرایی شهری، شهر­خلاق و غیره (که برای ایجاد تحول در ساختار و تغییر در فضای حاکم بر محیط شهرهای امروزی مورد توجه کارشناسان قرار گرفته) در­غالب راه­کاری واحد است. با این­که بیش­تر اهداف این نگرش­ها در یک راستا و هم­سو با هم می­باشند اما با نبود راه­کار مشخص در هنگام طراحی و برنامه­ریزی شهری، ممکن است هر کدام از این نگرش­ها، طراحی شهر را به سویی بکشاند که نتوان تمامی خواسته­ها و انتظارات کارشناسان را از شهر پایدار فراهم آورد. این تحقیق سبزراه­های شهری را به عنوان بستری برای تحقق این انتظارات از محیط شهری معرفی می­کند.

کلمات کلیدی: شهر پایدار، سبزراه، پاستورالیسم، محله­گرایی، انسان­گرایی شهری، شهر خلاق.

مقدمه

موضوع فضا و فضای شهری همواره از بحث­های اصلی مجامع­علمی معماری و شهرسازی بوده است و هر کارشناس به فراخور حیطه دانش خود در غالب مباحثی هم­چون شهر پویا، شهر­اکولوژیک، شهر پایدار، آرمان شهر و... به مسأله ناکارآمدی شهرهای امروزی اشاره کرده و برای فرار از خطر نابودی آن­ها راه­کارهایی ارایه داده است.

عده­ای محله­گرایی را چاره کار دانسته­اند و عده­ای مبحث شهرخلاق را مورد توجه قرار داده­اند، افرادی هم بر گسترش فضاهای سبز و فضاهای عمومی در شهر تاکید کرده­اند. اما آن­چه در اکثر این مسایل به چشم می­خورد تاکید بر حضور انسان در فضای شهر و رابطه­ی پیاده با شهر است. از طرفی با توجه به روند روزافزون وابستگی شهروندان به وسایل نقلیه موتوری پیاده­مداری در شهر کم­رنگ شده و شهرها کم­تر بر اساس مقیاس انسانی طراحی می­شوند. با توجه به این مطلب باید فضاهای پیاده­مدار به­گونه­ای طراحی شوند که علاوه بر حفظ­عملکرد ارتباطی بین کاربری­های مختلف شهری، موجب افزایش رونق اقتصادی و تعاملات اجتماعی-فرهنگی شوند و باتزریق نشاط و سرزندگی به فضاهای سرد شهری، حضور انسان به صورت پیاده را برای رفع نیازهای روزانه در فضاهای شهری تسهیل نمایند. حال اگر بتوان راه­کاری ارایه داد تا برای رسیدن به شهر پایدار بستری فراهم شود به طوری که زمینه ساز تحقق بسیاری از این انتظارات باشد، شاید بتوان به یک اجماع در چگونگی طراحی شهر پایدار رسید. از این رو این مطالعه با بیان دیدگاه­های مختلف برای ایجاد تحول در شهر، سعی در تجمیع این دیدگاه­ها با ارایه یک راه­کار در غالب سبزراه­های شهری دارد و آن­ها را به­عنوان راه­کاری همه جانبه معرفی می­کند.

سبزراه­های شهری راه­های چند منظوره­ای هستند که علاوه بر برعهده گرفتن بسیاری از خدمات و کاربری­های شهری با ایجاد بستری مناسب برای پیاده­روی در میان پوشش گیاهی، به­افزایش حضور پیاده در شهر کمک می­کنند. سبزراه­های شهری می­توانند به عنوان بستری برای پیاده سازی اهداف نگرش­های نوین به شهر پایدار مورد استفاده قرار گیرند.

بررسی نگرش­های نوین به شهرپایدار

توسعه­ی پایدار شهری و ایجاد شهر پایدار طی دهه­های اخیر به تدریج به چهارچوب و الگوواره­ی (پارادایم) نوینی در ادبیات نظری و علمی رایج در باب توسعه و برنامه ریزی شهری تبدیل­شده است. این الگوواره اگرچه ناظر به تفاسیر و نگرش­های گوناگون است، اما در همه این تفاسیر سعی شده شهرهای­امروزی به نحوی از نابودی و ناکارآمدی رهانیده شوند و برنقش انسان در شهر تاکید شده است. از طرفی حرکت به سمت رهایی از نابودی، ناظر به پیاده سازی این نگرش­ها در برنامه­ریزی و طراحی شهرپایدار است، اما با وجودی که بیش­تر اهداف این نگرش­ها در راستا و هم­سو با هم می­باشند لاکن نبود راه­کار مشخص ممکن است طراحی شهر را  هر کدام به سویی کشاند، به طوری که این طراحی دیگر نتواند تمامی خواسته­ها و انتظارات کارشناسان از شهر پایدار را فراهم آورد. حال اگر راه­کاری منعطف و چند بعدی به برنامه­ریزان شهری ارایه گردد که این راه­کار  بتواند به بستری برای پیاده سازی این نگرش ها در شهرپایدار تبدیل گردد، هم گسستگی و ناهمگونی در طراحی شهر ازبین خواهد رفت و هم مانع از یک جانبه نگری برنامه ریزان و طراحان شهری خواهد شد. این مطالعه ابتدا به معرفی مختصری راجع به سبزراه ها می­پردازد و سپس امکان پیاده کردن اهداف تعدادی از این نگرش­ها را در غالب یک راه­کار واحد (سبزراه­های شهری) مورد بررسی قرار می­دهد.

مختصری راجع به سبزراه ها

عبارت سبزراه برای مسیر­هایی بکار می­رود که انسجام طبیعت و محیط­زیست را در ساختارهای شهری حفظ می­کند. مسیرهای سبز، پارک­های خطی پیوسته­ای هستند که ارتباط بین فضاهای شهری را بر عهده دارند(1). به عبارت دیگر، دالان­هایی با پهنای متفاوت در میان پوششی گیاهی متشکل از درختان و دیگر رستنی­های همراه آنان می­باشند که در بین مراکز شهری برای استفاده­ی تفریحی و یا برای حفاظت از محیط­های طبیعی درون شهری (نواحی حفاظت شده در شهرها و حومه­ی آن­ها) به کار برده می­شوند(2).

سبزراه­ها فرصت تفرج، تفریح، تناسب اندام را فراهم می­کنند، حفاظت از محیط­زیست و تنوع زیستی، ترویج و توسعه اقتصادی را به ارمغان می­آورند(3)، به علاوه آن­ها امکان حمل و نقل و دسترسی­های غیرموتوری را بین مکان­هایی که شهروندان در آن­ها زندگی، کار و بازی می­کنند، فراهم می­آورند(4). سبزراه­ها در طول یک چشم­انداز، مبدأ و مقصد را پیوند می­دهند و امکان پیاده­روی، دوچرخه سواری و دویدن را در شهر فراهم می­آورند. از طریق این مسیر بیش­تر تفریحی، مراکز فعالیت­های انسانی از قبیل مراکز اشتغال، مراکز تجارتی، مراکز اقامتی و... به هم متصل می­شوند(5).

برای سبزراه­ها سه دوره یا نسل می­توان نام برد:  نسل اول سبزراه­ها که مربوط به سال­های 1700 تا 1960 می شود، درواقع محورها، بلوارها و باغ­راه­های سلطنتی بودند و کاربردی جهت نمایش قدرت، شکوه و همچنین اتصال فضاهای پراکنده داشته­اند. نسل دوم سبزراه­ها که مربوط به سال­های 1960 تا 1985 می­شود، در حقیقت یک واکنش به مشکلات ناشی از صنعتی شدن شهرها در این قرن بوده است، به این منظور با احداث دالان­های تفریحی که به وسایل نقلیه موتوری اجازه عبور در آن­ها داده نمی شد این دوره ادامه یافت. بالاخره این مفهوم تا آن­جا پیش رفت که در نسل سوم سبزراه­ها که پس از 1985شروع شد وظایف متعددی چون حفاظت از منابع فرهنگی-تاریخی، فراهم کردن دالان­های تفریحی-توریستی در شهر، حیات­وحش و حفظ زیستگاه در شهر، زیباسازی شهری و آموزش به عموم مردم، کاهش آسیب سیل شهری، بهبود کیفیت آب در شهر، را نیز دربرگرفت(6).

شهر خلاق

شهر خلاق از جمله مباحث جدید در حوزه مطالعات شهریست که در رسیدن جامعه به توسعه پایدار شهری همواره مورد تاکید قرار گرفته است. طبق معیار سازمان جهانی یونسکو، شهری خلاق است که از نوآوری­ها و توانمندی­های شهروندان در توسعه پایدار شهری استفاده شود و تفکر خلاق ساکنین همگام و هماهنگ با مدیریت شهری حرکت کند. بنابراین داشتن شهرخلاق، نهایت آرزوی هرجامعه مدرن است(7).

مردم، بنگاه­های اقتصادی، فضاها، پیوندها و چشم انداز 5 رکن اصلی شهرهای خلاق می باشند که توجه به این ارکان برای ایجاد و توسعه شهرهای خلاق در آینده حیاتی است(7).

از آنجایی که یکی از ارکان شکل­گیری شهر خلاق، فضاست. بنابراین وجود فضای عمومی مطلوب در شهر می­تواند بستر مناسبی را برای شکل­گیری شهر خلاق فراهم کند. فضای عمومی به شهروندان این فرصت را می­دهد تا خلاقیت خود را به نمایش بگذارند(8).

همان­طور که ذکر شده است افزودن عنصر خلاقیت به شهر یکی از راه­کارهای حرکت به سمت شهرپایدار و توسعه پایدار شهریست و برای افزودن خلاقیت به شهر می­توان از طراحی فضاهای عمومی خلاق بهره برد. یکی از عملکردهای سبزراه­های شهری ایجاد فضاهای عمومی است به طوری که این فضاها را در نقاط مختلف شهر دربرگرفته و شرایط حضور شهروندان را در این فضاها تسهیل می­کند. در چنین شرایطی با طراحی فضاهای عمومی خلاق در بستر سبزراه­های شهری هم پیوستگی این فضاها حفظ می­شود و هم شهروندان در این فضاها حضور پررنگ تری خواهند داشت(شکل 1). از طرف دیگر 5 رکن ذکر شده به عنوان ارکان اصلی شهر خلاق مسایلی جدا از سبزراه­های شهری نیستند، سبزراه­ها با دربرگرفتن فضاهای عمومی، مناطق اقتصادی و... همچنین با ایجاد پیوند بین کاربری­های متفاوت شهری در کنار تلفیق محیط شهری با مناظر طبیعی و طبیعت مصنوع، نقش مؤثری در ایجاد شهر خلاق خواهند داشت.

شکل1- ایجاد زمینه خلاقیت شهروندان در سبزراه رز کندی¹ در بستون

(منبع: www.northendregionalreview.com&http//:armenianweekly.com)

انسان­گرایی شهری

یکی دیگر از دیدگاه­های نوین به شهر پایدار تاکید بر حضور انسان در سطح شهر و طراحی و برنامه ریزی محیط شهری براساس نگرش انسان­گرایانه می­باشد. انسان­گرایی یا اومانیسم دیدگاهی است که اولویت و اهمیت را به انسان می­دهد. در اواسط قرن بیستم، انسان­گرایی با انتقاد از رویکردهای معماری مدرن، که دوگانه­ی انسان- طبیعت را نادیده می­گرفت، وارد عرصه­ی شهر و معماری شد. تا آن­جا که در رشته­های نوظهور مانند منظر، ادراک انسان از محیط به محور اصلی طراحی بدل شد(9).

فضای جمعی ازمؤلفه­های اصلی منظر شهری است که به دلیل وابستگی حداکثری آن به حضور انسان، نگاه انسان­گرا در ساماندهی آن از سایر جنبه­ها پیشی می­گیرد. فضای جمعی باید مکان هم­گرایی میان مسیرهای مهم دسترسی و جابجایی­های شهری، قوانین و شرایط ارتقا کیفیت زندگی شهری و تأملی بر مکان حضور جامعه­ای دارای فرهنگ مختص به خود باشد. فضای جمعی باید به گونه­ای باشد که حضور در آن به امری اجباری برای انجام فعالیت­های روزانه از قبیل: عبادت، دید و بازدید، کار و خرید بدل شود. نه این­که برای حضور در آن فضا افراد قصد ورود به آن را بکنند. در طراحی فضای جمعی باید به مقیاس انسانی فضا، فعالیت­های اجتماعی و روزمره، زیبایی­شناسی و مکان­یابی زندگی محور توجه شود(9).

در دیدگاه انسان­گرایی شهری اساس هدف این نگرش،  طراحی شهری با مقیاس انسانی است، به طوری که حضور انسان برای رفع نیازهای روزانه خود به امری اجباری تبدیل گردد. با توجه به ماهیت سبزراه­های شهری که بر مبنای

مقیاس انسانی پایه­ریزی شده است بدیهی است طراحی و برنامه­ریزی سبزراه­ها که موجب حضور پررنگ و اجباری ساکنین شهر برای انجام فعالیت­ها و رفع نیازهای روزانه در فضایی دلچسب و زیبا می­شود، می­تواند مورد توجه معماران منظر و برنامه­ریزان شهری قرار بگیرد(شکل 2).

         شکل2-حضور شهروندان در سبزراه رز کندی بستون

 منبع: http//:newenglandopenmarkets.comgreenway

محله گرایی

در سال­های اخیر و در قالب مباحثی چون توسعه­ی پایدار شهری و شهرسازی نوین مجدداً مبحث محله و محله­گرایی به­اشکال مختلف مطرح شده است. در رویکرد محله­گرایی سعی شده است ترکیب و تلفیق بهینه­ای از ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با زیرساخت­های شهری از جمله نظام­های حمل و نقل شهری، ایمنی و امنیت شهری، ارایه شود و توزیع خدمات عمومی و رفاهی و امثالهم فراهم آید. بنابراین می­توان انتظار داشت که توجه به رویکرد محله­گرایی علاوه بر انسانی­تر کردن عرصه­های زندگی شهرنشینان، تسهیل کننده اجرای برنامه­ها و طرح­هایی خواهد بود که مدیریت شهری همیشه آرزوی تحقق آن­ها را در سر می­پروراند(10).

سبزراه­ها با خلق فضا و کشاندن ساکنین یک محله برای رفع نیازهای زندگی شهری به محیط پیرامون خودشان به صورت پیاده، باعث ایجاد تعامل شده و افزایش روابط اجتماعی را برای ساکنین محلات در پی دارند(شکل 3). در واقع سبزراه­ها در جای­جای شهر کلون­های جمعیتی را ایجاد می­کنند که روزانه باهم در ارتباط خواهند بود.

شکل3-افزایش ارتباطات اجتماعی و رفع نیازهای روزانه مردم توسط سبزراه رز کندی بستون.

(منبع: http://blog.rosekennedygreenway.org&www.archboston.org)

پاستورالیسم

معماری طبیعت­گرا و رویکرد پاستورالیسم یکی دیگر از واکنش­های انسان به نارسایی فضای حاکم بر شهرهای امروزی و تلاش در جهت پایداری آن­ها است. تفاوت میان پاستورالیسم با رویکردهایی که به نوعی تلاش برای بازگرداندن طبیعت به شهر دارند، در نوع برخورد با وضع موجود شهرهاست. طبیعت­گرایان با بازسازی بخش­هایی از طبیعت در میان شهر، پیوند میان شهر و طبیعت را برقرار می­کنند. در رویکرد حاکم بر طبیعت­گرایی متعارف، تلاش می­شود از طریق افزایش کمیت طبیعت، کمبود آن در شهرها جبران شود. حال آنکه در پاستورالیسم از پتانسیل­های معماری و اجزای آن برای بازگرداندن طبیعت استفاده می­شود. در این رویکرد کیفیت طبیعت به عنوان نیاز انسان مورد توجه قرار می­گیرد. یک معمار پاستورال به طبیعت و نیازهای انسان اهمیت داده و آن را دست­مایه­ی طراحی خود قرار می­دهد. در این میان اصول سه­گانه­ی ویتروویوس شامل ایستایی، آسایش و حظ که از آن به زیبایی نیز تعبیر می­شود به­طور کامل بار دیگر مورد توجه قرار می­گیرد(11).

استفاده از سبزراه­ها در ساختارهای شهری زمینه­ای را ایجاد می­کند تا یک معمار پاستورال بتواند همراه با طراحی فضای مصنوع شهر و با در نظر گرفتن نیازها و کاربری­های شهری فضای طبیعی را به­عنوان عضو جدا ناشدنی و هم­گون محیط شهری درنظر بگیرد، به طوری که هم­زمان با نفوذ کمی عناصر طبیعی در شهر به کیفیت حضور این عناصر نیز بپردازد(شکل 4). این درحالی است که اصول سه­گانه­ی ویتروویوس در این نوع طراحی قابل چشم­پوشی نخواهد بود (شکل 5).

شکل4-نمایی از سبزراه رز کندی بستون.

(منبع: http://cieradesign.com )

         شکل 5-تحقق اصول سه­گانه­ی ویتروویوس توسط سبزراه رز کندی بستون.

(منبع: www.afterhood.com)

شهر-روستا (شبکه مثمر شهری)

شبکه منظر شهری با محوریت گیاهان مثمر سیاستی منسجم برای پیوند گیاهان مثمر با شهرها در راستای توسعه پایدار شهریست. چهره کلیدی این شبکه، شامل کشاورزی و باغ­داری در شهر سیستمی است که در آن با استفاده از منابع و بسترطبیعی یک شهر، می­توان بخشی از نیازهای غذایی شهروندان را تأمین و کیفیت محیط زیست شهری را اعتلا داد،

از تخریب ذخایر طبیعی جلوگیری کرد و با ایجاد فرصت­های شغلی جدید به ابعاد اجتماعی و اقتصادی توسعه پایدار جامه­ی عمل پوشاند (12).

آن­چه در ایده شهر-روستا حایز اهمیت است چگونگی ایجاد بخش مثمر در میان بافت شهری است. سبزراه­ها با پیوند مناطق حومه و فضاهای سبز داخل شهر می­توانند چگونگی گسترش و نفوذ طبیعت را در بافت شهری مدیریت کنند. مسیرهای سبز با هدف­مند کردن فضاهای شهری و رسوخ به بافت مصنوع شهر می­توانند در میان خود شبکه­های مثمری را جای دهند که چگونگی دسترسی ساکنین شهر به این مناطق، مورد برنامه­ریزی مدیران شهری قرار می­گیرد.

جمع­بندی و نگاهی اجمالی به عملکرد سبزراه­های شهری

سبزراه­ها با ورود خود به شهر­ها می­توانند تغییرات گسترده­ای در فضای شهری ایجاد کنند. همان طور که ورود آن­ها به شهر زمینه ساز ایده انسان­گرایی شهری است و تاکید بر طراحی شهر بر مقیاس انسانی دارد، در کنار آن محله گرایی را به فراموشی نمی­سپرد و هم­چنان­که زمینه را برای طراحی یک معمار پاستورال فراهم می­کند، نه تنها مانع ایجاد شهری خلاق نمی­شود بلکه خود می­تواند اساس برنامه­ریزی فضاهای خلاق در سطح شهر باشد.

باتوجه به قابلیت­های گسترده، این شبکه شهری می­تواند در هنگام طراحی شهرهای نوین به عنوان یکی از زیرساخت­های اساسی شهر همچون شبکه آب و فاضلاب، شبکه برق، گاز، شبکه حمل و نقل موتوری و... در نظر گرفته شده و دارای یک برنامه مشخص برای طراحی و یک بودجه جداگانه باشند.

مزایای برنامه­ریزی شهری برای اجرای سبزراه­ها بسیار متنوع است؛ فراهم آوردن فرصت­های تفریحی گسترده برای مردم در درون مناطق شهری، تأمین منافع اقتصادی، حفاظت از ارزش­های فرهنگی و میراث تاریخی، حفاظت از  پوشش­های طبیعی حومه شهرها و اتصال این مناطق طبیعی به فضاهای سبز شهری، ایجاد کلون­های جمعیتی بدون مرز مشخص(شبه­محله)، فراهم آوردن امکان طراحی شهر انسان­گرا با تأکید برکیفیت حضور عناصر طبیعی و مصنوعی درکنار هم و برپایه مقیاس انسانی، ایجاد خاطره­ی بصری و زیباسازی محیط­های شهری، فراهم آوردن فرصت طراحی رود-دره­ها و کریدورهای شهری به­عنوان بخشی از شبکه سبزراه­های شهری، درمیان گرفتن فضاهای جمعی و ایجاد فضاهای عمومی و افزایش دسترسی روزانه افراد به این فضاها و غیره تنها بخشی از قابلیت­های طراحی و برنامه­ریزی شبکه سبزراه­های شهری است.

بحث و نتیجه گیری

بحث در مورد سبزراه­ها، اهداف و عملکردهای ممکن این سیستم سبز شهری بسیار گسترده است اما آن­چه که حایز اهمیت است و مورد توجه این مطالعه قرار گرفته، نگرش وسیع و همه جانبه به این مبحث است به طوری که بتوان مجموعه­ای از اهداف نگرش­های نوین به شهر پایدار را در خود جای داده و انتظارات کارشناسان از یک شهر پایدار را فراهم کند.

با توجه به مسایل مورد بررسی به نظر می­رسد برنامه­ریزی چنین سیستمی دارای این قابلیت است و با دیدگاهی همه­جانبه می­تواند به ایجاد بستری مستعد برای پیاده سازی تمامی این اهداف بپردازد و مانع از یک جانبه­نگری و کشیده شدن طراحی و برنامه ریزی شهر به یک­سو وفاصله گرفتن از  هدف دیگر شده و فضایی چند بعدی و پایدار را برای شهروندان فراهم آورد. البته این نکته نباید فراموش شود که بسته به نقاط­قوت و امکانات بالقوه منطقه و شهری که قرار است به سمت پایداری حرکت کند در هنگام برنامه­ریزی و طراحی سبزراه­ها برای آن منطقه، تاکید طراحان روی برخی از این نگرش­ها بیش­تر خواهد شد(همانند قابلیت بالقوه شهرهای شمالی در رویکرد شهر-روستا) اما این به آن معنی نخواهد بود که مسایلی چون محله­گرایی، شهرخلاق، پاستورالیسم و... در هنگام طراحی شبکه سبزراه­ها فراموش شود.

منابع

1-      حناچی، س. و غزنوی، م. «برنامه ریزی سبزراه­ها: از برنامه­های محلی تا برنامه ریزی جامع مسیرهای چند منظوره ملی»، نشریه­ی هویت شهر (59-70)، 1388، سال سوم، شماره3.

2-      تقوایی، مسعود. «تحلیل آماری بر روند گسترش ناموزون کاربری شبکه معابر در شهر اصفهان» جامعه شناسی کاربردی (19-36)، زمستان 1389. سال بیست و یکم، شماره پیاپی40، شماره 4.  

3-      Lindsey, G., Man, J., Payton, S., & Dickson, K., (2004). Property Values, Recreation Values, and Urban Greenways. Park and Recreation Administration. 22, 69:90.

4-      Bryant, M., (2006). Urban landscape conservation and the role of ecological greenways at local and metropolitan scales. Landscape and Urban Planning. 76, 23:44.

5-      Conine, A., Xiang, W., Young, J., & Whitley, D., (2004). Planning for multi-purpose greenways in Concord, North Carolina. Landscape and Urban Planning. 68, 271:287.

6-      Searns, R.M., (1995). The evolution of greenways as an adaptive urban landscape form. Landscape & Urban Plan. 33, 65:80.

7-      سجادیان، مهیار. «دانشگاه موج چهارم،تعاملات رشته ای و شهرهای خلاق (واکاوی راهبرد بهینه در کشور) فصل نامه جغرافیا و برنامه ریزی شهری چشم انداز زاگرس(39-56)، بهار1393.سال ششم، شماره 19.

8-      کلانتری، بهرنگ. یاری­قلی، وحید. رحمتی، اکبر. 1391. «فضای جمعی و شهر اخلاق»، مجله منظر(74-79) تابستان1391، شماره19، مرکز مطالعات و برنامه­ریزی شهر تهران.

9-      منصوری، مریم السادات. «انسان­گرایی: ویژگی گم شده فضاهای جمعی امروز در تهران(نمونه موردی: پیاده راه 17 شهریور»، مجله منظر(32-35) پاییز1392، شماره24.

10-  براتی، ناصر. «محله­گرایی راهی به سوی شهر انسان­گرا»، مجله منظر(66) بهار1391، شماره18.

11-  حبیبی، ساناز. «پاستورالیسم طبیعت بکر در مقابل طبیعت مصنوع»، مجله منظر(26-27) زمستان1392، شماره25، نظریه­های نو.

12-  شیبانی، مهدی. چمن آرا، ساناز. «شبکه مثمر شهری راه­کاری برای دستیابی به توسعه پایدار»، مجله منظر(18-23) پاییز1391، شماره20.