برآورد ارزش اقتصادی و منافع زیست محیطی باغ زیتون (مطالعه موردی: استان قم)

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 53، تابستان 99

برآوردارزشاقتصادیومنافعزیستمحیطیباغزیتون

(مطالعه موردی: استان قم)

زینب کوره پزان[1]

e.forotan@pnu.ac.ir

الهام فروتن[2]

تاریخ دریافت:  21/08/95                                                                                                              تاریخ پذیرش: 15/10/95

چکیده

تعیین ارزش اقتصادی منابع زیست محیطی، راهکاری برای آشنا کردن مردم با خدمات و محصولات ارایه شده توسط عملکردهای زیست محیطی است. این مقاله درآمد اقتصادی یک باغ زیتون به مساحت 50 هکتار واقع در روستای لنگرود بخش قنوات استان قم را با درنظر گرفتن فاکتور های زیست محیطی (کالا و خدمات زیست محیطی مهم نظیر تولید اکسیژن ،جذب کربن وخدمات مربوط به حفاظت خاک) و بدون آن (تنها برآورد هزینه/درآمد اقتصادی) بر اساس روش های مبتنی بر هزینه ارزش گذاری مورد ارزیابی قرار می دهد. نتایج مطالعه نشان می­دهد درآمدکل شامل جمع کارکردهای زیست محیطی و درآمد خالص اقتصادی باغ زیتون مورد نظر در دوره زمان 1383-1395  برابر با 325/21806939 میلیون ریال و درآمد خالص کل باغ بدون احتساب درآمد زیست محیطی برابر با 795/35948 میلیون ریال می­باشد. درآمد کارکردهای زیست محیطی که ارزش ریالی درآمد حاصل از تولید اکسیژن، ترسیب کربن و تثبیت مواد مغذی خاک می­باشد به ترتیب 07/20022449 ، 14/1746331 ، 319134/2210  میلیون ریال می باشد. همچنین نتایج نشان داد بیشترین ارزش ریالی کارکردهای زیست محیطی مربوط به تولید اکسیژن می باشد.

واژگان کلیدی : باغ زیتون، اکسیژن، تثبیت کربن، ایران

Human and Environment, No. 53, Summer 2020

Estimating the Economic Value and Environmental

 BenefitsOlive Garden (Case study: Qom Province)

Zeinab Kourehpazan^[3]

e.forotan@pnu.ac.ir

Elham Forootan^[4]

Abstract

The economic value estimation of environmental resources is known as an approach to familiarize people with the services and products provided by environmental functions. So, in this research, the economic income of  olive garden with 50 hectares located in Langerud village of Qom Province were evaluated with respect to environmental factors (goods and important environmental services such as oxygen production, carbon sequestration and services relating to soil conservation) and without considering it (only estimating the cost / income economy) based on  cost –value methods. The results of the study revealed that olive garden total income including environmental value and economic net income were equal to 21,871,565.23 million Rial whereas; total net income without environmental income were 35948,795 million Rial in the period of 1383-1395. Ecological function income of oxygen production, carbon sequestration and soil nutrient maintain were 20,022,449.07, 1,746,331.14, 2210.319 million Rials, respectively. The results also verified the highest environmental value was related to oxygen production.

Keywords: olive garden, oxygen, carbon sequestration, Iran

مقدمه

زیتون یکی از مهمترین محصولات باغی است که تقریباً از روغن و میوه و کنسرو آن درتمام دنیا استفاده می­شود و درحال حاضرکشت این محصول دراکثر نقاط جهان رایج است. با توسعه کشت این محصول می­توان نه تنها نیاز جمعیت کشور به روغن خوراکی را درالگوی تغذیه تأمین نمود بلکه فرایندهای تبدیلی این صنعت می­تواند موجب شکوفایی صنایع چوبی،دامی،صابون سازی و…کشورشود و صرفه جوییهای ارزی و ریالی قابل توجهی به همراه داشته باشد  . اهمیت اقتصادی زیتون با ارائه آمار میزان روغن و کنسرو تولیدی سالانه دوچندان می شود. بر اساس آمار نسبتا دقیق شورای روغن زیتون(IOOC)،میزان تولید روغن زیتون درجهان در سالهای گذشته حدود7/1میلیون تن در سال بوده که تولید آن سالانه به طور متوسط2/1 درصدومصرف آن 7/1 درصدرشدداشته است.. طبق آمارجهانی فائو، جمهوری اسلامی ایران درسال1379-80 در زمینه تولیدزیتون با متوسط نرخ رشد 3/21 درصد تنها 12/0 درصد از تولید جهانی را به عهده داشته است و به نظرمی­رسد باتوجه به امکانات بالقوه و مزیتهای نسبی موجود دربرخی از مناطق می­تواند علاوه بر تأمین نیازداخلی، باتولید فراورده­های صنایع جنبی حضوری فعال در بازارجهانی داشته باشد(1).موارد یاد شده، اقتصادی بودن تولید محصول زیتون از بعد مالی را در ایران نشان می­دهد اما یک باغ زیتون علاوه بر ایجاد درآمد مالی می­تواند باعث بهبود کارکردهای زیست محیطی نیز بشود.

 منابع محیط زیستی در جهان کنونی سرمایه­های ارزشمندی هستند که حفظ آن­ها باید در ردیف اساسی ترین تلاش­های انسان قرار گیرد. در حال حاضر رویدادها و پدیده هایی همچون تخریب و نابودی منابع طبیعی، گسترش بیابان، تغییرات اقلیمی، نابودی تنوع زیستی، بالا آمدن سطح آب دریاها، زمینه­ساز وقوع بحران­های محیط زیستی و بروز نگرانی­های عمیق جوامع انسانی شده­اند. این در حالی است که توسعه روزافزون وسایل ارتباط جمعی و فن­آوری های اطلاع رسانی به انتشار سریع نگرانی­های ناشی از مشکلات محیطزیستی یاری رسانده و چاره اندیشی و اقدام در رفع آن ها را به امری جدی تبدیل ساخته است. در جهت رفع این کاستی و رقابت پذیر ساختن برنامه­های حفاظتی طی دهه­های اخیر، رویکرد جدیدی برای تبدیل ارزش منابع محیطی به پول و برآورد بار مالی و اقتصادی فواید غیر مبادله­ای منابع زیست محیطی پدید آمده است، تا به صورت ابزاری در مدیریت کارآمد امور حفاظتی استفاده شود. در این راستا بسیاری از مطالعات توجه خود را به ارزش گذاری اقتصادی منابع زیست محیطی معطوف داشته اند(2).

برآورد ارزش منابع و عناصر زیست محیطی به­عنوان راهکار کلیدی، این امکان را در اختیار برنامه­ریزان کشور قرار می دهد تا نسبت به سیاست گذاری های منطقی استقرار کاربری­های مختلف در مناطق اقدام نموده و کاربری ها را با توجه به درجه اهمیت منابع انتخاب نمایند. علاوه براین امر باید توجه داشت که پایه و اساس حسابداری زیست محیطی مبتنی بر داشتن ارزشهای عناصر زیست محیطی و اکولوژیکی است. بدین مفهوم که با داشتن ارزش منابع می توان هزینه های آلودگی های زیست محیطی و تخریب و تغییر کاربری را به صورت کمی درآورده و آنها را در کل بودجه مورد نیاز جهت ایجاد کاربری جدید یا اجرای پروژه های توسعه ای لحاظ نمود(3).

در سال های اخیر،تلاش های زیادی برای برآورد هزینه های حاصل از آلودگی های گوناگون و تخریب محیط زیست به عمل آمده تا از این طریق، بتوان اقدامات مدیریتی را ساماندهی کرده و تصمیم های صحیح و کارآمدی در ارتباط با طراحی و اجرای فرایندهای توسعه ای اتخاذ نمود. عدم برخورداری روش های کیفی ارزیابی از اثر بخشی لازم، موجب گردیده است که در سال های اخیر تمایلاتی نسبت به کمی سازی ارزیابی اثرات توسعه بر محیط زیست در جهان بوجود آید.(4)

 درنتیجه مباحث بالا اگر در فعالیت باغداری رشد اقتصادی فردی با بهبود شاخص ها و ارزش اقتصادی زیست محیطی همگام شود و ارزش یک باغ و منفعت آن برای عموم جامعه به طور واقعی مشخص شود تاثیرات بسزایی در جلوگیری از تغییرات کاربری اراضی باغی و همچنین گسترش آنها خواهد داشت. در این مقاله تلاش بر آن است علاوه بر ارزیابی اقتصادی از بعد مالی، یک باغ زیتون از منظر چندین شاخص زیست محیطی مهم نیز مورد ارزیابی اقتصادی قرار گیرد و ارزش ریالی این خدمات زیست محیطی برآورد شود. در این زمینه تحقیقات متعددی صورت پدیرفته است که به برخی از آنها ذیلا اشاره می­شود .

سابقه پژوهش

بل[5]در سال(1989) به ارزش­گذاری تالابی در فلوریدا پرداخته و دراین مطالعه از روش ارزش تولیدات تجاری و ارزش­گذاری مشروط استفاده کرده است. براساس روش ارزش تولیدات تجاری، ارزش هر هکتار تالاب، معادل 995 دلار و براساس روش ارزش­گذاری مشروط، ارزش تفریحی هر هکتار تالاب در طول یکسال،معادل 6440 دلار محاسبه شده است.(5).

تیم متخصصان دانشگاه دلهی[6]در مورد اکوسیستمهای تالابی رودخانه یامونا در منطقه Delhiدر سالهای2001-2000 مطالعه ای انجام دادند و به بررسی ارزش ماهیان، با استفاده ازقیمتهای کمی بازاری پرداخته و ارزش تولید ماهی ان را درحد فاصل سالهای مذکور برآوردکرده­اند. (6).

دی گروت [7]و همکارانش در سال (2002) برای محاسبه ارزش چوب، تولیدات غیر چوبی و مواد خام جنگل از روش ارزش­گذاری مستقیم بازار استفاده کردند و ارزش این محصولات را بر اساس میانگین تعداد درختان در هر هکتار از هر نوع مربوط، تولید سالانه برای هر نوع درخت و قیمت خالص برای هر نوع میوه در طول یک سال به دست آوردند (7).

سوپارموکو[8]در سـال (2008) در کارگاه آموزشی منطقه ای در اندونزی به منظور ارزش گذاری اقتصادی کالا و خدمات زیستگاه های مرزی از روش قیمت بازار استفاده کرده و ارزش ماهی و چوب هیزمی جنگل های مانگرو را در طول یک سال به ترتیب 99372 و 49527 دلار در هر هکتار و ارزش کل منطقه را 01847/8 میلیون دلار در هر هکتار محاسبه کرده است(8).

Maitroدر سال (2005) در سمینار خدمات زیست محیطی برای حفاظت و استفاده پایدار از اکوسیستم ها در جنوا به بررسی ارزش خدمات اکوسیستم، مزایا و معایب روش های موجود با استفاده از روش قیمت بازار پرداخته و ارزش گیاه خوراکی و سوخت را به ترتیب 45000 دلار و 480000 دلار به دست آورده است(9).

در ایران نیز درسال(1384)ارزش­گذاری اقتصادی تفرجی تالاب امیرکلایه توسط فروغی شادمان لاهیجی و بااستفاده از روش ارزش­گذاری مشروط صورت پذیرفته است. دراین مطالعه ارزش وجودی سه سرویس غیر بازاری تالاب شامل زیستگاه حیات وحش، چشم­اندازها و مناظر طبیعی و بهبود و شرایط آب و هوایی منطقه درطول یکسال، معادل 39500 ریال برآوردگردید(10).

لطیفی اسکویی درسال(1385)،پارک جنگلی عونبن علی تبریز را از نظر اقتصادی- تفرجگاهی با استفاده از روش کلاوسون ارزش­گذاری نموده که معادل 125 میلیون ریال بوده است(11).

یزدانی و عباسی (1389) ارزش اقتصادی منافع زیست محیطی جنگل خیرود در شهرستان نوشهر را از روش ارزش­گذاری مبتنی بر هزینه محاسبه کرده و میانگین ارزش ریالی سالانه کارکرد های تنظیم آب ،خاکزایی و جذب کربن در دوره زمانی 1388-1379 به ترتیب 43/0، 84/118 ، 82/1 میلیون ریال و میانگین ارزش ریالی کارکرد حفاظت خاک را 74/72 میلیارد ریال برآورد کردند(12) .

ارزش گذاری اقتصادی کارکرد های زیست محیطی در مطالعات بالا  نقش طبیعت و کارکردهای مربوطه را در تنظیم و تعدیل آبخیزها، حفاظت خاک و کاهش رسوب گذاری، بهبود کیفیت آب و هدایت مواد غذایی خاک به بیرون و... به صورت بارزتری تایید می کند، از آنجا که با گسترش روند شهر نشینی

و افزایش فضای شهری در استان قم تغییر اراضی باغی در روستاها به ساختمان های مسکونی به صورت فزاینده ای در حال افزایش است و همچنین باتوجه به اقلیم،  تغییر کاربری اراضی باغی به اراضی مسکونی که در پی آن  آلودگی شدید هوا را در پی دارد امری بسیار نگران کننده است. لذا ما در این پژوهش قصد داریم در روستای لنگرود در بخش قنوات استان قم که از لحاظ آب و هوا برای کشت زیتون مناسب بوده و باغات زیتون فراوانی در آن موجود است با ارزش گذاری اقتصادی  برخی از کالاهای زیست محیطی که یک باغ زیتون ارائه می دهد ارزش واقعی کارکردهای مربوطه را که طبیعت به صورت رایگان در اختیار ما قرار می دهد به صورت واضح و مشخص تری مطرح کنیم تا درتغییر کاربری اراضی باغی به ساختمانها دقت بیشتری مبذول شود.

مواد و روش­ها

در این پژوهش از اطلاعات یک باغ زیتون به مساحت 50 هکتار در روستای لنگرود بخش قنوات استان قم با الگوی کاشت 5×6 که دارای روش آبیاری قطره ای می باشد در طی سالهای 1383(زمان احداث باغ) تا سال 1395 استفاده شده است(شکل1). قبل ازکاشت درخت زیتون نقشه برداری و آمایش زمین، تسطیح و تمیز ساختن زمین،شخم عمیق و نصب سیستم آبیاری و حفرکانالها، تعیین تراکم کاشت و حفر چاله روی زمین انجام گرفته است. در فصل پاییز قبل از کاشت درخت درمحل اصلی، دو یا سه سال پس ازکاشت بذر یا قلمه زدن، نهالها را ازخزانه جدا کرده و در شیاری به عمق30تا40سانتیمتر به­طور عمودی زیر خاک قرار گرفته­اند. برای کاشت درخت زیتون از نهالهایی که قطر 1.5 تا 2 سانتی متر را دارند استفاده شده است (17).

شکل1 –سیمای عمومی و موقعیت منطقه مورد مطالعه

در سال­های اخیر توجه به مسائل زیست محیطی افزایش یافته است . با افزایش آگاهی زیست محیطی، بخش های مختلف اقتصادی به ارزیابی اثرات زیست محیطی فعالیت های خود مشغول شده اند. کشاورزی یکی از بخش های مهم اقتصادی است که اثرات مهمی بر محیط زیست دارد(13).

به طور کلی روش های ارزش گذاری را می توان به دو گروه تقسیم کرد.

1-روش ترجیحات آشکار شده (RP)[9]

2-روش ترجیحات ابراز شده (یا اظهار شده)(SP)[10](14).

روش های ترجیح آشکار، میزان استفاده از رفتار افراد در بازارهای واقعی یا شبیه سازی شده به منظور استنباط ارزشی که کالا یا خدمت زیست محیطی ارایه می­کند می­باشد. به عنوان مثال، ممکن است ارزش یک منطقه بیابانی از هزینه مسافرت تفریح کنندگان به آن منطقه استنباط شود. ارزش مثلاً آلودگی صوتی ممکن است از تجزیه و تحلیل ارزش مالکیت مناطق مسکونی نزدیک یک فرودگاه استنباط شود. این روش ها به رهیافت های بازار جانشین یا غیر مستقیم نیز معروفند.(15).

نمونه هایی ازروش هایRPعبارتنداز:

1. روش هزینه مسافرت[11](TCM)
2. روش قیمت گذاری مبتنی بر لذت گرایی[12](HPM)
3. روش های هزینه یا ارزش بازاری
4. روش های انتقال منافع(14)

در این پژوهش  به منظور تعیین ارزش اقتصادی کارکردهای زیست محیطی باغ زیتون از رویکرد ارزش­گذاری مبتنی بر هزینه (رویکرد تمایل به پرداخت نسبت داده شده ) استفاده می شود .

این رویکرد شامل روش هزینه خسارت اجتناب شده[13]، هزینه جایگزین[14] و هزینه­ی جانشین[15] می باشد .بر اساس این روش ها، ارزش خدمات اکوسیستم بر اساس هزینه­های خسارت اجتناب شده درنتیجه نبود خدمات، هزینه جایگزینی خدمات و یا هزینه فراهم سازی خدمات جانشین، برآورد می­گردد. به بیان دیگر، برآورد ارزش اقتصادی براساس هزینه اجتناب شده ی ناشی ازکاهش یا نابودی خدمات اکوسیستم، هزینه جانشینی خدمات اکوسیستم ویا هزینه های فراهم سازی خدمات جانشین پایه ریزی می­گردد.. به همین دلیل، به این روشها، روشهای مبتنی بر هزینه نیز اطلاق می­شود(16).            روش هزینه خسارت اجتناب شده، ارزش دارایی حفاظت شده با هزینه اعمال شده یا هزینه اعمال شده را برای جلوگیری از زیانها، به عنوان معیاری برای منافع فراهم شده به­وسیله یک اکوسیستم به­کار می­برد. براساس روش هزینه جایگزین، از هزینه جایگزین نمودن یک اکوسیستم یا خدمات آن به­عنوان یک برآورد برای ارزش یک اکوسیستم و یا خدمات آن استفاده می­شود به­گونه مشابه، در روش هزینه جانشین نیز از هزینه فراهم سازی جانشینها برای یک اکوسیستم یا خدمات آن، به عنوان یک برآورد برای ارزش یک اکوسیستم و یاخدمات مربوطه استفاده می­شود .در بیشتر مطالعات گذشته، برای برآورد ارزش کارکرد جذب کربن از روش هزینه­ی­جایگزین، هزینه اجتناب شده و مخارج پیشگیری استفاده شده است(12).

تعیین ارزش ریالی منافع مربوط به خاک

اگرخاک به عنوان نهاده­ای برای تولید محصولات کشاورزی درنظرگرفته شود خدمات زیست محیطی مربوط به خاک برای یک باغ زیتون شامل جلوگیری از فرسایش ورسوب و رواناب حاصل از آن و همچنین افزوده شدن موادمعدنی توسط درخت زیتون به خاک می­باشد.

دراین مطالعه به منظور کمی نمودن مقدار فرسایش از نتایج مطالعه آزموده و همکاران(1389) که به  محاسبه روان آب و فرسایش خاک در خاک های تحت پوشش اراضی جنگلی و مقایسه آن با اراضی زراعی و باغ پرداخته و میزان فرسایش در هر یک از اراضی زراعی ،جنگلی و باغی را محاسبه کرده، استفاده شد. به­ طوریکه طبق نتایج آنها در اراضی باغی دریک پلات 09/0 مترمربع میانگین میزان روانآب 061/1 لیتر، فرسایش 458/1 گرم و غلظت رسوب 36/1 گرم در لیتر بوده است(18). اختلاف فرسایش حاصل اراضی باغی از اراضی زراعی به عنوان ارزش حفاظت خاک باغ زیتون درنظر گرفته شده است .

درختان نقش مهمی در تمامی اکوسیستم خاکی ایفا می کنند. درختان از طریق سیستم ریشه ای و تاج پوشش های خود، می توانند تأثیر به سزایی در حفاظت، حاصلخیزی و بهبود کیفیت خاک داشته باشند. پژوهش های انجام شده در زمینه تأثیر نقش درختان بر خصوصیات خاک نشان می دهد که حضور درختان نقش مهمی در بهبود خصوصیات خاک تحت تاج پوشش خود داشته است که برای برآورد این عناصر از مطالعه جعفری و همکاران (1394) که به بررسی تأثیر تاج پوشش درختان زیتون در یک سیستم آگروفارستری(کشت گندم در بین درختان زیتون) و زمین تحت کشت گندم (منطقه شاهد)  بر روی مواد آلی و عناصر غذایی خاک پرداخته اند استفاده شده است، که با کم کردن  عناصر افزوده شده توسط این دو روش(کشت گندم در بین درختان زیتون و کشت گندم تنها ) می توان مقدار خالص عناصری که درخت زیتون به خاک می افزاید را  در مساحت داده شده به دست آورد و برای کل باغ محاسبه کرد ، مقادیر عددی مواد معدنی اضافه شده  بر اساس تاج پوشش درخت زیتون تغییر می کند.لازم به ذکراست که مساحت اشغال شده توسط درختان با تاج پوشش کوچک ،متوسط و بزرگ در مطالعه فوق به ترتیب89/12، 63/21، 70/35 مترمربع می باشد(19).

همچنین با در نظر گرفتن قیمت کود جانشین برای جبران عناصر درحالتی که باغ زیتون وجود ندارد از رابطه زیر ارزش اقتصادی کارکردحفاظت خاک به وسیله درخت زیتون رامی­توان محاسبه کرد:

(1)  V=(P_OD_O+P_ND_N+P_PD_P+P_KD_K+…)             

که درآن P_O,P_N,P_P,P_Kبه­ترتیب قیمت موادآلی،کود نیتروژن، کودفسفر، کودپتاسیم و D_O ,D_N ,D_P ,D_Kمقدار هریک از این عناصراست وV  ارزش اقتصادی کل این مواد می­باشد.

تعیین ارزش ریالی منافع ناشی ازخدمات ترسیب کربن وتولید اکسیژن

دراین مطالعه برای تعیین و ارزیابی تثبیت کربن و تولید اکسیژن از روش فتوسنتز و تنفس استفاده می­شود. اکسیژن خالص شده تولید شده توسط درختان براساس اکسیژن تولید شده درطی فتوسنتز منهای میزان اکسیژن مصرف شده درطول تنفس گیاهان و نباتات محاسبه می­شود.(20)

فتوسنتز: 

           n)CO₂+(n)H₂O+(light→)CH₂O(n +nO₂

  تنفس:

)CH₂O(n+nO₂  →n(CO₂)+n(H₂O)+energy

بر اساس مطالعه نواک و همکاران(2006)^[16] تولیداکسیژن با اندازه درخت تغییر می­کند. درختهای با قطر یک تاسه اینچ 9/2 کیلوگرم اکسیژن درسال تولید می­کنند. درختان با قطر 9 تا 12 اینچ 6/22 کیلوگرم اکسیژن تولید می­کنند و درختان با قطر 18- 21 اینچ 6/45 کیلوگرم در سال اکسیژن تولید می­کنند و درختان باقطر 27-30 اینچ 1/91 کیلوگرم درسال اکسیژن تولید می­کنند و با قطر بیشتر از سی اینچ 3/110 کیلوگرم اکسیژن تولید می­کنند(21).

برای محاسبه میزان ترسیب کربن از مطالعه سوفو(2005)که میزان ترسیب کربن درخت زیتون را محاسبه کرده بود استفاده شد. براساس آن میزان ترسیب کربن برای درخت زیتون جوان74/2 تن درهکتار درسال و برای درخت بالغ 54/9 تن در هکتار درسال برآورد شده است(22).

یافته ها

محاسبه درآمد ریالی مربوط به خاک

میزان فرسایش خاک، رسوب و رواناب با توجه به اقلیم خشک قم و نوع آبیاری باغ که قطره ای بوده و همچنین شیب صفر زمین در اثر انجام عملیات تسطیح  قبل از احداث باغ ، ناچیز می باشد، در نتیجه از تبدیل میزان فرسایش و رسوب و رواناب به ارزش ریالی اجتناب شده است.

از آنجا که معمولا حاصلخیزی خاک بر مبنای محتوای سه عنصر اصلی نیتروژن، فسفر، پتاسیم و مواد آلی تعیین می شود لازم است تا میزان حاصلخیزی ناشی از افزوده شدن عناصر به خاک که در اثر وجود درختان زیتون می­باشد تعیین گردد. لذا برای به دست آوردن عناصر اضافه شده فوق الذکر به خاک ازمطالعه جعفری و همکاران (1394)(19) که در بخش روش پژوهش توضیح داده شد استفاده شده و میزان این عناصر در مساحت باغ مورد نظر به دست آورده شد و سپس از رابطه شماره(1) و با داشتن قیمت معادل کود جانشین مواد معدنی میزان ارزش ریالی آنان محاسبه شد. ارزش ریالی  عناصر نیتروژن ،فسفر ، پتاسیم  و مواد آلی اضافه شده به خاک در اثر وجود درختان زیتون در باغ مورد نظر در طی سالهای 1383-1395 به ترتیب 837049737/9، 8550838/197، 237321/1917، 38967907/85 میلیون ریال می باشد که جمع کل  ارزش اقتصادی این عناصر 319134/2210 میلیون ریال محاسبه شده است.

محاسبه درآمد ریالی ناشی ازتولید اکسیژن

با لحاظ نمودن قطر درختان زیتون در سنین مختلف رشد (از طریق اندازه گیری تجربی) و با توجه به الگوی استاندارد تعداد درختان در 50 هکتار باغ با الگوی کشت 5×6 که 16666 اصله می­شود و براساس مطالعه نواک و همکاران(2006) (21) که میزان تولید اکسیژن را بر حسب قطر یک درخت محاسبه کرده است میزان تولید اکسیژن باغ به­دست آمده و بعد از ضرب کردن میزان اکسیژن به دست آمده درقیمت یک لیتراکسیژن(قیمت کپسولهای اکسیژن مورد استفاده برای بیماران)میزان ارزش ریالی اکسیژن محاسبه شده است.

برای محاسبه ارزش ریالی ترسیب کربن باتوجه به مطالعه سوفو(2005)(22)که میزان ترسیب کربن توسط درخت زیتون

جوان و بالغ را مشخص کرده میزان ترسیب کربن برای یک باغ 50 هکتاری مورد نظر محاسبه شده است.

قیمت ترسیب کربن نیز با توجه به مطالعه نواک (2013) که قیمت643 میلیون تن ترسیب کربن درسال2013 را معادل 5/50 بیلیون دلار برآورد کرده است (23) و سپس باتوجه به قیمت دلار در سال 2013 و با استفاده از شاخص تورم بانک مرکزی قیمت ترسیب کربن در سالهای مختلف رشد درختان به­دست آمد.(24).

 جدول 1-میزان درآمدو هزینه باغ زیتون مورد نظرکه دارای مساحت 50 هکتار با هزینه ثابت(شامل زمین، محوطه سازی، ساختمانها و تأسیسات و ماشین آلات ، وسایل نقلیه، تجهیزات اداری و...) 758/169335 میلیون ریال و هزینه متغیرکل  (شامل هزینه مواد اولیه و بسته بندی، حقوق و دستمزد، سوخت و انرژی،تعمیر و نگهداری، استهلاک، هزینه های اداری و فروش وهزینه های پیش بینی نشده...) 326/4656 میلیون ریال با الگوی کشت 5×6 وتعداد 16666 درخت زیتون را با محاسبه عوامل زیست محیطی نشان می­دهد.

جدول1 - هزینه ودرآمد باغ زیتون مورد مطالعه برای باغدار

منبع:یافته های تحقیق

جدول 2- درآمد و هزینه باغ زیتون مورد مطالعه از دید زیست محیطی

منبع:یافته های تحقیق

درآمد حفاظت خاک شامل میزان فرسایش ، رسوب، رواناب و تثبیت مواد معدنی ایجاد شده توسط باغ مورد نظر در طی سالهای 1395-1383 است اما با توجه به میزان شیب باغ که به دلیل عملیات مسطح سازی اولیه صفر بوده و همچنین روش آبیاری قطره ای باغ، میزان رسوب، فرسایش و رواناب بسیار کم می باشد و همچنین ارزش ریالی خاک از دست رفته میزان قابل توجهی نبوده و مواد داخل رسوب ارزش چندانی نداشته است لذا از آوردن محاسبات مربوط به فرسایش و رواناب و رسوب خودداری شده و تنها درآمد ناشی از تثبیت مواد معدنی  به­عنوان کارکرد حفاظت خاک  در محاسبات آورده شده است.

نمودار 1، درآمد مالی حاصله از  باغ زیتون مورد نظر از دید باغدار با درآمد حاصل از کارکردهای زیست محیطی را مورد مقایسه قرار می دهد. همان طور که در نمودار مشخص است

سطح درآمد که یک باغدار از این باغ زیتون به دست می­آورد در مقایسه با درآمد زیست محیطی بسیار ناچیز می باشد.

نمودار1 -مقایسه درآمد مالی فردی با درآمد زیست محیطی باغ زیتون مورد مطالعه

نمودار شماره2،درآمد باغدار و درآمد زیست محیطی باغ زیتون یاد شده را در سالهای مختلف رشد درختان مورد ارزیابی قرار می دهد. نتایج بیانگر آن است که تا سال چهارم  احداث باغ یک باغدار درآمد نخواهد داشت ( درخت زیتون سال چهارم به باردهی می رسد ) اما از دیدزیست محیطی در طی این مدت نیز دارای درآمد ناشی از تولید اکسیژن ،ترسیب کربن و افزودن مواد مغذی به خاک می باشد .

نمودار2- مقایسه درآمد مالی(فردی)و عمومی (زیست محیطی)درسالهای مختلف رشد درختان

نمودار شماره 3، نیز درآمد کارکردهای مختلف زیست محیطی را به صورت مجزا نشان می دهدکه از میان سه فاکتور زیست محیطی مد نظر ما، درآمد ناشی از تثبیت مواد مغذی نسبت به تولید اکسیژن و تثبیت کربن بسیار کمتر و ناچیز می­باشد و بیشترین درآمد در ارتباط با تولید اکسیژن می باشد

نمودار3-درآمدکارکردهای زیست محیطی درسالهای مختلف عمردرختان زیتون

بحث و نتیجه گیری

گسترش روز افزون جمعیت شهری در استان قم سبب تغییر کاربری اراضی زراعی و باغی در روستاها به ساختمان های مسکونی شده که به تبع آن آلودگی زیست محیطی را در سالهای اخیر با شدتی فزاینده در پی داشته است . باتوجه به اقلیم خشک و اراضی فقیر این استان و استعداد روستای لنگرود در پرورش درخت زیتون و تناسب این محصول  با کم آبی منطقه، ارزش گذاری اقتصادی باغ زیتون در این منطقه مد نظر قرار گرفته است. نتایج تحقیق نشان می­دهد که درآمد خالص اقتصادی باغ زیتون مورد نظر با مساحت 50 هکتار و الگوی کشت 5×6 با تعداد 16666 اصله درخت 795/35948 میلیون ریال، جمع درآمد کارکردهای زیست محیطی 53/21770990میلیون ریال و درآمد کل شامل (درآمد خالص اقتصادی و درآمد زیست محیطی) 325/21806939 میلیون ریال می­باشد. ازآنجا که باغ زیتون از سال چهارم به بار می­نشیند تا سال چهارم از دید اقتصادی برای صاحب باغ عایدی چندانی ندارد اما نمودارهای2و 3 نشان می­دهند  که درآمد زیست محیطی از سال اول رشد گیاه وجود دارد و  با افزایش سن، تاج پوشش و قطر درخت با سرعت در سالهای اولیه روند افزایشی می ­گیرد و زمانی که درخت بالغ می شود به حداکثر

خود رسیده  و سپس رشد آن با سرعت خیلی کمتری افزایش می یابد .

با توجه به نتایج به دست آمده از این مطالعه می­توان نتیجه گرفت که تولید محصول زیتون علاوه برداشتن توجیه مالی اقتصادی برای باغدار دارای درآمد زیست محیطی قابل توجه بسیار بیشتر از درآمد مالی است و باعث بهبود فاکتور های زیست محیطی می شود که برای سلامت انسان و محیط زیست ضروری است.

با اینکه در ایران مقوله اقتصاد محیط زیست به شکلی عام و ارزش گذاری اقتصادی منابع زیست محیطی به شکلی خاص در مراحل اولیه تکامل و تکوین خود قرار دارد، اما بازتاب چنین ادراکی را شاید بتوان در تدوین ماده 59 قانون برنامه چهارم توسعه کشور و جدیت در پیگیری های بعدی برای اجرای آن نشان داد. هدف از تصویب این قانون برآورد ارزش های اقتصادی منابع محیط زیستی و هزینه­های ناشی از آلودگی و تخریب محیط زیست در فرایند توسعه و محاسبه آن در حساب های ملی است(25).

برخی مطالعات انجام شده ارزش­گذاری اقتصادی منابع طبیعی کشور شامل: ارزش گذاری اقتصادی منابع زیست محیطی

پارک ملی کویر، ارزش گذاری اقتصای کارکردهای بازاری منابع زیست محیطی دریاچه ارژن پریشان با تاکید بر گونه های آبزی، برآورد اقتصادی منافع زیست محیطی جنگل ها (مطالعه موردی : بخش نمخانه جنگل خیرود در شهرستان نوشهر و... ) هستند که هدف اصلی این طرح ها، ارزش گذاری اقتصادی تعدادی از محدوده های طبیعی مهم و برآورد و تخمین هزینه های ناشی ازتخریب و آلودگی منابع محیط زیستی ناشی از اجرای طرح های عمرانی در کشور بوده است. در این طرح نیز با ارزش گذاری برخی از فاکتورهای زیست محیطی باغ زیتون ارزش تقریبی یک باغ زیتون از دید زیست محیطی محاسبه  شده و با توجه به نتایج به­دست آمده از ارزش اقتصادی باغ زیتون و باتوجه به اقلیم استان قم  نتیجه گیری می­شود که توسعه  اینگونه باغ ها در این منطقه می تواند باعث بهبود آب و هوای منطقه و کاهش آلودگی های زیست محیطی شود .

منابع

1-     شفیعی لادن ،" شناسایی عوامل مؤثر بر توسعه کاشت زیتون دراستان کرمان"،تابستان 1386 ، مجله اقتصادکشاورزی و توسعه ، شماره ۵۸(ویژة سیاست های کشاورزی)،

2-     کریم زادگان،حسن، "مبانی اقتصاد محیطزیست"، 1382 تهران، انتشارات چاپ و نشر بازرگانی

3-     دهمرده مجید،شهرکی جواد،"ارزیابی اقتصادی خسارات ناشی ازخشکی تالاب هامون بر اکوسیستم گیاهی وجانوری تالاب"، مجله تحقیقات اقتصاد کشاورزی،زمستان  1394؛ جلد 7: شماره 4

4-     میرزایی فرشته، مبرقعی نغمه ،”تلفیق ارزشگذاری اقتصادی و ارزیابی اثرات محیط زیستی درایران:چالشها وراهکارها” بهار و تابستان 1391، ،مجله محیط زیست و توسعه، سال 3، شماره 5، ، صفحه 54-45

5-     Bell and Garyd, "Marginal Value ofCoastal Wetlands to Florida'sCommercial Fisheries", St. Lucie press, 1989.

6-     Lallan Prasad and et al, "Economic Valuation of Ecological Functions and Benefits: A Case Study of Wetland Ecosystems Along the YAMUNA River Corridors of Delhi Region",Department of Business Economics,university of Delhi Institute of Economic Growth, Delhi; and Centerfor Environmental Management ofDegraded Ecosystems, University of Delhi, 2000-2001.

7-     De Groot, R. et al, "A Typology for the Classification, Description and Valuation of Ecosystem Function, Goods and Services, Ecological Economics",2002.

8-     Suparmoko, Matius, "ECONOMIC VALUATION FOR ENVIRONMENTAL GOODS AND  SERVICES (MARKET PRICE METHOD)", Regional Training Workshop on “The Economic Valuation of the Goods and Services of Coastal Habitats”, 2008.

9-     Maitre, Daniele Perrot,"Valuing ecosystem services-advantages and disadvantages of existing methodologies and application to PES", Seminar on environmental services and financing for the protection and sustainable use of ecosystems, Geneva, 10-11 October,2005.

10-   شادمان لاهیجی،فروغ، 1383 -1384 ،"ارزشگذاری اقتصادی تفرجی تالاب امیرکلایه"،پایان نامه کارشناسی ارشددانشگاه آزاداسلامی واحدعلوم و تحقیقات.

11-   لطیفی اسکویی،نگین، 1385-  1384 ،"ارزش­گذاری اقتصادی تفرجگاهی پارک جنگلی عونبن علی تبریز"،پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاداسلامی واحدعلوم و تحقیقات.

12-   یزدانی سعید،عباسی اکرم "برآورد ارزش اقتصادی منافع زیست محیطی جنگل ها مطالعه موردی بخش نمخانه جنگل خیرود در شهرستان نوشهر"، پاییز 1389، مجله تحقیقات اقتصاد کشاورزی،جلد2 ،شماره3 ،صفحه 53-33

13-  Nemecek, T., Rebitzer, G., and pielmann, M. 2004. Overview andMethodology-coinvent data v1.1. Swiss Centre for Life Cycle Inventories(ecoinvent), D¨ubendorf. Ecoinvent Report 1, p:75.

14-   آسافو-آجایی، جان، ، "اقتصاد محیط زیست برای غیر اقتصاددانان"، ترجمه سیاوش دهقانیان،1381 ،انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، چاپ اول.

15-   عباس پور مجید ، عابدی زهرا ، احمدیان مجید ظفری فرزانه، "ارزشگذاری اقتصادی کارکردهای بازاری منابع زیست محیطی دریاچه ارژن –پریشان باتأکید برگونه های آبزی"،بهار1392، مجله علوم و تکنولوژی محیط زیست،دوره 15 شماره1

16-  Bateman ,I.,Willis K 1999.Valuing environmental preferences Theory and practice of the contingent valuation method in the US,EU ,and developingCountries.Oxford:Oxford university Press.511-539

17-   طرح های امور آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان قم

18-   آزموده علی،کاویان عطااله ، سلیمانی کریم ، وهاب زاده قربان "مقایسه میزان روانآب و فرسایش در خاکهای تحت پوشش کاربری های جنگل، زراعی و باغ با استفاده از شبیه ساز باران" ،شهریور1389، نشریه آب و خاک،جلد 24 ، شماره 3، ،ص. 500-490

19-   جعفری میانایی فاطمه ، عسگری حمیدرضا و حسینعلی زاده محسن،" بررسی تأثیر تاج پوشش های مختلف زیتون بر برخی خصوصیات خاک در یک سیستم آگروفارستری(مطالعه موردی: شهرستان آق قلا- استان گلستان)"، 1394، نشریه پژوهش های حفاظت آب و خاک،جلد بیست و دوم، شماره ششم،ص325-317

20-  Salisbury, F.B., and C.W. Ross. 1978. Plant Physiology. Wadsworth Publishing Company, Belmont, CA. 422 pp.

21-  David J. Nowak, Robert Hoehn, and Daniel E. Crane,(2007)Oxygen Production by Urban Trees in the United States,Arboriculture & Urban Forestry  33(3):220–226.

22-  Adriano Sofo a, , Vitale Nuzzo a, Assunta Maria Palese a, CristosXiloyannisa,GiuseppeCelano a, Paul Zukowskyj b, Bartolomeo Dichio(2005), Net CO2 storage in mediterranean olive and peach orchards, Scientia Horticulturae 107 :17–24

23-  David J. Nowak,, Eric J. Greenfield a, Robert E. Hoehn a, Elizabeth Lapoint ,(2013)Carbon torage and sequestration by trees in urban and communityareas of the United States,Environmental Pollution 178 : 229e236

24-   شاخص کل بهای کالاها و خدمات مصرفی در مناطق شهری ایران(شاخص تورم)،بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران

25-  سازمان حفاظت محیط زیست، 1386، www.doe.ir