نگرش محیط‌ زیستی و استفاده از سموم شیمیایی در بین برنج‌کاران (مطالعه موردی: دهستان اسفیورد- شورآب شهرستان ساری)

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 41، تابستان 96

نگرش محیط­ زیستی و استفاده از سموم شیمیایی در بین برنج­کاران

(مطالعه موردی: دهستان اسفیورد- شورآب شهرستان ساری)

محمد رضا محبوبی[1]^*

mahboobi47@ gmail.com

حسین احمدی گرجی ^[2]

چکیده

با توجه به ماموریت ترویج کشاورزی زمینه کاهش مصرف سموم در سطح مزارع، سنجش نگرش تولیدکنندگان کشاورزی در زمینه مصرف سموم در سطح مزارع مهم تلقی می­شود. این تحقیق با هدف سنجش نگرش محیط زیستی برنج­کاران در استفاده از سموم شیمیایی انجام شد. تحقیق توصیفی و از نوع پیمایشی و جامعه آماری 200 نفر از برنج­کاران ساکن در دهستان اسفیورد- شورآب بخش مرکزی شهرستان ساری در استان مازندران بودند که 130 نفر از آنان به عنوان نمونه تحقیق انتخاب شدند. برای گردآوری داده­ها از پرسش­نامه استفاده شد. اعتبار محتوایی ابزار گردآوری با نظر پانل متخصصان انجام شد و قابلیت اعتماد آن با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ تایید شد که مقدار آن 71/0 به دست آمد. تجزیه و تحلیل داده­ها با استفاده از نرم افزار SPSS₁₉  انجام شد. یافته­های پژوهش نشان داد کشاورزان از نگرش محیط­ زیستی متوسط رو به بالا در زمینه کاهش مصرف سموم در مزرعه برخوردارند. نتایج همبستگی نشان داد میان تجربه کار کشاورزی، سن، درک اهمیت کنترل بیولوژیک و مشارکت در کلاس­های ترویجی با میزان مصرف سموم در مزرعه همبستگی مثبتی وجود دارد. همچنین نتایج مقایسه میانگین نشان داد اختلاف معنی­داری بین نگرش محیط زیستی مصرف سموم بر حسب هزینه خرید سموم مصرفی در یک فصل زراعی وجود دارد. استمرار تشکیل کلاس­های ترویجی با هدف ایجاد نگرش­های مثبت­ محیط زیستی کاهش مصرف سموم در کشاورزان از جمله پیشنهادهای این مطالعه بوده است.

کلمات کلیدی: نگرش محیط زیستی، مصرف سموم، برنج­کاران، شهرستان ساری.

مقدمه

آمارهای جهانی نشان می­دهد سالانه حدود 20 تا 30 درصد از محصولات کشاورزی توسط آفات از بین می­رود. استفاده هر چه بیش­تر از آفت­کش­ها، عدم توجه به دوره ماندگاری آن­ها و ورود محصولات کـشاورزی سم­پاشی شده در مدت زمانی کوتاه بعد از سم­پاشی منجر به افزایش باقی­مانده این مواد در محصولات غذایی مورد مصرف انسان به خصوص میوه و سبزیجات تازه می­گردد (1). همچنین مصرف بی­رویه کود و سموم شیمیایی علاوه بر مشکلات اقتصادی، خسارات جبران ناپذیری را به محیط زیست و اکوسیستم­ها وارد نموده و باعث به هم خوردن تعادل اکولوژیک در منابع مختلف نظیر آب و خاک می­شود. افزایش جمعیت دنیا و کمبود منابع غذایی موجب رشد تکنولوژی و استفاده از دانش جدید کشاورزی از جمله مصرف سموم به منظور تولید بیشتر شده است (2). اگر چه سموم کشاورزی، جهت حفاظت محصولات و گیاهان از حمله آفات، بیماری­ها و علف­های هرز به کار می­روند و به عنوان عناصر ضروری در کشاورزی مدرن شناخته شده­اند، ولی یکی از منابع مهم آلودگی محیط زیست هستند که بر سلامتی موجودات زنده از جمله انسان­ها نیز تاثیر منفی می­گذارند (3).

آلودگی مداوم و روزافزون محصولات کشاورزی و فرآورده­های غذایی به باقی­مانده سموم، نه تنها موجب ظهور بیماری­های ناشناخته در میان انسان­ها شده، بلکه به تخریب و فرسایش منابع پایه کشاورزی نیز منجر شده است (4). گزارش مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی نشان می­دهد مصرف سموم کشاورزی در ایران بسیار بالا بوده و حدود دو برابر کشورهای اروپایی است (5). اگر چه گفته می­شود در سال­های اخیر به کم­تر از 20 هزار تن رسیده (6)، با این حال، استان مازندران با بیش از 470 هزار هکتار باغ و شالیزار و تولید هفت و نیم میلیون تن انواع محصولات کشاورزی و به عنوان بزرگ­ترین تولیدکننده برنج و مرکبات کشور، هنوز یکی از استان­های پیش­رو در زمینه مصرف سموم کشاورزی است به گونه­ای که براساس آمارهای مراجع رسمی، سالانه در بخش کشاورزی و باغ­داری استان حدود 4 هزار تن انواع سموم شیمیایی استفاده می­شود که این میزان پنج برابر میانگین مصرف کشوری است (7) که یکی از نتایج آن نرخ بالای بروز سرطان هایی چون گوارش در این استان است (8). 

با توجه به ماموریت نهاد ترویج کشاورزی در زمینه کاهش مصرف سموم در سطح مزارع، اهمیت سنجش نگرش تولیدکنندگان کشاورزی در زمینه مصرف سموم در سطح مزارع بیش از پیش مشخص می­شود. نگرش یا طرز تلقی عبارت از آمادگی برای واکنش ویژه نسبت به یک فرد، شیء، فکر یا وضعیت (9) و یا تمایل نسبتاً پایدار به شخصی، چیزی یا رویدادی است که در احساس و رفتار نمایان می­شود (10) و  در زمینه­سازى و شکل­دهى به رفتارها، ایجاد انگیزش­ها، ارضاى نیازها و جهت­دهى به گرایش­ها تأثیرى جدّى دارد (11). آگاهى از نگرش­ها تا حد زیادى فرد را قادر به پیش­بینى رفتارها مى­سازد. البته روشن است که رفتارها از عوامل متعددى ناشى شده و شرایط و موقعیت­هاى گوناگونى در شکل­گیرى و تعدد آن­ها مؤثر است. برخی معتقدند بسیارى از عواملى که پیش­بینى رفتار را از روى نگرش­ها امکان­پذیر مى­سازند در یک چارچوب نظرى در هم بافته شده­اند و پیش­بینى تنها با درک آن مجموعه امکان­پذیر خواهد بود. مطالعه نگرش برای درک رفتار اجتماعی حیاتی است. بخشی از این اهمیت، بر این فرض استوار است که نگرش‌ها تعیین‌کننده رفتارها هستند و این فرض به‌ طور ضمنی دلالت بر این امر دارد که با تغییر نگرش‌های افراد می‌توان رفتار آنان را پیش‌بینی یا بر رفتار آنان کنترل داشت (12).

مطالعات انجام شده در زمینه نگرش کشاورزان در زمینه موضوعات محیط زیستی و کشاورزی پایدار به نتایج متفاوتی ختم شده است، از جمله این که باقری و شاه پسند (1389) در بررسی نگرش کشاورزان نسبت به عملیات کشاورزی پایدار گزارش کردند کشاورزان نسبت به اصول کلی پایداری، نظیر ضرورت حفاظت از آب و خاک، اثرات منفی نهاده‌های شیمیایی کشاورزی، رعایت تناوب زراعی، اثرات محیط زیستی عملیات بی‌‌‌‌‌‌رویه کشاورزی و ضرورت حفظ‌ محیط زیست، نگرش مساعد ولی نسبت به ضرورت کاهش کاربرد فناوری‌های مدرن کشاورزی، کاهش مصرف کودها، سموم و عملیات خاک‌‌‌‌‌‌‌ورزی نگرش نامساعد داشتند (13). قاسمی و کرمی (1388) در تحقیقی در زمینه نگرش گل­خانه­داران به مصرف سموم در استان فارس گزارش کردند اکثر افراد مورد مطالعه نگرش ضعیفی نسبت به مصرف سموم شیمیایی برای کنترل آفات و بیماری­ها دارند و مصرف آفت کش­ها را برای سلامتی انسان و محیط­زیست مضر می­دانند اما این نهاده­های شیمیایی بدون هیچ کنترلی مصرف می­شود که علت آن عدم آگاهی از دیگر راه­های حفاظت محصول در مقابل آفات و بیماری­ها عنوان شده است. همچنین یافته­های آنان نشان داد تحصیلات و نگرش، بیش­ترین اثر را بر رفتار حفاظتی گل­خانه داران در مورد کاربرد سموم شیمیایی دارد (3). امیدی نجف آبادی و محمدی (Omidi Najafabadi & Mohammadi) در مطالعه خود در ایران گزارش کردند متغیرهای آموزشی- ترویجی بیش­ترین نقش را در تبیین نگرش کشاورزان در مورد مصرف سموم دارا هستند (14). موذنی و همکاران (1386) گزارش کردند متغیر اعتقاد کشاورزان به اثر منفی سموم روی محیط زیست و تفاوت قایل شدن بین مصرف کم و معمولی سموم بر روی خطر­گریزی کشاورزان در استفاده از سموم شیمیایی تاثیر دارند (15).

وو و ام ویمبا (Wu & Mweemba) در مطالعه نگرش  محیط زیستی کشاورزان زامبیایی گزارش کردند درک بیش­تر  از تخریب محیط زیست دارای تاثیر مثبت بر نگرش و آگاهی کشاورزان است (16). همچنین کیزر و همکاران (Kaiser et al)، نگرش محیط زیستی را به عنوان یک عامل قوی برای پیش بینی رفتار اکولوژیکی گزارش کرده است (17). مطالعات دیگر نیز وجود رابطه مثبت بین نگرش و رفتارهای محیط زیستی را گزارش کرده­اند که از جمله می­توان به دانلپ و همکاران (Dunlap et al) (18)؛ گرافتن و ناولز (Grafton & knowles) (19) و آیودجی (Ayodeji) (20) اشاره کرد. ان تو و همکاران (et al Ntow) (21) در غنا و مکنن و آگونفیر (Mekonnen & Agonafir) (22)، محمد (Mohammad) (23) و آمرا و آباته (Amera & Abate) (24) در اتیوپی گزارش کردند کشاورزان دارای نگرش نامساعد در زمینه مصرف سموم کشاورزی هستند. بوند و همکاران (et al Bond) در بررسی ادراک کشاورزان در زمینه مصرف سم در هندوستان گزارش کرد کشاورزان گرایش زیادی به مصرف سموم در سطح مزارع خود دارند (25). همایون کبیر و راینیس (Humayun Kabir & Rainis) گزارش کردند اکثر کشاورزان درک کمی از اثرات منفی سموم روی محیط زیست دارند. همچنین آنان تاثیر تماس ترویجی، تجربه کار سبزی­کاری، سطح تحصیلات و آموزش در زمینه مدیریت تلفیقی آفات را بر میزان درک کشاورزان از اثرات منفی سموم روی محیط زیست موثر دانسته­اند (26). ان گوی و همکاران (et al Ngowi) در مطالعه­ای در تانزانیا افزایش مصرف سموم در بین کشاورزان خرده پا و عدم اعتقاد آنان به تاثیر منفی سموم بر روی سلامتی­شان را گزارش کرده­اند (27). آبانگ و همکاران (et al Abang) در کامرون (28) و گان و کان (Gun & Kan) در ترکیه گزارش کردند اکثر کشاورزان نسبت به آسیب سموم به محصولات و مضر بودن آن برای سلامتی انسان اطلاع کافی دارند ولی فاقد درک مناسبی در مورد رابطه بین کاربرد سموم و محیط زیست هستند (29). ایسین و ییلدریم (Isin & Yildirim) طی مطالعه­ای در ترکیه گزارش کردند کشاورزان تاثیر منفی آفت­کش­ها را بر روی محیط زیست و سلامت انسان درک می­کنند ولی این نگرش در رفتار آنان مشاهده نمی­شود و همچنان به مصرف سموم ادامه می­دهند (30). اومو و اودو (Udoh & Umoh) طی مطالعه­ای در نیجریه گزارش کردند استفاده صحیح از سموم به طور معنی­داری با ویژگی­های اقتصادی و اجتماعی، سطح آگاهی و منابع اطلاعاتی و موانع فراروی کشاورزان مرتبط است (31).

با توجه به این که وضعیت اقلیمی حاکم بر استان مازندران و سطح وسیع کشت محصولات، به خصوص برنج درمناطق روستایی آن و از جمله شهرستان ساری و دهستان اسفیورد- شورآب، شرایطی را برای استفاده روزافزون از سموم کشاورزی و ورود ­آب­های کشاورزی حاوی این مواد به منابع آبی فراهم آورده است، تردیدی باقی نمی­ماند که لازم است    اقدامات اساسی جهت کاهش مصرف سموم در سطح مزارع استان صورت گیرد. از آن­جا که نوع نگرش کشاورزان نسبت به مصرف سموم عامل موثری بر بروز رفتار آنان در میزان و شکل بکارگیری سموم است، تحقیق حاضر با هدف واکاوی نگرش محیط زیستی کشاورزان در زمینه مصرف سموم در مزرعه در دهستان اسفیورد- شورآب شهرستان ساری اجرا شد. اهداف اختصاصی این تحقیق عبارت بودند از:

بررسی ویژگی­های فردی، اقتصادی، ارتباطی و اجتماعی کشاورزان برنج­کار.

بررسی نگرش محیط زیستی کشاورزان برنج­کار در زمینه استفاده از سموم شیمیایی در مزرعه.

تحلیل رابطه بین ویژگی­های کشاورزان برنج­کار با نگرش محیط زیستی آنان در زمینه استفاده از سموم شیمیایی در مزرعه.

سنجش نگرش محیط زیستی کشاورزان برنج­کار در زمینه استفاده از سموم شیمیایی در مزرعه بر حسب عوامل فردی، زراعی، اجتماعی و اقتصادی.

مواد و روش­ها

این تحقیق از نظر هدف کاربردی و از نظر جمع آوری اطلاعات، پیمایشی و با هدف واکاوی نگرش محیط زیستی کشاورزان در زمینه مصرف سموم در مزرعه در دهستان اسفیورد- شورآب بخش مرکزی شهرستان ساری در استان مازندران انجام شد. جامعه آماری تحقیق کلیه کشاورزان برنج­کار ساکن در دهستان نام­­برده به تعداد 200 نفر بودند که با استفاده از جدول کرجسی و مورگان (Krejcie & Morgan) (32)، 130 نفر از آنان به عنوان نمونه تحقیق انتخاب شدند. ابزار گردآوری داده­ها پرسش­نامه و شامل سوالاتی در زمینه ویژگی­های فردی، اقتصادی، ارتباطی و اجتماعی و نگرش محیط زیستی کشاورزان در زمینه مصرف سموم کشاورزی در مزرعه بود. سنجش نگرش محیط زیستی، در قالب 30 سوال و بر مبنای مطالعه محبوبی (33) و عابدی سروستانی (34) در قالب طیف لیکرت پنج سطحی (خیلی کم = 1 تا خیلی زیاد = 5)، انجام شد. اعتبار محتوایی ابزار گردآوری با نظر پانل اعضای هیات علمی ترویج و آموزش کشاورزی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان و کارشناسان ترویج کشاورزی و حفظ نباتات سازمان جهاد کشاورزی مازندران انجام شد و برای تعیین قابلیت اعتماد آن، از آزمون پیشاهنگ در خارج از محدوده جغرافیایی تحقیق در شهرستان نکا استان مازندران و با تکمیل 30 پرسش­نامه انجام شد که مقدار آلفای کرونباخ برای سوالات نگرش محیط زیستی 71/0 به دست آمد. متغیر وابسته تحقیق نگرش محیط زیستی کشاورزان در زمینه مصرف سموم و متغیرهای مستقل ویژگی­های فردی، اقتصادی، اجتماعی و ارتباطی آنان بود. روش­های آماری مورد استفاده شامل آمار توصیفی چون فراوانی، درصد، میانگین، انحراف معیار، کمینه و بیشینه و آمار استنباطی چون آزمون همبستگی و مقایسه میانگین (من ویتنی و کروسکال والیس) بود.

یافته ها

بر اساس نتایج تحقیق، میانگین تجربه کار کشاورزی پاسخ­گویان حدود 20 سال و میانگین سن آنان 03/44 سال بود که حاکی از میانسال بودن و تجربه زیاد آنان در کار کشاورزی است. میانگین هزینه کرد سموم پاسخ­گویان در یک فصل زراعی 77/444 هزار ریال بود. میانگین مساحت اراضی تحت مالکیت پاسخ­گویان 73/1 هکتار بود که حاکی از خرده مالک بودن آنان است. میانگین درآمد کشاورزی آنان در طول یک سال زراعی 82/9 میلیون ریال بود. میانگین ساعات اختصاص یافته از سوی آنان برای تماشای برنامه­های تلویزیونی 97/2 ساعت و برای گوش دادن به برنامه­های رادیویی 29/2 ساعت در ماه بود که نشان دهنده استفاده اندک آنان از رسانه­های ارتباط جمعی است. میانگین تماس آنان با مروج یا مهندس ناظر 36/1 بار در ماه و میانگین شرکت آنان در کلاس­های ترویجی حدود یک بار در طول سال بود که بیان­گر تماس اندک آنان با منابع ارتباط شخصی متخصص و مشارکت اندک آنان در برنامه­های آموزشی است (جدول 1).

              جدول1- میانگین و انحراف معیار ویژگی­های فردی، اقتصادی، ارتباطی و اجتماعی کشاورزان برنج­کار

همچنین اکثر پاسخ­گویان (5/88 درصد) مرد و فاقد شغل دوم بودند (9/56 درصد). از بین نهادها و تشکل­های محلی، 9/26 درصد سابقه عضویت در شرکت تعاونی روستا را دارند. اکثر آنان (8/63 درصد)، بین 1 تا 4 بار دارای تجربه نامطلوب (سردرد، تهوع، سرگیجه و..) هنگام استفاده از سموم شیمیایی بودند. اکثر آنان (2/76 درصد) سم مصرفی خود را از بازار فروش سم تهیه می­کنند. نتایج حاصل در مورد سطح تحصیلات پاسخ­گویان نشان داد بیش­تر پاسخ­گویان (6/64 درصد) دارای مدرک تحصیلی دیپلم و بالاتر بودند که بیان­گر سطح تحصیلات مناسب پاسخ­گویان است. همچنین مدرک تحصیلی 9/16 درصد پاسخ­گویان راهنمایی و دبیرستان، 8/10 درصد، ابتدایی و 7/7 درصد آنان بی­سواد بودند. 1/33 درصد از    پاسخ­گویان تاحدی برای استفاده از روش­های مبارزه بیولوژیک اهمیت قایل هستند و بیش­تر آنان (8/40 درصد)، طی چند سال اخیر تا حدی میزان مصرف سموم کشاورزی در مزرعه خود را کاهش داده­اند (جدول 2). 

جدول 2- نظرات کشاورزان برنج­کار در مورد اهمیت استفاده از روش های مبارزه بیولوژیک و کاهش مصرف سم 

نتایج جدول (3) در زمینه نگرش محیط زیستی کشاورزان نسبت به مصرف سموم در مزرعه نشان می­دهد گویه­های "ترجیح می­دهم خودم و خانواده­ام محصولی را استفاده کنیم که برای تولید آن سم مصرف نشده باشد"، "مصرف سموم شیمیایی باعث نابودی آبزیان و پرندگان می­شود"، "کشاورز هر جای دنیا باشد فرق نمی­کند باید از مصرف بی­رویه سم و آلوده کردن محیط پرهیز کند"، " شیوع بیماری­های صعب العلاج مثل سرطان به دلیل مصرف بیش از حد سموم شیمیایی است"، و "اگر از سموم شیمیایی بی­رویه استفاده کنیم ضرر آن به خودمان بر می­گردد" از نظر پاسخ­گویان بیش­ترین رتبه و گویه­های "باید تا جایی که می­شود در مزرعه از سموم شیمیایی استفاده کنیم تا محصول بیش­تری برداشت کنیم"،"خداوند اراده کرده ما انسان­ها بر زمین حاکم مطلق باشیم پس هر کار بخواهیم با محیط زندگی خود می­کنیم" و "استفاده از سموم شیمیایی در مزرعه در کل ضرری برای محیط زیست ما ندارد"، کم­ترین رتبه را به خود اختصاص داده­اند. در مجموع میانگین نگرش محیط زیستی کشاورزان 45/3 بوده است که می­توان گفت آنان از نگرش محیط زیستی بالاتر از حد متوسط در زمینه کاهش مصرف سموم در مزرعه برخوردارند.   

جدول 3-نگرش محیط زیستی کشاورزان نسبت به مصرف سموم در مزرعه

           ^*دامنه میانگین 1 تا 5 می­باشد.   

با توجه به سطوح سنجش متغیرهای مستقل و وابسته تحقیق، به منظور بررسی همبستگی بین متغیرهای مستقل با      نگرش محیط زیستی کشاورزان نسبت به مصرف سموم از ضریب همبستگی اسپیرمن استفاده شد. برای توصیف میزان همبستگی بین متغیرها از الگوی معروف به قراردادهای دیویس (Davis) (35) استفاده شد که بر اساس آن ضرایب همبستگی 09/0-01/0 = جزیی، 29/0-1/0 = ضعیف، 49/0-3/0 = متوسط، 69/0-5/0 = نسبتاً قوی و 7/0 و بالاتر، قوی توصیف می شوند. نتایج نشان داد متغیرهای تجربه کار کشاورزی (235/0=r)، ارزیابی اهمیت مبارزه بیولوژیک (278/0=r)، میزان شرکت در کلاس­های ترویجی (251/0=r) و سن (201/0=r)،  با نگرش محیط زیستی نسبت به مصرف سموم رابطه مثبت و معنی­دار و متغیر کل اراضی تحت مالکیت (186/0- =r)،        با نگرش محیط زیستی نسبت به مصرف سموم رابطه ضعیف، منفی و معنی­دار داشته است. این بدان معناست که با افزایش تجربه کار کشاورزی، سن، درک اهمیت مبارزه بیولوژیک و مشارکت در کلاس­های ترویجی کشاورزان از نگرش­        محیط زیستی قوی­تر و با افزایش سطح اراضی تحت مالکیت، از نگرش محیط زیستی ضعیف­تری در زمینه مصرف سموم برخوردار باشند. با افزایش تجربه کار کشاورزی، می­توان انتظار داشت کشاورز به دلیل تعامل طولانی­تر با محیط و طبیعت، پختگی، کسب تجارب بیش­تر در استفاده از سموم و مشاهده پیامدهای استفاده نامناسب از آن، واجد نگرش مثبت­تر    کاهش مصرف سموم در مزرعه باشد. این یافته با یافته­های همایون کبیر و راینیس (Humayun Kabir & Rainis) و ایسین و ییلدریم (Isin & Yildirim) مطابقت دارد. افزایش سن نیز زمینه­ای را برای برخورداری از تجربه بیش­تر و توجه بیش­تر به سلامت خانواده و جامعه فراهم می­سازد. اگر چه از منظر اعتقادی و آموزه­های دینی- آن هم در یک جامعه مسلمان- احتمال می­رود میزان برخورداری افراد مسن از اخلاق محیط زیستی بیش­تر باشد. این یافته با یافته­های ایسین و ییلدریم (Isin & Yildirim) مطابقت دارد. درک اهمیت و ارزش مبارزه بیولوژیک با آفات و آگاهی نسبت به مزایای      این شیوه مبارزه از جنبه­های مختلف نیز زمینه­ساز ایجاد  نگرش مثبت­ در زمینه کاهش مصرف سموم در کشاورزان است. مشارکت در کلاس­های ترویجی و در مجموع آموزش نیز زمینه­ای را برای تغییر دانش، نگرش و بینش کشاورزان،    شکل­گیری اخلاق ز محیط زیستی و افزایش آگاهی آنان در زمینه روش­های سالم مبارزه با آفات و بیماری­های محصولات کشاورزی چون مبارزه بیولوژیک فراهم می­سازد. این یافته­ با یافته­های همایون کبیر و راینیس (Humayun Kabir & Rainis)، امیدی نجف آبادی و محمدی (Omidi Najafabadi & Mohammadi ) و اومو و اودو (Udoh & Umoh) مطابقت دارد. لازم به ذکر است بین متغیرهای کاهش مصرف سم در مزرعه در سال­های اخیر، میزان تماشای برنامه­های کشاورزی تلویزیون، میزان گوش دادن به برنامه های کشاورزی رادیو و میزان تماس با مروج یا مهندس ناظر با نگرش محیط زیستی استفاده از سموم رابطه معنی­داری وجود نداشت (جدول 4).

جدول 4- تحلیل همبستگی بین متغیرهای تحقیق با نگرش کشاورزان نسبت به مصرف سموم

                       ^*معنی­دار در سطح 5 درصد           ^**معنی­دار در سطح 1 درصد                ^†: ضریب همبستگی رتبه ای اسپیرمن

به منظور مقایسه میانگین نگرش محیط زیستی کشاورزان     در مصرف سموم بر حسب عوامل زراعی، اجتماعی و اقتصادی از آزمون­های من­ویتنی و کروسکال والیس استفاده شد. بر اساس نتایج جدول (5)، بین میانگین نگرش محیط زیستی       مصرف سموم گروه­های دوگانه کشاورزان در رابطه با تجربه
نامطلوب هنگام سم­پاشی، استفاده از روش­های مبارزه بیولوژیک، عضویت در تشکل­ها و محل تهیه سم اختلاف   معنی­دار وجود نداشت. به عبارت دیگر تاثیرگذاری این متغیرها بر نگرش محیط زیستی مصرف سموم هر دو گروه پاسخ­گویان یکسان بوده است.

جدول 5- مقایسه میانگین نگرش محیط زیستی کشاورزان در مصرف سموم بر حسب عوامل زراعی و اجتماعی

نتایج مقایسه میانگین نگرش محیط زیستی کشاورزان          در مصرف سموم بر حسب عوامل فردی و اقتصادی برای بیش از دو گروه مستقل در جدول (6) بیان­گر این است که بین میانگین نگرش محیط زیستی مصرف سموم بر حسب هزینه خرید سموم مصرفی در یک فصل زراعی، اختلاف معنی­دار اما بر حسب سطح تحصیلات و درآمد سال کشاورزی، هیچ اختلاف معنی­داری وجود نداشته است. به عبارت دیگر تاثیرگذاری متغیرهای تحصیلات و درآمد بر نگرش محیط زیستی      مصرف سموم گروه­های مختلف پاسخ­گویان یکسان بوده است. با توجه به مقادیر میانگین می­توان گفت پاسخ­گویان با هزینه خرید سموم مصرفی بین 1/2 تا 4 میلیون ریال (پایین­تر از میانگین هزینه کرد) در یک فصل زراعی، نگرش­ مساعدتری    در زمینه کاهش مصرف سموم دارند. در واقع می توان چنین تفسیر نمود نگرش مساعدتر محیط زیستی زمینه­ای را برای صرف هزینه کم­تر از سوی کشاورزان برای خرید و بکارگیری سموم فراهم می­سازد. این یافته با نتایج تحقیق موذنی و همکاران (1386) و اومو و اودو (Udoh & Umoh) مطابقت دارد.

جدول 6- مقایسه میانگین نگرش محیط زیستی کشاورزان در مصرف سموم بر حسب عوامل فردی و اقتصادی

^**معنی­دار در سطح 1 درصد                  

^*معنی­دار در سطح 5 درصد

بحث و نتیجه گیری

این تحقیق با هدف واکاوی نگرش محیط زیستی کشاورزان در زمینه مصرف سموم در مزرعه در دهستان اسفیورد- شورآب شهرستان ساری اجرا شد. نتایج توصیفی نشان دهنده      میزان استفاده اندک کشاورزان از وسایل ارتباط جمعی و تماس اندک آنان با منابع ارتباط شخصی (مروج و مهندس ناظر) و حضور کم در کلاس­های آموزشی بود. نتایج مقایسه میانگین حاکی از این بود که بر حسب گروه­های دوگانه کشاورزان در رابطه با تجربه نامطلوب هنگام سم­پاشی، استفاده از روش­های مبارزه بیولوژیک، عضویت در تشکل­ها و محل تهیه سم، بین میانگین نگرش محیط زیستی مصرف سموم اختلاف معنی­دار وجود نداشت. نتایج مقایسه میانگین نگرش محیط زیستی کشاورزان در مصرف سموم، برای بیش از دو گروه مستقل، بر حسب عوامل فردی و اقتصادی، نشان داد بین میانگین نگرش محیط زیستی مصرف سموم بر حسب هزینه خرید سموم مصرفی در یک فصل زراعی، اختلاف معنی­دار اما بر حسب سطح تحصیلات و درآمد سال کشاورزی، اختلاف معنی­داری وجود نداشت. نتایج تحلیل همبستگی نشان داد بین تجربه کار کشاورزی، ارزیابی اهمیت مبارزه بیولوژیک، میزان شرکت در کلاس­های آموزشی و سن کشاورزان با نگرش محیط زیستی آنان رابطه مثبت و معنی­دار و با کل اراضی تحت مالکیت رابطه منفی و معنی­دار وجود دارد. بین نگرش محیط زیستی استفاده از سموم رابطه معنی­داری وجود نداشت.

با توجه به یافته­های تحقیق و با هدف بهبود                 نگرش کشاورزان منطقه در زمینه مصرف سموم، پیشنهادهای زیر قابل ارایه است:

- با توجه به تاثیر زیاد وسایل ارتباط جمعی، تهیه برنامه­های رادیویی و تلویزیونی با محتوای خطرات مصرف بی­رویه و غیراصولی سموم و اصول صحیح مصرف آن بر مبنای همکاری سازمان جهاد کشاورزی و صدا و سیمای استان پیشنهاد می­شود.

-  با توجه به تاثیر زیاد منابع ارتباط شخصی در ایجاد     نگرش محیط زیستی مناسب مصرف سموم در کشاورزان،       سرکشی مستمر و منظم مروجان یا مهندسان ناظر به مزارع و ارتباط چهره به چهره آنان با برنج­کاران با هدف آموزش اصول صحیح مصرف سموم و خطرات محیط­زیستی مصرف غیراصولی آن توصیه می­شود.

- لازم است نسبت به اجرای برنامه­های آموزشی استفاده از سموم در آنان توجه شود. در این مورد تاکید محتوای     برنامه­های آموزشی باید بر جنبه هایی چون بکارگیری وسایل حفاظت شخصی، پرهیز از خطرات تهدید کننده سلامتی و کاربرد صحیح سموم هنگام سم­پاشی باشد. علاوه بر این اجرای نمایش­های طریقه­ای و امکان اعطای وسایل سم­پاشی ایمن    با قیمت مناسب به کشاورزان از جمله اقداماتی است که     می­تواند مد نظر قرار گیرد.

- با توجه به این که چگونگی استفاده از سموم و ماندگاری آن در طبیعت و محصولات کشاورزی، در درجه نخست با    سلامت خود کشاورزان و افراد جامعه ساکن در منطقه ارتباط پیدا می­کند توصیه می­شود دستگاه­های ذیربط از جمله     جهاد کشاورزی، بهداشت، استاندارد و محیط­زیست استان، ضمن کنترل و نظارت بر واردات، تولید و توزیع و مصرف سموم و محصولات کشاورزی در منطقه، با اجرای قوانین موجود و اتخاذ سازوکارهایی چون وضع جریمه، با آلوده­ کنندگان محیط ­زیست و تهدیدکنندگان سلامت جامعه برخورد نموده، در عین حال تولیدکنندگانی که عملکرد آنان در منطقه دارای       اثرات مثبت محیط زیستی است را مورد تشویق قرار دهند.

- توصیه می­شود با هدف استمرار مصرف سموم از نوع کم خطر توسط کشاورزان، اقدام لازم از سوی مراجع ذیربط برای تامین این دسته سموم از نوع با کیفیت آن در بازار مصرف منطقه صورت گیرد. اولویت توزیع سموم می­تواند با کلینیک­        گیاه­پزشکی، شرکت­های خدمات مشاوره­ای فنی و مهندسی کشاورزی و یا فروشندگان برخوردار از کادر کارشناس      مشاور فعال در منطقه باشد.

- با توجه به نتایج حاصل از تحلیل همبستگی مبنی بر وجود رابطه مثبت بین تجربه کار کشاورزی، ارزیابی اهمیت      مبارزه بیولوژیک، میزان شرکت در کلاس­های آموزشی و سن کشاورزان و نگرش محیط زیستی آنان، توصیه می­شود در برنامه­های کاهش مصرف سم، تمرکز هر چه بیش­تر مروجان و برنامه­ریزان فعالیت­های ترویجی بر استفاده هر چه بیش­تر از مشارکت کشاورزانی باشد که دارای ویژگی­هایی چون سن بیش­تر، تجربه بیش­تر کار کشاورزی، مشارکت بیش­تر در برنامه­های آموزشی و دارای علاقه­مندی بیش­تر در بکارگیری شیوه­های مبارزه بیولوژیک باشند.

منابع

1-   ﺣﺴﻦ زاده- ن، ﺑﻬﺮاﻣﯽ ﻓﺮ- ن، اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯽ ﺳﺎری- ع، «بررسی میزان باقی­مانده آفت­کش­ها در مواد غذایی (میوه­ها و سبزیجات) به عنوان عامل خطر جدی برای سلامت مصرف کنندگان»- هیجدهمین کنگره ملی علوم و صنایع غذایی، پاییز 1387- مشهد-  ایران.

2-   فرانوش، محمد و همکاران، «بررسی میزان آلودگی به سرب و برخی از عوامل مرتبط با آن در کودکان 11-6 ساله شهر سمنان در سال 1380»، مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی سمنان، تابستان 1382، جلد 4، شماره 3 و 4: 79-86.

3-   مکی آل آقا، مینا و فراهانی، مریم، «تعیین میزان باقیماندة سموم دیازینون و کلرپریفوس در  واریته­های گلدن و رد سیب درختی منطقة دماوند»، مجله محیط شناسی، تابستان 1391. جلد 38، شماره 62: 111-116.

4-   قاسمی، صدیقه و کرمی، عزت­اله، «نگرش­ها و رفتارهای گلخانه داران استان فارس نسبت به کاربرد سموم شیمیایی در گلخانه­ها»، مجله اقتصاد و توسعه کشاورزی (علوم و صنایع کشاورزی)، بهار و تابستان 1388، جلد 23 ، شماره 1:. 28-40.

5-   نوروزی، عباس و شهبازی، اسماعیل، «نقش ترویج در توسعه کشاورزی ارگانیک (زیستی) در کشور». مجله توسعه روستایی، پاییز و زمستان 1389، جلد 2، شماره 2: 1-22.

6-   جمعه خالدی، کوروش، «مصرف کود، سم، بذر و نهال کشاورزی در ایران»، 1388، دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی. 24 ص.

7-   سازمان حفظ نباتات، «نگاهی گذرا به مصرف سم در ایران و تغییرات آن در سالهای اخیر و توسعه کاربرد مواد و عوامل کنترل بیولوژیک و غیر شیمیایی در تولید محصولات کشاورزی و عرضه آنها»، 1392، قابل مشاهده در http://www.ppo.ir.. 10 ص.

8-      نعمت زاده. قربانعلی، «مصرف سموم کشاورزی در مازندران»، 1391. قابل مشاهده در: http://tnews.ir. 2 ص.

9-      Yazdanicharati, J., Zare, S., Ghorbanpoor, A., Shabankhani, B., 2010. Geographic and demographic patterns of gastric cancer mortality in the Mazandaran Province in the years 1384-1380. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences, Vol. 20 (79), pp. 1-7.                                    

10-  رضاییان. علی، «مدیریت رفتار سازمانی»، تهران: انتشارات سمت، 1379، 202 ص.

11-  قلی پور، آرین، «مدیریت رفتار سازمانی»، تهران: انتشارات سمت، 1386، 108 ص.

12- آذربایجانی، مسعود، سالاری‌فر، محمدرضا، عباسی، اکبر، کاویانی، محمد، موسوی اصل، سید مهدی،  «روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی»، تهران: انتشارات سمت، 1382، 616 ص.

13- خواجه سروی، غلامرضا و اسدی، علیرضا، «نقش روحانیت و روشنفکران دینی در تغییر نگرش عمومی مردم ایران به نهضت حسینی در جریان انقلاب اسلامی»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، زمستان 1387، جلد 4، شماره 15: 11-53.

14- باقری، اصغر و شاه پسند، محمد رضا، «بررسی نگرش کشاورزان سیب زمینی کار دشت اردبیل نسبت به عملیات کشاورزی پایدار»، مجله تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، تابستان 1389، دوره 1-42، شماره 2: 231-242.

15-  Omidi Najafabadi, M., Mohammadi, Z., 2011. Factors affecting on greenhouse workers’ attitude towards pesticide use, a case study in Hashtgerd City, Iran. Annals of Biological Research, Vol. 2 (6), pp.165-174.

16- موذنی، س، تهامی پور، م و کرباسی، ع. ر، «مطالعه تاثیر عوامل اقتصادی_اجتماعی بر روی ریسک گریزی کشاورزان در استفاده از سموم شیمیایی مطالعه موردی منطقه ورامین»، علوم و صنایع کشاورزی, 1386, دوره 21، شماره 1: 3-10.

17-  Wu, H., Mweemba, L., 2010. Environmental self-efficacy, attitude and behavior among small scale farmers in Zambia. Environment, Development and Sustainability, Vol.12 (5), pp. 727-744.

18-  Kaiser, F. G., Wolfing, S., Fuhrer, U., 1999. Environmental attitude and ecological behavior. Journal of Environmental Psychology, Vol.19 (1), pp. 1-19.

19-  Dunlap, R. E., Kent, D. V. L., G. Mertig, A., Jones, R. E., 2000. Measuring endorsement of the new environmental ecological paradigm: a revised NEP scale. Journal of Social Issues, Vol. 56 (3), pp.425-442.

20-  Grafton, R. Q., Knowles, S., 2003. Social capital and national environmental performance: a cross-sectional analysis. The Journal of Environment & Development, Vol.13 (4), pp. 336-370.

21-  Ayodeji, I., 2010. Exploring secondary school students’ understanding andpractices of waste management in Ogun State Nigeria. International Journal of Environmental& Science Education, Vol. 2, pp. 201-215.

22-  Ntow, W. J., Gijzen H. J., Kelderman, P., Drechsel, P., 2006. Farmer perceptions and pesticide use practices in vegetable production in Ghana. Pest Management Science, Vol. 62 (4), pp. 356-365.

23-  Mekonnen, Y., Agonafir, T., 2002. Pesticide sprayers’ knowledge, attitude and practice of pesticide use on agricultural farms of Ethiopia. Occupational Medicine, Vol. 52 (6), pp. 311–315.

24-  Mohammed, A., 2010. An assessment of possible health risks of using DDT and Farmers’ Perception towards toxicity of pesticides used on Khat (Catha edulis): In Haromaya Woreda, Ethiopia. Master’s Thesis, Science Faculty, School of Graduate Studies, Department of Environmental Science, Addis Ababa University, 86p.

25-  Amera, A., Abate, A., 2008. An assessment of Pesticide Use Practice and Hazards in the Ethiopian Rift valley in 2007. Institute for Sustainable Development (ISD) and Pesticide Action Network (PAN-UK), 67p.

26-  Bond, J. L., Kriesemer, S. K., Emborg, J. E., Chadha, M. L., 2009. Understanding farmers’ pesticide use in Jharkhand India. Extension Farming Systems Journal, Vol. 5 (1), pp. 53-62.

27-  Ngowi, A.V.F., Mbise, T. J.,  Ijani, A. S. M., London, L.,  Ajayi, O. C., 2007. Pesticides use by smallholder farmers in vegetable production in Northern Tanzania. Crop Protection. Vol. 26 (11), pp.1617-1624.

28-  Abang, A.F., Kouame, C.M., Abang, M., Hannah. R., Fotso, A.K., 2013. Vegetable grower’s perception of pesticide use practices, cost, and health effects in the tropical region of Cameroon. International Journal of Agronomy and Plant Production, Vol. 4 (5), pp. 873-883.

29-  Gun, S., Kan, M., 2009. Pesticide Use in Turkish Greenhouses: Health and Environmental Consciousness. Polish Journal of Environment Studies. Vol. 18 (4), pp. 607-615.

30-  Humayun Kabir, M., Rainis, R., 2012. Farmers’ Perception on the Adverse Effects of Pesticides on Environment: The Case of Bangladesh. International Journal of Sustainable Agriculture, Vol. 4 (2), pp. 25-32.

31-  Isin, S., Yildirim, I., 2007. Fruit-growers’ perceptions on the harmful effects of pesticides and their reflection on practices: The case of Kemalpasa, Turkey. Crop Protection, Vol. 26 (7), pp. 917-922.

32-  Udoh, A. J., Umoh, C. E., 2011. Utilization pattern of pesticides by Nigerian farm households. Indian Research Journal of Extension and Education, Vol.11 (2), pp. 6-14.

33-  Krejcie, R.V., Morgan, D.W., 1970. Determining sample size for research activities. Educational and Psychological Measurement, Vol.30, pp. 607-610.

34- محبوبی- م. ر، «بررسی میزان برخورداری کشاورزان از اخلاق حفاظت خاک، مورد: حوزه آبخیز زرین گل استان گلستان»- پنجمین همایش ملی علوم و مهندسی آبخیزداری ایران (مدیریت پایدار و بلایای طبیعی)، 2-3 اردیبهشت ماه 1388- گرگان، ایران.

35- عابدی سروستانی. احمد، «بررسی دیدگاه­های اخلاق زیست­محیطی دانشجویان و استادان دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان»، گزارش طرح تحقیقاتی دانشگاهی به شماره 204- 3- 88، سال 1388، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان. 65 ص.

36-  Davis, J. A. 1971. Elementary survey analysis. NJ: Englewood, Prentice Hall.