مروری بر شاخص‌های مکان‌یابی شهر جدید

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 41، تابستان 96

مروری بر شاخص­های مکان‌یابی شهر جدید

میترا امامی[1]^*

emami_mitra91@yahoo.com

 نرگس عرب [2]

چکیده

 ایجاد شهرهای جدید به منظور پاسخ­گویی به نیازهایی مانند جذب سرریز جمعیتی، تامین مسکن و بسیاری از عوامل دیگر صورت می­گیرد .شهرهای جدید سکونت­گاه­های برنامه­ریزی شده­ای هستند که به منظور حل معضلات جمعیتی و اقتصادی کلان شهرها و کشورها عموما از ابتدای قرن بیستم پا به عرصه وجود گذاشتند. گرایش به ایجاد شهرهای جدید از سال­های 1364 به­طور غیررسمی در محافل مرتبط با شهرسازی کشور ایران نیز مطرح شد و نهایتا در سال 1368 با تصویب آن در مجلس شکل رسمی یافت. عواملی متعددی از آن تاریخ تاکنون در وضعیت موفقیت و ناموفقیت این­گونه شهرها دخیل بوده­اند. در این میان، انتخاب مکان شهر جدید یکی از پیچیده­ترین انواع تصمیم­گیری­های فضایی است، که خود در حوزه مدل­های تصمیم­گیری با عنوان تحلیل سازگاری زمین با نوع استفاده از آن و یا مکان­یابی اراضی بهینه برای هر فعالیت قرار می­گیرد. انجام مطالعات مکان­یابی درست و مناسب به­خصوص شناسایی شاخص­های تاثیر­گذار در فرآیند مکان­یابی شهر جدید، نقش موثری در توسعه­ی شهری پایدار خواهد داشت. ضمن این که حفظ کیفی ویژگی­های محیط­زیستی نیز به عنوان عوامل کلیدی موثر در مکان­یابی این شهرها به حساب می­آیند. در این مقاله مروری بر سابقه­ی شهرهای جدید، روند شکل­گیری آن­ها، اهمیت مکان­یابی شهرهای جدید، چارچوب مکان‌یابی و شاخص­های مکان­یابی شهرهای جدید انجام شده است.

کلمات کلیدی: شهر جدید، مکان­یابی، شاخص­های مکان­یابی.

مقدمه

در دنیایی که به سرعت در حال جهانی­ شدن و روابط متقابل است­، بیش از نصف جمعیت جهان (54 درصد در سال 2014) در نواحی شهری زندگی می­کنند، هرچند از لحاظ سطوح شهرنشینی میان کشورها تفاوت­های زیادی وجود دارد. در سال 2007 برای اولین بار در تاریخ، جمعیت شهرنشین از جمعیت روستایی جهان فراتر رفت .­جهان طی شش دهه­ی اخیر فرآیند شهرنشینی سریعی را تجربه کرده است، به طوری که در سال 1950، 30 درصد جمعیت جهان شهرنشین بود، ولی در سال 2014 این آمار به 54 درصد رسید­. با تداوم شهرنشینی و

 رشد کلی جمعیت جهان، پیش­بینی می­شود که تا سال  2050 حدود 5/2 میلیارد نفر، که 90 درصد آن در دو قاره­ی آسیا و آفریقا خواهند بود، به جمعیت شهرنشین دنیا اضافه شود. همچنین تا سال 2050 نسبت جمعیت شهرنشین به 66 درصد خواهد رسید. بیش­تر این رشد در کشورهای در حال توسعه اتفاق افتاده است و رشد سکونت­گاه­های شهری در این کشورها پنج برابر کشورهای توسعه یافته است (1). در حالی که رشد جمعیت شهری در کشورهای در حال توسعه بین سال­های 1995 و 2000  با آهنگ 6/3 درصد در سال جریان داشته، طی همین دوره این آهنگ در کشورهای توسعه یافته 7/0 درصد در سال بوده است. بنابراین، بسیاری از کشورهای

 درحال توسعه چرخه­ی شهرنشینی را فشرده­تر کرده­اند (پاتر و ایوانز (2) به نقل از موسوی و یزدانی چهاربرج (3)).

در دهه­های اخیر، شهرهای بزرگ کشور با مشکلات جمعیتی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی زیادی مواجه بوده­اند. یکی از راهکارهای اصلی دولت احداث شهرهای جدید در حوز­ه­ی نفوذ این شهرها برای کاستن از مشکلات ذکر شده بوده است (4).

شهرهای جدید در نظام­های اجتماعی- اقتصادی جهان با توجه به تحول در نگرش­ها، پیشرفت دانش و نیازهای بشری بسیار دگرگون شده‌اند. هنوز تعریف جامعی برای شهرهای جدید ارایه نشده است، اما می‌توان تعاریف زیر را برای آن­ها پذیرفت (5):

1. شهرهای جدید، اجتماع­های برنامه‌ریزی شده‌ای است که در پاسخ به اهداف از پیش تعیین شده ایجاد می‌شود.

2. شهر جدید، اجتماعی خود اتکاست با جمعیت و

مساحت مشخص، فاصله‌ای معین از مادرشهر، برنامه‌ریزی از پیش تعیین شده، اهداف معین و همچنین برخوردار از تمام تسهیلات لازم برای یک محیط مستقل.

3. معمولا شهرهای جدید برای تمرکززدایی کالبدی، اقتصادی و اجتماعی در ناحیه شهری شهرهای بزرگ طراحی می‌شوند تا با وجود جاذبه­ی نزدیکی به شهرهای بزرگ، جمعیت تشویق

به خروج از مادر شهر شوند تا اسکان به همراه اجرای برنامه‌های توسعه اقتصادی- اجتماعی فراهم آید.

سابقه­ی شهرهای جدید

به طور کلی شهرهای جدید در بیش­تر دوره‌های تاریخی، به­ویژه از زمانی که شهرنشینی شروع شد، در اقصی نقاط دنیا طراحی و احداث شده‌اند. احداث این شهرها در مواردی به مثابه برنامه‌ای برای تحقق­بخشی سیاست حکومت­ها بوده است، در

قرون وسطی گروه­های مذهبی و پادشاهان، شهرهای جدید بسیاری را ساخته‌اند. در عصر رنسانس نیز معماران و برنامه‌ریزان چنین شهرهایی را ایجاد کرده‌اند. در ایران پادشاهان در گذشته‌های دور شهرهای جدید متعددی را احداث کرده‌اند که از آن میان می‌توان از تخت جمشید و بیشابور نام برد (5).

 تحولات اقتصادی- اجتماعی قرون هیجدهم و نوزدهم، کلان­شهرها، شهر- ناحیه­ها و مجتمع­های عظیم را به وجود آورد. در این زمان گسترش شاه­راه­ها، اختراع­ها، تمرکز صنایع، مهاجرت­های روستایی، تراکم جمعیت و آلودگی، دگرگونی­های اساسی در ساختار و بافت شهرها به وجود آمد؛ بدین ترتیب نظمی که در دوره­های پیش حاکم بود از بین رفت و عملکرد شهر دگرگون و انقلاب صنعتی بر شهر مسلط شد. در این زمان و همچنین پس از قرن بیستم نظریه­های متعدد شهری و طرح­ها و الگوهای مختلفی برای ساماندهی فضایی شهرها به­خصوص شهرهای بزرگ ارایه می­شود. این نظریه­ها بر بی­نظمی و آشفتگی شهر صنعتی تاکید و نوعی آمایش شهری صنعتی را پیشنهاد می­کنند. از جمله این نظریه­ها و مکاتب، می­توان به مکاتب آرمان­گرایی و اصلاح­گرایی در پیش از قرن بیستم و مکاتب فرهنگ­گرایی، شیکاگو، طبیعت­گرایی، فن­گرایی و فلسفه­گرایی در قرن بیستم اشاره کرد (6).

   در اوایل قرن بیستم  (­­­1898 میلادی)، نظریه باغ­شهرها توسط "ابنزر هاوارد" در انگلستان و با الهام از نظریات قبل از خود اعلام گردید. این نظریه، نقطه عطفی در شهرسازی معاصر و در اصل تقدم شهرسازی بر شهرنشینی محسوب گردید­. بعد از این تئوری، بر بستر تحولات فکری و اجتماعی قرن بیستم، نظریه شهرک­های اقماری­، حومه­های شهری، واحدهای همسایگی و بالاخره شهرهای جدید­ پا به عرصه­ی وجود گذاشت (شیعه (7) به نقل از قرخلو و همکاران (8)).

روند شکل­گیری شهر­های جدید

از زمان احداث سکونت­گاه­های شهر­های جدید که در آستانه­ی
قرن حاضر با طرح اندیشه هاوارد و نیز ایجاد باغ­شهرهای ولوین ولچ­ورث شروع شد، تاکنون در اهداف این مراکز سکونتی تحولات بسیاری به وجود آمده است. بر این اساس می­توان شهر­های جدید را در سه دوره به شرح زیر بررسی کرد (­12- 9): 

1. دوره­ی اول/ باغ­شهرها به عنوان الگوی اولیه شهر­های جدید (1938 -1898­)

2. دوره­ی دوم/ سیاست رویارویی با رشد مناطق مادرشهری (1960 -1938­)

3. دوره­ی سوم/ تحول در اهداف شهر­های جدید (1970 -1960­)

نمودار (1) زمینه و نحوه­ی شکل­گیری شهرهای جدید را نشان می­دهد (5).

 موضوع شهرهای جدید در دهه ۱۳۶۰­، به عنوان یک خط- مشی که بتواند بخشی از مشکلات شهری کشور را تعدیل نماید در ایران مورد توجه قرار گرفته است. از این­رو، وزارت مسکن و شهرسازی مکان احداث ۲۶ شهر جدید را در شورای عالی شهرسازی و معماری ایران مورد تصویب قرار داده است. عمده­ترین اهداف ایجاد شهرهای جدید در ایران را می­توان به شرح زیر اعلام نمود (13، 5).

- جلوگیری از توسعه بی­رویه و کلان شهر شدن شهر مادر.

- انتقال کارگاه­ها و صنایع مزاحم و بعضا بدون مجوز از

 شهر مادر به شهر جدید به منظور هدایت، مدیریت و کنترل خدمات مورد نیاز این صنایع.

- جذب سرریز جمعیت از طریق ایجاد کانون­های اشتغال در شهر جدید.

- جلوگیری از بالا رفتن بی­رویه قیمت زمین در شهر مادر و بورس­بازی روی زمین به علت توسعه­ی نامحدود شهر مادر.

- پالایش شهر مادر به منظور سازماندهی توسعه آن به صورت منفصل.

- جلوگیری از ایجاد حاشیه نشینی در شهرهای بزرگ.

- سبک شدن بار ترافیک در داخل شهر مادر.

- احداث محل سکونت در نزدیی محل کار.

- استفاده از اراضی غیر زراعی جهت ایجاد شهرهای جدید و جلوگیری از تخریب اراضی کشاورزی حومه­ی شهرهای بزرگ.

- ایجاد اشتغال در شهر جدید و جلوگیری از خوابگاهی شدن آن.

- کاهش هزینه­های توسعه تاسیسات زیربنایی شهر مادر.

- آزاد شدن سطوح کارخانجات و کارگاه­های مزاحم داخل شهر مادر، جهت تاسیسات مورد نیاز زیر­بنایی شهر از قبیل فضاهای سبز، آموزشی، خدماتی و ترافیکی.

- جلوگیری از آلودگی محیط­زیست در شهرهای بزرگ.

- احداث شهر از پیش برنامه­ریزی شده و متناسب با نیاز واقعی جامعه.

- امکان کنترل ساخت و سازها در شهر جدید طبق ضوابط مناسب و مطالعه شده.

- پالایش شهر از شغل­های کاذب و مخرب که با توسعه­ی رشد شهرهای بزرگ رو به ازدیاد است.

اهمیت مکان­یابی شهرهای جدید

انباشتگی مراکز جمعیتی پراکنده در شهرها با تبدیل مناظر طبیعی به مناظر شهری، مهم­ترین روند سال­های اخیر در کشورهای درحال توسعه شده است (14). گسترش کالبدی شهری باعث مصرف بی­رویه­ی زمین­های اطراف شهر، تخریب زمین­های کشاورزی، افزایش هزینه­ی تاسیسات و زیرساخت­ها و ناکارآمدی آن­ها، کاهش کارایی انرژی، ناکارآمدی سیستم­های حمل­ونقل عمومی، جداسازی اجتماعی و تخریب محیط­زیستی از جمله آلودگی هوا و چندپاره شدن زیست­بوم حیات­وحش می­شود (15). تغییر کاربری زمین یکی از موضوعات تحقیقی تغییر محیط­زیستی جهانی و توسعه­ی پایدار است. شدت تغییر کاربری زمین در واکنش به رشد جمعیت جهانی و پیامدهای آن بر محیط­زیست­، مطالعه­ی عمیق این تغییرات را ضروری می­کند (16). بنابراین برای مقابله یا حداقل، کاستن از این نوع اثرات توسعه­ی شهری، هدایت این روند به سمت

 مکان­های بهینه و مناسب ضروری است و تعیین نواحی مناسب برای رشد شهری از جمله راهکارهای مفید در این زمینه است (3). به عبارت دیگر، یکی از عوامل تاثیرگذار در موفقیت شهرهای جدید، مکان­یابی بهینه­ی شهرهای جدید است (17)­.

مطالعات مکان­یابی شهرهای جدید، بلافاصله پس از

مشخص شدن خط­مشی و سیاست­های توسعه­ی سرزمینی و آمایشی یعنی پس از انجام مطالعات طرح جامع ناحیه­ای یا ناحیه­­ی شهری، شروع می­شود و این امر نشان دهنده­ی اهمیت فوق­العاده این بخش در مطالعات است. نمودار (2) سیر مراحل مطالعات و برنامه­ریزی شهرهای جدید در ایران را نمایش می­دهد (5).

نمودار 2- جایگاه مکان­یابی در سیر مراحل مطالعات و برنامه­ریزی شهرهای جدید در ایران (5)

چارچوب مکان‌یابی شهرهای جدید

چگونگی مکان‌یابی شهرهای جدید موازی با سیاست آمایش سرزمین در کشورهای مختلف، با زمینه‌های اجتماعی- اقتصادی متفاوت در الگوهای ذیل انجام شده است (12).:

1. توسعه شهرهای موجود.

2. ایجاد شهرهای جدید در نقاط دورافتاده و عقب‌مانده.

3. ایجاد شهرهای جدید در اطراف شهرهای بزرگ و مادرشهرها. شاخص­های مکان­یابی

شهرسازی همواره با مسایلی مانند توسعه شهری، مشکلات اشتغال و بیکاری، مهاجرت، ترافیک، کمبود مسکن، حاشیه­نشینی، افزایش بی­رویه جمعیت، تخریب و تبدیل اراضی، بروز آلودگی­های آب ، هوا، خاک، افزایش صدا و بسیاری از پدیده­های دیگر همراه است (Michell (18) به نقل از منوری و طبیبیان (13)). ارتباط مشکلات شهری با یکدیگر پیوسته بوده و در صورت عدم توجه به یکی از آنان، مشکلات دیگری بروز می­نماید. بروز مشکلات محیط­زیستی، در ابعاد مختلف ناشی از عدم رعایت ملاحظات و معیارهای محیط­زیستی در مکان­یابی شهرهای جدید است (13).

طبیعی است که مکان اولیه­ی شهرها قبل از احداث دارای توان­ها، محدودیت­ها، یا پتانسیل­ها و تنگناهای طبیعی در اکوسیستم محلی بوده است و در مرحله­ی قرار­گیری

شهر جدید، شرایط تغییر یافته، گرایش­ها و روندهای موجود در عرصه­های طبیعی آب، هوا، خاک دچار پیامدهای منفی شده­اند. این مساله زمانی اهمیت بیش­تری می­یابد که معلوم شود مکان انتخابی در مرحله­ی مطالعات مکان­یابی فاقد هرگونه توجیه لازم محیط­زیستی بوده و انتخاب آن تنها به خاطر دسترسی به اراضی منابع طبیعی، اراضی دولتی و حفظ فاصله از شهرمادر بوده است تا در مراحل رشد خود زمین کافی را در اختیار داشته و برای شهر اصلی مشکل­ساز نگردد. در حال که بایستی در فرآیند مکان­گزینی شهر جدید، به ویژگی­های و معیارهای طبیعی، نظیر شیب و توپوگرافی منطقه، اقلیم ماکرو و میکرو، شرایط خاک و قابلیت اراضی بیلان آبی منطقه و میزان آب قابل استحصال، خطرات طبیعی چون سیل و زلزله، لغزش، وضعیت پوشش گیاهی، نواحی حفاظتی و با ارزش طبیعی و جایگاه شهر و مکان آن در اکوسیستم  منطقه که هریک به عناصر کوچک­تر قابل تقسیم هستند توجه جدی گردد (19).

از جمله مطالعات انجام شده با هدف تعیین مهم­ترین شاخص­های موثر در مکان­یابی شهر جدید را می­توان به موارد زیر اشاره کرد.

1. احمدی (20)

2. زیاری (12)

3. منوری و طبیبیان (13)

4. مخدوم (21)

5. موسوی و یزدانی چهار­برج (3)

در ادامه به بررسی هر یک می­پردازیم.

1. احمدی (20):

احمدی (20) شاخص­های موثر در مکان­یابی شهرهای جدید را موارد ذکر شده در جدول (1) زیر بیان می­کند.

جدول 1- شاخص­هایموثردرمکان­یابیشهرهایجدید (20)

2. زیاری (12):

   زیاری (12)، مهم­ترین شاخص­های مکان‌یابی شهر جدید را شاخص­های فیزیکی، اقتصادی- اجتماعی، منابع بالقوه محلی، محیط­زیست، سیاسی، و تهیه نقشه مبنا مطرح کرد.

این شاخص­ها به­­صورت زیر شرح داده می­شوند:

• شاخص­های فیزیکی: مهم­ترین مواردی که در

 این شاخص­ها برای مکان‌یابی شهر جدید مطالعه می‌شود به قرار زیر است:

1. شیب: مناسب‌ترین شیب برای شهرسازی، شیب 5/0 تا 6 درصد است؛ اما در شیب­های تا 9 درصد نیز مجتمع­های مسکونی و تاسیسات و تجهیزات شهری ساخته می‌شود.

2. قابلیت اراضی: اراضی درجه­ی یک، دو و سه نسبتا برای کشاورزی مناسب هستند و اراضی درجه­ی چهار به بالا برای احداث شهر انتخاب می‌شوند.

3. دسترسی مناسب به منابع آب: از آن­جا که

1. 4.  توسعه شهری بدون وجود منابع آب کافی امکان­پذیر نیست، جاهایی که منابع آب مناسب دارند را اراضی مساعد برای توسعه شهر می‌شناسند. در انتخاب مکان شهر باید به عامل حجم

آب­های سطحی و زیرزمینی نیز توجه داشت. بنابر تحقیقات سازمان برنامه و بودجه و وزارت نیرو، حداکثر مصرف سرانه روزانه آب نسبت به شرایط آب‌وهوایی در هر منطقه متفاوت است که با استفاده از نقشه آب و هواشناسی ضرایبی از 2/1 تا 8/1 درصد برای مناطق آب و هوایی مختلف در نظر گرفته می‌شود؛ بنابراین در مکان‌یابی شهر جدید باید به خصوصیات ماکروکلیما و میکروکلیمای محل در رابطه با کاربری زمین توجه کرد؛ یعنی درجه حرارت، مقدار تابش خورشید و مطلوب‌بودن یا نبودن آن، سرعت باد غالب روزانه و تغییرات روزانه و فصلی.

5. آسیب‌پذیری: وضعیت مکان شهر از نظر زلزله، گسل، آتشفشان، لغزش زمین، سیل، از آب بیرون‌آمدگی و یا زیر
آب­فرورفتگی زمین، حضور بادهای شنی، وجود شبکه‌های ولتاژ قوی برق، معادن، سقوط بهمن، پرتگاه­ها، غارها، باتلاق­ها باید به طور دقیق مورد بررسی همه‌جانبه قرار داد و نیز نقشه‌های آسیب‌پذیری ناحیه را ترسیم نمود تا بتوان

 با توجه به شدت و ضعف درجه آسیب، استحکام مناسبی برای ساخت و سازها در نظر گرفت.

6. دسترسی: معمولا سه نوع دسترسی در یک شهر وجود دارد: دسترسی زیرزمینی برای تجهیزات عمومی و زیربنایی؛ دسترسی روی زمینی برای وسایط موتوری، آبی و راه‌آهن و بالاخره دسترسی در فضا برای هواپیما و هلیکوپتر. بیش­تر عواملی که موقعیت این سه سطح را تعیین می‌کنند به توپوگرافی یعنی وضعیت خاک یا زمین (توان زمین برای تحمل حمل و نقل زمینی) و وضعیت ژئولوژیکی (توانایی خاک برای تحمل ساختمان­های زیرزمینی با در نظر گرفتن گسل­ها، لغزش­ها و نشست­ها) مربوط می‌شود. همچنین حرکت در بالای زمین

به وضعیت هوا بستگی دارد. امکانات دسترسی

 به مکان شهر جدید، تعیین‌کننده­ی میزان تقاضای مسکن در آن است. از آن­جا که شهرک­های جدید در نواحی دوردست احداث می‌شوند اگر امکانات دسترسی کافی نداشته باشند برای تهیه کارگر و کالا در سال­های اولیه مشکلاتی خواهند داشت. وسایط نقلیه کارآمد و مداوم در سال­های اولیه می‌تواند ابعادی ویژه به موقعیت شهر جدید بدهد. همچنین در داخل ناحیه شهر جدید و بین محیط اطراف آن باید آزادی جریان رفت و آمد ماشین­ها از طریق بزرگراه­هایی که از کنار محدوده شهر جدید عبور کند (بدون قطع‌کردن آن) برقرار باشد. مجاورت

این بزرگراه­ها برای توسعه شهر جدید بسیار مهم است.

• شاخص­های اجتماعی- اقتصادی: برای احداث

شهر جدید، آگاهی از خدمات اجتماعی، تسهیلات

 اوقات فراغت و وجود توان­های طبیعی ناحیه لازم و ضروری است، زیرا وجود این متغیرها باعث افزایش ارزش شهر جدید و مهاجرپذیری آن می­شود. اندازه­ی شهر جدید پیشنهادی بر انتخاب محل، اثر مستقیم دارد زیرا بر این اساس مجری طرح می­تواند میزان جمعیت را مشخص کند. در مواردی شهر جدید به عنوان قطب رشد، در مرکز ناحیه واقع می­شود و این نوع مکان­یابی از نظر مرکز بودن جغرافیایی آن در ناحیه، اهمیت دارد و این مرکز بودن از نظر استعداد بالقوه رشد اقتصادی، آموزشی و امکانات اشتغال برای توسعه شهر جدید مهم است. همچنین قیمت زمین در توسعه شهر جدید اثر می­گذارد و عواملی مانند تقاضای زیاد، مجاورت زمین با شاهراه­ها و شبکه­های ارتباطی و همچنین دسترسی با آن­ها باعث افزایش آن
می­شود، بنابراین برای شهرهای جدید به­خصوص شهرهای سرریزپذیر که به طور معمول در ناحیه شهری شهرهای بزرگ مکان­یابی می­شوند میزان فاصله اهمیت بسیاری دارد.

• شاخص­های محیط­زیستی: مکان شهر جدید باید امکان توسعه گوناگون مناظر طبیعی و فضای سبز را برای غنی‌سازی شکل زندگی داشته باشد. توجه به مسایلی چون برگشت هوای آلوده به سطح زمین (اینورژن) بخصوص اگر با
  آلودگی­های صنعتی و موانع توپوگرافی همراه باشد،‌ از تهویه جلوگیری می‌کند و وضع نامطلوبی را به وجود می‌آورد، وجود نداشتن مرداب و محل دفن زباله در نزدیکی شهر جدید و سرانجام وضعیت آب‌ و هوایی آن مهم است. در بررسی وضعیت آب ‌و هوایی باید توجه به جهت نورگیری آفتاب، میزان بارندگی، درجه حرارت و غیره داشت. به طور کلی توسعه نباید باعث فرسایش خاک شود، گیاهان و حیوانات را از بین ببرد یا گونه‌های جانوران غیربومی را به وجود آورد، تپه‌ها را بخراشد، آب‌وهوا را آلوده سازد و مواد سمی را وارد محیط کند؛ به سخن دیگر توسعه باید با حداقل آسیب به محیط­زیست انجام شود.
• شاخص­های سیاسی: برای جلب همکاری در زمینه­ی اقدام­هایی مثل محله­بندی باید ساختار سیاسی در محدوده شهر جدید و محیط اطراف آن بررسی شود.
• شاخص­هایی برای تهیه نقشه مبنا: پس از انتخاب مکان شهر جدید، چندین نقشه از ناحیه و مکان باید تهیه شود. زیرا کسب اطلاعات اساسی فیزیکی برای

ارزیابی صحیح از ناحیه و نیز کمک به انتخاب محدوده­ی شهر جدید ضروری است. فقدان نقشه کامل از جزئیات، ممکن است باعث دوباره­کاری در مراحل بعدی شود. نقشه­ی مبنای ناحیه باید جزئیات بالقوه­ی تمام محدوده را به شعاعی بین پنج تا 15 کیلومتری نشان دهد. روی این نقشه باید موارد زیر نشان داده شود:

- چگونگی گستردگی کلیه آب­های سطحی (رودها) و زهکشی­ها.

- تمام عوارض توپوگرافی و خطوط منحنی میزان.

- تمام خطوط حمل و نقل، سیستم­های ارتباطی و زیر­بنایی.

- کلیه خطوط محدوده­های سیاسی و اداری.

- کلیه آثار آماری و خطوط نواحی رفت و آمد ماشین­ها.

- کلیه ساختمان­های موجود و کاربری آن­ها.

- تمام نواحی جنگلی یا کشتزارها.

- اسامی کلیه نواحی و نقاط جمعیتی.

3. منوری و طبیبیان (13):

منوری و طبیبیان در پژوهش خود تحت عنوان "تعیین عوامل محیط­زیستی در مکان­یابی شهرهای جدید در ایران

" به کمک مدل اکولوژیکی مخدوم، مجموعه­ای از شاخص­های محیط­زیستی جهت مکان­یابی شهرهای جدید در ایران را پیشنهاد دادند (جدول 2).

جدول 2-شاخص­های محیط­زیستی پیشنهادی برای مکان­یابی شهرهای جدید در ایران (13)

4. مخدوم (21):

یکی از مدل­های تقریبا معمول ارایه شده در بین منابع موجود، مدل توان اکولوژیکی است. در این مدل، توان­های محیطی در سه سطح زیر ارزیابی می شود:

1. شرایط مناسب برای توسعه

2. شرایط متوسط برای توسعه

3. شرایط نامناسب برای توسعه

 این مدل می­تواند برای توسعه­ی شهری، روستایی و صنعتی ارایه گردد، چرا که نیازمندی­های محیط­زیستی برای برپایی مناطق شهری، خدماتی – بازرگانی و صنعتی تقریبا یکسان است (21).

به علاوه درجه­ی اولویت ویژگی­های اشاره شده در این مدل اکولوژیکی از قرار زیر است:

اولویت نخست: کمیت آب

اولویت ششم: سرعت باد غالب

اولویت دوم: شیب

اولویت هفتم: جهت دامنه

اولویت سوم: سنگ و خاک

اولویت هشتم: پوشش گیاهی

اولویت چهارم: هیدرولوژی

اولویت نهم: ارتفاع از سطح دریا   

اولویت پنجم: موقعیت و شکل زمین

اولویت دهم: سایر ویژگی­ها 

جدول (3)، شاخص­های مدل اکولوژیکی توسعه­ی شهری را نشان می­دهد (21).

جدول 3- شاخصهای مدل اکولوژیکی توسعه­ی شهری (21)

5. موسوی و یزدانی چهار­برج (3):

موسوی و یزدانی چهار­برج (3)، در پژوهش خود تحت عنوان "تحلیل تناسب کاربری اراضی برای توسعه­ی تبریز با استفاده از مدل AHP- OWA" شاخص­های موثر در توسعه­ی یک شهر را معرفی می­کنند (جدول 4).

جدول 4- شاخصهای موثر در توسعه شهر جدید (3)

بحث و نتیجه­گیری

امروزه هدف از ایجاد شهرهای جدید تحقق ایده­ی سکونتگاه­های ایده­آل نیست بلکه تمرکززدایی از مراکز شهری بزرگ، هدف و آرمان اصلی آن است (22).

در اکثر دوره­های بررسی شهرهای جدید نیز بیش­تر بر مسایلی نظیر نقش دولت در توسعه­ی شهرهای جدید (23)، حد متناسب جمعیت­های شهرهای جدید و انتقال جمعیت اضافی به شهرهای مذکور تاکید شده است و درباره­ی شاخص­های مکان­گزینی شهرهای جدید که ارتباط مستقیم و تنگاتنگی با بحث مکان­یابی شهرها دارد، مطالعه و کاوش جدی به عمل نیامده است (19).

براساس مطالعات انجام شده توسط احمدی (20)، زیاری (12)، منوری و طبیبیان (13)، مخدوم (21) و موسوی و یزدانی چهار­برج (3) می­توان مهم­ترین شاخص­های مکان­یابی شهر جدید را به صورت جدول (5) نشان داد. این مطالعات

 نشان می­دهد شاخص­های محیط­زیستی که به دو گروه اصلی

 منابع اکولوژیکی و منابع اجتماعی - اقتصادی تقسیم می­شوند، به عنوان مهم­ترین شاخص­های مکان­یابی شهر جدید هستند.

در نظر گفتن منابع اکولوژیکی در کنار عوامل اقتصادی و اجتماعی در مکان­یابی شهرهای جدید را می­توان به نقش این منابع به عنوان بستر طبیعی شکل­گیری و زندگی گروه­های انسانی، در نظم­پذیری شیوه­های سکونت­گزینی و نهایتا تاثیرگذاری در شکل و فرم مناطق شهری اشاره کرد.

در واقع دخالت دادن پارامترهای محیطزیستی در فرآیند مکان­یابی شهرهای جدید از طریق جلوگیری معضلات محیط­زیستی و کاهش هزینه­ها منجر به توسعه­ی پایدار شهری می­گردد. بر این اساس، ارزیابی توان اکولوژیکی محیط­زیست/ سرزمین به عنوان مرحله­ی میانی فرآیند آمایش سرزمین یا برنامه­ریزی محیط­زیست با انتخاب متناسب­ترین استفاده از سرزمین و نظام مدیریت می­تواند منجر به تحقق بخشیدن

 این هدف گردد.

جدول 5- شاخص­های اقتباس شده از (21، 20، 13، 12، 3) در مکان­یابی شهر جدید

منابع

1-      López, E., Bocco, G., Mendoza, M. and Duhau, E., 2001. Predicting land-cover and land-use change in the urban fringe: a case in Morelia city, Mexico. Landscape and urban planning, 55(4): pp.271-285.

2-   پاتر، رابرت و همکار، شهر در جهان در حال توسعه، ترجمه کیومرث ایران دوست، مهدی دهقان منشادی و میترا احمدی، چاپ اول، انتشارات سازمان شهرداری­ها و دهیاری­های کشور، 1384.

3-   موسوی، م. ن. و یزدانی چهاربرج، ر.، تحلیل تناسب کاربری اراضی برای توسعه شهر تبریز با استفاده از مدل AHP- OWA، پژوهش­های جغرافیایی
برنامه­ریزی شهری، 1394، 3(3): 361- 381.

4-   قرخلو، م. و عابدینی، ا.، ارزیابی چالش­ها و مشکلات شهرهای جدید و میزان موفقیت آنها در ایران: شهر جدید سهند، برنامه­ریزی و آمایش فضا (مدرس علوم انسانی)، 1388، 13(1): 165- 191.

5-      شیعه، اسماعیل.، با شهر و منطقه در ایران، دانشگاه علم و صنعت ایران، چاپ دوم، تهران، 1386.

6-      زیاری، کرامت­الله، برنامه­ریزی شهرهای جدید، انتشارات سمت، 1379، 182 ص.

7-      زیاری، کرامت­الله، برنامه­ریزی شهرهای جدید، انتشارات سمت، چاپ اول، تهران، 1384.

8-   قرخلو، م.، شعبانی فرد، م.، حسینی، ع. و احدزاده، ث.، جایگاه شهرهای جدید در توسعه مسکن، فصلنامه­ی مسکن و محیط روستا، 1388،  28(125): 18- 35.

9-      ربانی، ر، و  وحیدا، ف.، جامعه شهری، ناشر: دانشگاه اصفهان و سازمان سمت، ۱۳۸۱.

10-  صالحی، ا.، اداره امور شهرهای جدید (جلد اول)، مدیریت ساخت، ناشر مرکز مطالعات برنامه ریزی شهری، ۱۳۷۷.

11-  نقدی، ا.، درآمدی بر جامعه شهری (انسان و شهر)، ناشر فناوران، ۱۳۸۲.

12-  زیاری، کرامت­الله.، برنامه­ریزی شهرهای جدید، چاپ سازمان و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۲.

13-  منوری، س. م. و طبیبیان، س.، تعیین عوامل زیست محیطی در مکانیابی شهرهای جدید در ایران، فصلنامه­ی علوم و تکنولوژی، 1385، 8(3): 1- 9.

14-  Thapa, R.B., and Murayama, Y., 2012. Scenario based urban growth allocation in Kathmandu Valley, Nepal. Landscape and Urban Planning,105(1): pp.140-148.

15-  Stone, B., 2008. Urban sprawl and air quality in large US cities. Journal of Environmental Management, 86(4): pp.688-698.

16-  Guan, D., Li, H., Inohae, T., Su, W., Nagaie, T. and Hokao, K., 2011. Modeling urban land use change by the integration of cellular automaton and Markov model. Ecological Modelling, 222(20), pp:3761-3772.

17- قنواتی، ع. و همکاران، ارزیابی مکانیابی شهرهای جدید در ایران (مطالعه موردی: شهر جدید اندیشه،
فصلنامه ی جغرافیایی چشم انداز زاگرس، 1389،  2(5): 147- 163.

18-  Michell, B., 1989. Geography and Resources Analysis. Lonquer. New York.

19- کلانتری خلیل­آباد، ح. و اسکندری نوده، م.، ارزیابی مکان­گزینی شهرهای جدید با استفاده از مدل توان اکولوژیکی، مجله­ی مطالعات اجتماعی ایران، 1387، 2(2): 165- 183.

20-  احمدی، ح،. عوامل موثر بر مکانیابی شهرهای جدید، مجله معماری و شهرسازی، 1370، 5(27).

21-  مخدوم، مجید.، دشالوده آمایش سرزمین، انتشارات دانشگاه تهران، 1389، 289 ص.

22- حسین­زاده دلیر و همکاران، بررسی ضرورت ایجاد شهرهای جدید در نظام شهری ایران، نشریه علمی- پژوهشی جغرافیا و برنامه ریزی (دانشگاه تبریز)، 1390، 16(38): 1- 18.

23-  رهنمایی، م. ت. و امیریان، س.، مروری بر نقش دولت در گسترش و تمرکز شهرنشینی در ایران، جغرافیا، 1382. 1: 19- 40.