فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 41، تابستان 96

مروری بر قوانین حقوقی حمایتی از محیط‌بانان، حلقه مفقود­شده از

حافظان بی­حفاظ محیط­زیست

ابوالقاسم ابراهیمی[1]

علیرضا حسنی[2]

ابوالفضل رحمانی ثانی ^{[3] *}

rahmani240@gmail.com

چکیده

محیط‌‌بان‌ کسی‌ است‌ که‌ مسوولیت‌ اجرای‌ قوانین‌ و مقررات‌ شکار،صید و حفاظت‌ و بهسازی‌ محیط‌ زیست‌ را در سطح‌ حوزه‌ استحفاظی‌ خود بر عهده‌ دارد. لذا با توجه به اهمیت شغل این قشر فهیم و مظلوم در جامعه هدف از ارایه این مقاله، مروری بر مشکلات این حرفه و بررسی قوانین حمایتی از این افراد می‌باشد.

مطالعه حاضر یک مطالعه مروری با هدف بررسی قوانین حقوقی حمایتی از محیط‌بانان می‌باشد. مطالعات مرتبط از طریق بانک‌های اطلاعاتی Google Scholarو سایت های خبری ایسنا، تابناک، سازمان حفاظت محیط زیست و برخی کتب به زبان فارسی با کلید واژه های محیط‌بان، محیط زیست، حقوق محیط زیست، قوانین حفاظتی استخراج و  مورد بررسی قرار گرفت.

محیط‌بانان سازمان حفاظت محیط زیست از نظر قوانین استخدامی، کارمند دولتی محسوب می‌شوند. اما باتوجه به شرایط کاری، وضعیتی شبیه به نیروهای انتظامی یا شبه نظامی دارند. طبق استاندارهای جهانی به ازای هر 4000 هکتار در عرصه طبیعی یک محیط‌بان برای حفاظت آن تعیین می‌شود. در حالی که در ایران به ازای هر 40.000 هکتار یک محیط‌بان وجود دارد و این مساله عرصه حفاظت از زیست بوم را برای محیط‌بان ایرانی دشوار کرده است.

تعداد محیط‌بانان در کشور با وجود مسوولیت های فراوانی، کافی نیست. محیط‌بانان همواره با خطرهای زیادی مانند درگیری مسلحانه، زندگی در مناطق بیابانی، کوهستانی، مواجهه با تله های انفجاری و آتش سر و کار دارند. بنابراین، حمایت از آن ها باید در اولویت  برنامه های اصلی دولت قرار گیرد.

کلمات کلیدی: محیط‌بان، محیط زیست، قوانین حمایتی، شکار، حیات وحش، اکوسیستم.

مقدمه

نگاهی گذرا به وضعیت محیط زیست جهان بیان گر این واقعیت است که در چند دهه اخیر بر اثر فعالیت های بشر، کره زمین متحمل صدمات جبران ناپذیری شده است. عدم توجه به ظرفیت های قابل تحمل محیط زیست، بهره برداری نامناسب از منابع طبیعی، بهره کشی بشر از محیط زیست، شرایطی را برای دست به گریبان شدن جوامع با انواع معضلات محیط زیستی ایجاد نموده است. اثرات مثبتی همانند ارتقای حساسیت کشورها و تصویب صدها قانون و آیین نامه در سطح داخلی و نیز عرصه بین المللی نتیجه حمایت و توجه به مباحث محیط زیستی دولت ها بوده است که حتی در برخی از کشورها این امر منجر به تغییر روند به سمت تخریب کم تر و کاهش آسیب به محیط زیست شده است.اما در کلیت موضوع، مشکلات محیط زیست جهانی همچنان با آینده بشر گره خورده است. به همین دلیل نقش سازمان ها و ساز و کارهای جهانی حفظ محیط زیست و تقویت توانمندی کنوانسیون های بین المللی و معاهدات منطقه ای بیش از پیش ضرورت می‌یابد(1،2). از این رو حضور افرادی مانند محیط‌بان حایز اهمیت تلقی می شود محیط‌بان فردی است که به حفاظت و کنترلِ عرصه‌های طبیعی و حیات وحش کشور می‌پردازد. برای محیط‌بانان بر اساس مسوولیتی که دارند وظایف گوناگونی تعریف شده از جمله(3):

شرح وظایف یک محیط‌بان طبق بند 9 ماده 31 آیین نامه اجرایی قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست عبارت است از:

1ـ بازدید و شناسایی‌ کامل‌ حوزه‌ استحفاظی‌ در زمینه‌ منابع‌ محیط‌ زیست‌ با توجه‌ به‌ وظایف‌ محوله‌ و ارایه‌ گزارش‌ به‌ مافوق‌.

 2ـ بازدید و شناسایی‌ کلیه‌ رویدادها حوزه‌ استحفاظی‌ که‌ منجر به‌ دگرگونی‌ تخریب‌ و آلودگی‌ محیط‌زیست‌ می‌گردد از قبیل‌ حریق‌، سیل‌، طغیان‌ رودخانه‌، زلزله‌، بیماری‌ و مرگ‌ و میر جانوران‌ وحشی‌، بروز آفات‌ گیاهی‌، آلودگی‌های‌ مختلف‌ زیست‌ محیطی‌، منابع‌ آلوده‌کننده‌ و فعالیت‌های‌ مختلف‌ عمرانی‌ و ساختمانی‌، چرای‌ بی‌رویه‌ درمراتع‌، قطع‌ و نابودی‌ اشجار، بوته‌کنی‌ و غیره‌ و ارایه‌ گزارش‌ لازم‌ به‌ مافوق‌.

 3ـ اجرای‌ قوانین‌ و مقررات‌ حفاظت‌ و بهسازی‌ محیط‌زیست‌، شکار و صید بر اساس‌ دستورالعمل‌های‌ صادره‌ از مافوق‌.

 4ـ اقدام‌ در زمینه‌ کشف‌ جرایم‌ و دستگیری‌ متخلفین‌ بر اساس‌ دستورالعمل‌های‌ صادره‌.

 5ـ بررسی‌ پروانه‌های‌ مربوط‌ به‌ چرای‌ احشام‌ در این‌ مناطق‌ طبق‌ دستورالعمل های‌ صادره‌.

 6ـ جلوگیری‌ از تخریب‌ و تجاوز به‌ منابع‌ طبیعی‌، در مناطق‌ تحت‌ اختیار سازمان‌ با توجه‌ به‌ دستورالعمل‌های‌ صادره‌.

 7ـ صدور پروانه‌های‌ شکار و صید در حوزه‌ استحفاظی‌ در موارد لزوم‌ طبق‌ دستور مافوق‌.

 8ـ بازدید و کنترل‌ مدارک‌ و پروانه‌های‌ شکار و صید.

 9ـ جلوگیری‌ از شکار و صید غیر مجاز، تنظیم‌ صورت‌ مجلس‌ تخلف‌ و معرفی‌ متخلفین‌ به‌ مقامات‌ ذیصلاح‌.

 10ـ تهیه‌ آمار وحوش‌ و شناخت‌ گدار شکار منطقه‌ و گزارش‌ آن‌ به‌ مافوق‌ .

 11ـ حفظ‌ و نگهداری‌ تأسیسات‌ و اموال‌ دولتی‌ تحت‌ اختیار.

 12ـ تهیه‌ و تنظیم‌ گزارش‌ فعالیت های‌ انجام‌ شده‌ و ارایه‌ آن‌ به‌ مافوق(4)‌.

اما در اینجا نکته قابل تامل این است که محیط زیست و حقوق آن اولویت اول هیچ کشور و یا دولتی در جهان نمی باشد حتی کشورهای صنعتی و پیشرفته و دارای وضعیت اقتصادی بالا. از این رو با شرایط پیش آمده برای محیط زندگی بشر، دیگر کشورهای دنیا نمی توانند محیط زیست را مقوله ای محلی و مختص به خود در نظر بگیرند؛ به همین دلیل محیط زیست به مقوله ای جهانی مبدل شده است. جمهوری اسلامی ایران جزء معدود کشورهایی است که در قانون اساسی خود به طور مستقیم یک اصل را به بحث محیط زیست اختصاص داده است. در واقع قانون اساسی ما به طور جدی در اصل پنجاهم حفظ محیط زیست را به عنوان یک وظیفه عمومی مدنظر قرار داده است(1،2).

تاریخچه محیط بانی در کشور

اولین احکام قانونی در باب شکار در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۰۷ تدوین و تصویب شده‌است و در ۱۴ اسفند ۱۳۳۵ مقررات مستقل و نسبتاً جامعی در زمینه حفاظت از حیات وحش به تصویب مجلس وقت رسید و کانون شکار و صید تشکیل گردید که اعضاء آن را تعدادی از افراد علاقه‌مند به شکار و صید تشکیل می‌دادند، و به منظور اجرای قوانین تدوین شده وزیر کشور و رئیس ستاد ارتش وقت نیز به عضویت کانون مذکور درآمدند. در ۱۶ خرداد ۱۳۴۶ سازمان شکاربانی و نظارت بر صید جایگزین کانون شکار گردید و این سازمان رسماً به عنوان یک دستگاه مستقل دولتی فعالیت خود را با آموزش شکاربانان در سطح کشور آغاز و مناطق را نیز به عنوان پارک وحش مورد حفاظت قرار داد. در سال ۱۳۵۰ با مطرح شدن مسایل‌محیط زیستی در سطح جهان، این سازمان با تغییر عنوان به نام سازمان حفاظت محیط زیست عهده دار مسایل محیط زیست کشور گردید و همکاری خود را با سازمان‌های بین‌المللی ادامه داد. سازمان حفاظت محیط زیست طبق استانداردهای بین‌المللی مناطقی را تحت عنوان مناطق چهارگانه مورد حفاظت قرار داده‌است، که هر یک از مناطق دارای شرایط و مقررات خاص بوده و هم اکنون تعداد آن‌ها در کل کشور به ۱۵۳ منطقه رسیده‌است(5).

با توجه به تعداد مناطق مذکور، کمبود در امکانات و تعداد محیط بان و عدم حمایت مراجع دولتی و قضایی از محیط بانان همچنین عدم قاطعیت در برخورد با متخلفان، همگی در حوادث پیش آمده برای محیط بانان مظلوم کم و بیش تاثیر گذار بوده است(6).

فارغ از هرگونه مسایل حکومتی و سیاست های نوسانی و سلیقه ای که بخش های بالایی هرم اداری این سازمان ها اعمال می کنند، محیط بانان و جنگل بانان افرادی بسیار زحمت کش بوده اند که پیوسته در پاسداری از زیستگاه های این سرزمین کهن می کوشند. بسیاری از آنان از مردم روستایی یا ایلاتی هستند که از روی علاقه فطری خود به جنگل ها و حیات وحش به این شغل روی آورده اند. آن ها در شرایطی طاقت فرسا، با حداقل امکانات و تجهیزات، و حتی بدون برخورداری از آموزش های ضمن خدمت و ارتقای شغلی کار می کنند(7).

از این رو و با توجه به مظلوم ماندن این قشر از جامعه ما بر آن شدیم تا مروری بر قوانین حقوقی حمایتی از محیط‌بانان را که به صورت یک حلقه مفقوده می باشد را بررسی نماییم.

روش بررسی

مطالعه حاضر یک مطالعه مروری است که با توجه به اینکه به طور اختصاصی پیرامون نقش محیط‌بان و حقوق آن ها مطالعه ای صورت نگرفته است با هدف بررسی قوانین حقوقی حمایتی از محیط‌بانان صورت گرفته است. از این رو مطالعات مرتبط از طریق بانک اطلاعاتیGoogle Scholar و سایت های خبری ایسنا، تابناک، سازمان حفاظت محیط زیست و برخی کتب به زبان فارسی با کلید واژه های محیط‌بان، محیط زیست، حقوق محیط زیست، قوانین حفاظتی و پاسداران زیست بوم استخراج شد و  مورد بررسی قرار گرفت که بیش تر مطالب از طریق سایت های خبری و مصاحبه با برخی محیط بانان و مسوولین در دسترس پژوهشگران قرار گرفت.

یافته ها

طبق بررسی های انجام شده و ارایه گزارش های مختلف برخی از مشکلات محیط‌بانان را می توان به صورت زیر بیان نمود:

1-استاندارد سازی

بر اساس استاندارد جهانی هر 4 هزار هکتار باید توسط یک محیط‌بان حفاظت شود. در صورتی که در  ایران هر محیط‌بان از 40هزار هکتار حفاظت می‌کند(8). که این کمبود نیرو منجر شده است  تعداد محیط‌بانان کشته شده، سه رقمی شوند که این امر، منهای محیط‌بانانی است که در حین انجام مأموریت از صخره پرتاب شده‌اند یا در تعقیب و گریز با متخلفان تصادف کرده و جان باخته‌اند. در ۷ مهرماه ۱۳۹۳ فرمانده یگان حفاظت محیط زیست مازندران اعلام کرد که تاکنون ۱۰۰ نفر در حین انجام مسوولیت محیط‌بانی در ایران کشته شده‌اند(3).

2-کار شبانه روزی

از آنجایی که محیط‌بانان در منطقه به صورت شبانه روزی باید حضور داشته باشند،  میزان شیفت‌های کاری آن ها در مناطق تحت حفاظت به لحاظ کمبود نیروی انسانی، بیش از چیزی است که باید باشد. کار محیط‌بانان با مشقت های زیاد روبروست. محیط‌بانان وظیفه حفاظت از 11 درصد خاک کشور را که مناطق حفاظت شده محسوب می شوند، برعهده دارند. کمبود نیروی انسانی یکی از مهم ترین موضوعاتی است که حوزه محیط‌بانی کشور با آن روبروست و برای جبران این کمبود باید برنامه های جدیدی از جمله استفاده از تجهیزات نوین برای حفاظت به کار گرفته شود چرا که محیط‌بانان باید مسلح به سلاح، مدرج به درجه و ملبس به لباس باشند که بتوانند حفاظت کنند. در حقیقت، تجهیزات این محیط‌بانان باید تکمیل باشد(9).

3-مشکلات مالی

  هر شغلی مشکلات خاص خود را دارد و محیط‌بانی نیز بی نصیب از این مشکلات نیست. هم اکنون، بزرگ ترین مشکل و دغدغه ای که برای محیط‌بانان وجود دارد، مشکلات مالی است. با وجود حجم بالای کاری محیط‌بانان، دستمزد آن ها از متوسط جامعه بسیار پایین تر است. با وجود اینکه  3هزار امتیاز سختی کار در حقوق محیط بانان تصویب شده است، متاسفانه در برخی استان ها هنوز اجرا نشده است(8).

4-حمایت از محیط‌بانان

حمایت از محیط‌بانان مهم ترین دغدغه یک محیط‌بان است. این حمایت باید از نظر حقوقی و یا معیشتی باشد تا بتواند بیش تر مشکلات محیط‌بانان را حل کند. به عنوان مثال در استان بوشهر تنها 6 محیط‌بان وجود دارد که این تعداد نیرو بسیار کم است زیرا وقتی کمبود نیرو وجود داشته باشد فشار بر سایر نیروها چندین برابر خواهد شد. اکثر محیط‌بانانی که در استان بوشهر هستند نیروی قراردادی محسوب می شوند و حداکثر حقوقشان بین 700 تا 800 هزار تومان است که این مقدار بسیار پایین است از این روکمبود نیروی انسانی یکی از مهم ترین دغدغه محیط بانان است(8).

5- تجهیز محیط بانان

تجهیز محیط بانان نیز از دیگر اقداماتی است که باید انجام شود و تاکنون محیط زیست کشور  در حد توان موفق به تجهیز برخی محیط بانان به موتورسیلکت و خودروهای مخصوص شده و در برخی از مناطق حفاظت شده و پارک های ملی دوربین نصب شده است. همچنین، استفاده از پهپاد برای حفاظت از مناطق تحت مدیریت سازمان محیط زیست هم به طور آزمایشی شروع شده است(8).

6-زمین خواری

 یکی دیگر از دغدغه های مهم محیط بانان در شرایط فعلی بحث حفاظت از عرصه های طبیعی در برابر زمین خواران است. بنابراین، لازم است  منابع طبیعی در این موضوع ورود کند و مانع سوء استفاده برخی افراد سودجو شود(9).

7-مزایای شغلی

ارتقای شغلی، افزایش حقوق، اعطای امتیازهای قانونی، کاهش ساعت کاری و تصویب قانون حمایتی جدی از جان محیط‌بانان مهم‌ترین خواسته‌های آنان است(10).

8-قوانین حمایتی

حقوق پایین، نبود امکانات رفاهی، اداری و خلاء‌های حمایتی و قانونی از مشکلاتی است که محیط‌بانان به آن اشاره می‌کنند و به گفته یک محیط‌بان «متاسفانه محیط‌بان هیچ ارزش و جایگاهی ندارد و حتی مردم هم به‌طور دقیق نمی‌دانند محیط‌بان کیست و چه کاری انجام می‌دهد و همه این ها ضعف بزرگی است که در این حوزه وجود دارد.»این محیط‌بان با اشاره به این که در تمام مشاغل شیفتی فرد 24 ساعت سر کار و 48 ساعت زمان استراحت دارد اما این قانون برای محیط‌بان وجود ندارد، تاکید می‌کند: «محیط‌بانان باید 18 روز سر کار باشند و 12 روز حق مرخصی دارند. 18 روز کار یعنی 432 ساعت کار در حالی که همه 144 ساعت در طول ماه کار می‌کنند.» بالا بودن ساعت کاری بدون داشتن حق ماموریت، اضافه کاری، اسلحه، لباس و شیفت کار به علاوه پایین بودن حقوق، مهم‌ترین چالش محیط‌بانان کشور است(10).

9-آموزش مداوم

یکی از ابعادی که محیط بانان به آن نیاز دارند آموزش است، در سال گذشته 850 محیط‌بان آموزش های تخصصی محیط‌بانی را فرا گرفتند و 450 محیط‌بان نیز تبدیل وضعیت شدند. محیط‌بانان باید در دادسرا دوره ‌های آموزشی طی کنند تا به عنوان ضابط قضایی بتواند در برخورد با جرایم مشهود حوزه تخصصی محیط زیست، ورود کنند(8).

10- نبود قاضی محیط‌زیست

یکی از محیط‌بان استان قزوین که 16 سال سابقه کاری دارد، مشکلات معیشتی، حقوق و مزایا را از مهم‌ترین دغدغه‌های محیط‌بانان می‌داند و می‌گوید: «محیط‌بانان نیاز به حمایت‌های قانونی دارند و باید برای آنان قاضی‌های مخصوص تعیین شود و پرونده‌های آنان در دادگاه‌هایی برگزار شود که قاضی به مشکلات محیط‌زیست اشراف کامل داشته باشد.» او می‌گوید: «وقتی پرونده‌های محیط‌زیست در کنار پرونده‌های اختلاف‌ خانوادگی یا دعوای ملک مطرح می‌شود معلوم است که برای قاضی یا دادگاه اولویت با حل مشکلات آن هاست و کشته شدن یک بز توسط شکارچی غیرقانونی اهمیتی ندارد(10).»

11-محدودیت های استفاده از پهپاد

استفاده از پهپادها در حوزه غیرنظامی گرچه هم اکنون در دنیا در حال افزایش است و از این فناوری در زمینه مراقبت از جنگل ها، خطوط انتقال نفت و گاز، شناسایی آلودگی های سطح دریا و نجات شناورهای سرگردان در دریا و اقیانوس ها استفاده می شود، اما استفاده از آن در کشور ما به دلیل فراهم نبودن برخی زیرساخت های مورد نیاز و بستر فعالیت آن، با محدودیت هایی نیز همراه است که شاید تا این محدودیت ها رفع نشود، نتوان خیلی به کارایی این فناوری برای ارتقای سطح حفاظتی محیط زیست دل خوش کرد(11).

بحث و نتیجه گیری

به مجموعۀ اصول و قواعد حاکم بر روابط حکومت و مردم و نیز اقتدار وظایف و مسوولیت‌های نهادهای قانون‌گذاری، اجرایی و قضایی با عنایت به اصل تفکیک قوا حقوق اساسی اطلاق می‌گردد(12).

حقوق اساسی شاخه‌ای از حقوق است که قواعد مندرج در قانون اساسی را بررسی نموده و روابط مربوط به دولت را به معنای عام کلمه (حاکمیت) مورد دقّت قرار داده و حقوق نهادهای سیاسی تشکیل دهندۀ جامعه را تعریف می‌نماید(13).

حفاظت از محیط زیست  وقانون اساسی

در اصل 50 قانون اساسی آمده است: در جمهوری‏ اسلامی، حفاظت‏ محیط زیست‏ که‏ نسل‏ امروز و نسل‌های‏ بعد باید در آن‏ حیات‏ اجتماعی‏ رو به‏ رشدی‏ داشته‏ باشند، وظیفه‏ عمومی‏ تلقی‏ می‏شود. از این‏ رو فعالیت‌های‏ اقتصادی‏ و غیر آن‏ که‏ با آلودگی‏ محیط زیست‏ یا تخریب‏ غیر قابل‏ جبران‏ آن‏ ملازمه‏ پیدا کند، ممنوع‏ است(14).

لایحه جدید حمایت از محیط‌بانان قرار است از سوی دولت به مجلس ارایه شود و در حال حاضر در کمیسیون اجتماعی دولت در دست بررسی است.در بخشی از این پیش‌نویس آمده است: آن چه اهمیت دارد این است که همه محیط‌بانان به‌رغم این که وسعت بسیار زیادی را باید حفاظت بکنند با جدیت به حفاظت از مناطق خود می‌پردازند. در کشور ما با دارا بودن بیش از 5/۱۰ درصد سطح کشور یعنی بیش از ۱۵ میلیون هکتار مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست و مساحت بالایی از مناطق شکار ممنوع تنها ۳۶۰۰ محیط‌بان وجود دارد که در حال حفاظت از مناطق ارزش مند هستند و این محیط‌بانان فداکار با جدیت به حفاظت از مناطق خود می‌پردازند و این موضوع منجر به مجروح، مصدوم، جانباز و شهید شدن محیط‌بانان در حمایت و حفاظت از عرصه انفال شده است(10).

ولادت باسعادت امام‌رضا(ع)، پیشوای هشتم شیعیان جهان بهانه‌ای شد تا روزی به محیط‌بانان اختصاص پیدا کند. روزی‌که شاید بهانه‌ای باشد برای قدردانی و تشکر از زحماتی که آنان شبانه‌روز برای حیات‌وحش و محیط‌زیست ایران می‌کشند. به جرات می‌توان گفت که محیط‌بانان مظلوم‌ترین قشر در جامعه هستند، مردان غیوری که جان خود را در کف دست می‌گیرند و برای محافظت از جان حیات وحش مقابل گلوله‌های شکارچیان می‌ایستند.

آمار به شهادت رسیدن 120 نفر از این دلاورمردان نشان می‌دهد که آن ها دین خود را به کشور و حفاظت از محیط‌زیست و حیات وحش ادا کرده‌اند و حالا در آستانه روز محیط‌بان بهتر است به کمی از خواسته‌های آنان جامه عمل پوشانده شود. این اتفاق اگر چه بسیار تلخ و ناخوشایند بود، اما پیامدهایی داشت که می‌تواند به نوش دارویی هرچند دیر، اما قابل استفاده بدل شود. طبق وعده دولت مردان کشور، لایحه جدید حمایتی برای محیط‌بانان قرار است تدوین و تصویب شود و بسیاری از خواسته‌های این تلاش گران عرصه محیط‌زیست از حقوق گرفته تا وضعیت شغلی و ارتقای پست و مقام مورد توجه قرار بگیرد. امید است روز تصویب قانون‌های جدید حمایت از محیط‌بانان نزدیک باشد. قوانینی که ضمن تقویت جایگاه فعالان عرصه محیط زیست، موجب صیانت از ثروت‌های خدادادی این دیار کهن‌ شود(10).

مطمئنا بالاترین پاس داشت برای این خادمین بی منت این است که دیده شوند. در این میان حقیقت ساده و تلخی وجود دارد که تا به حال به آن توجه نشده است. اگر یوزپلنگ یا گور ایرانی را به عنوان شاخصی از حیوانات در حال انقراض ایران در نظر بگیریم آن گاه با نگاهی به آمار و خبرهای منتشر شده در سال های گذشته در می یابیم که تعداد محیط بان های کشته شده توسط شکارچی ها بیش از یوزپلنگ و یا گور های کشته شده است! و این به این معنی است که شکارچی ها بیش از آن که حیوان کش باشند در نقش آدم کش ظاهر شده اند(6).

مباحث حقوقی

طبق گفته های یک حقوق دان درگیری میان شکارچیان غیر قانونی و محیط‌بانان مساله‌سازترین موضوع حقوقی برای آنان است و لذا سازمان محیط زیست کشور باید در اسرع وقت و با کمک مجلس شورای اسلامی نسبت به تدوین قوانین حمایتی از محیط‌بانان کشور اقدام کند.

تاکنون بسیاری از محیط‌بانان ایرانی در جریان درگیری‌های مسلحانه با متعرضان محیط زیست جان خود را از دست داده‌اند و این در حالی است که به نظر می‌رسد با تصویب قوانین حمایتی، امنیت کافی آن ها در برخورد با متعرضان تامین شود.

درسال 1393 فرمانده یگان حفاظت محیط زیست، خبر از تشکیل ستادی با هدف حمایت از حقوق محیط‌بانان داد؛ ستادی که قرار شد با آغاز به کارش، تحولی در محیط‌ زیست، در تمام ابعاد، ایجاد کند اما تا امروز به این خواسته جامه عمل پوشانده نشده است(15).

با و جود این که از حدود 90 سال قبل تدوین قوانین در حوزه شکار آغاز شده است، اما همچنان با خلاء وجود برخی قوانین حمایتی از یک سو و ناکارآمدی برخی دیگر از قوانین از سوی دیگر مواجه هستیم و این در حالی است که بر اساس برخی اخبار موجود از سوی رسانه‌ها، در حال حاضر در ایران حدود سه هزار محیط‌بان فعّال بوده و متاسفانه تا کنون بیش از صد محیط‌بان شریف و شجاع کشور در حین انجام وظیفه، دچار درگیری با شکارچیان غیر قانونی شده و جان خود را از دست داده‌اند(15).

اما مایه شگفتی است که بعضاً برخی از محیط‌بانان در راستای دفاع از محیط زیست و حیات وحش کشور و در حین درگیری با شکارچیان غیر قانونی مرتکب قتل شده و متعاقباً به قصاص نفس محکوم شده‌اند و این در حالی است که بر اساس قوانین موجود در کشور این عزیزان ضابطین دادگستری محسوب شده و باید تا حدی مورد حمایت خاص قرار گیرند که بتوانند بهتر به وظایف قانونی خود عمل کنند.

در حالی که اگر محیط بان یا جنگل بانان یک معارض مسلح را هدف قرار دهد و او را به هلاکت برساند مرتکب قتل عمد شده و از طرف دیگر اگر او در جریان یک درگیری کشته شود تنها لقب شهید به او داده می شود در حالی که تجربیات گذشته نشان می دهد که پیکر شهدای محیط زیست در گورستان عادی و نه در قطعه شهدا به خاک سپرده می شود و خانواده آن ها در حمایت بنیاد شهید قرار نمی گیرند(7).

بر اساس ماده ی 15 قانون آیین دادرسی کیفری، ضابطین دادگستری مامورانی هستند که تحت نظارت و تعلیمات مقام قضایی در کشف جرم و بازجویی مقدماتی و حفظ آثار و دلایل جرم و جلوگیری از فرار و مخفی شدن متهم اقدامات قانونی را انجام می‌دهند.

بر اساس قوانین ایران ماموران نیروی انتظامی ضابطین عام هستند، یعنی در همه موارد ضابط دادگستری محسوب می‌شوند. اما با توجه به برخی  قوانین خاص نیز بیش از 20 مورد ضابط خاص دادگستری در کشور وجود دارد. به عبارتی این ضابطین خاص فقط در حیطه جرایمی که امکان دارد در حیطه  شغل خاصشان رخ دهد، ضابط محسوب می‌شوند و یک محیط‌بان در مواجهه با یک شکارچی غیر قانونی ضابط دادگستری محسوب شده و می‌تواند از فرار وی جلوگیری کند و متهم را به مقامات ذی صلاح تحویل دهد. همین امر نیز اغلب منجر به درگیری می‌شود.

به علاوه بر اساس ماده  15 قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست مصوب 28 خرداد 1353 ماموران سازمان محیط زیست که از طرف سازمان مذکور مامور کشف و تعقیب جرایم مذکور در این قانون می‌شوند، در صورتی که وظایف ضابطین دادگستری را در کلاس‌های مخصوص زیر نظر دادستان محل تعلیم گرفته باشند، از لحاظ اجرای این قانون و قانون شکار و صید در ردیف ضابطین دادگستری محسوب می‌شوند.

همان طور که ملاحظه شد در یک قانون خاص از محیط بانان کشورمان تحت عنوان ضابط خاص دادگستری یاد شده است. به علاوه این ماموران دولتی بعضاً از اجازه حمل اسلحه نیز بهره‌مند هستند که این امر نیز مغایر با قانون به کارگیری سلاح مصوب سال 1373 نیست چرا که به این مامورین دولتی از طرق قانونی و تحت نظارت یک سازمان دولتی سلاح داده می‌شود.

درگیری میان شکارچیان غیر قانونی و محیط‌بانان مساله‌سازترین موضوع حقوقی برای آنان است که در این رابطه باید به دو نکته  مهم توجه کرد.

نکته نخست بحث تمرد نسبت به مامورین دولت است. بر اساس قانون مجازات اسلامی هرگونه حمله و یا مقاومت که با علم و آگاهی نسبت به مامورین دولت در حین انجام وظیفه آنان به عمل آید، تمرد محسوب می‌شود و مجازات حبس را به دنبال دارد و اگر این تمرّد با اسلحه باشد، مجازات حبس نیز تشدید می‌شود.

 توجّه داشته باشیم که محیط‌بانان با عنایت یه این که مامورین سازمان حفاظت از محیط زیست هستند به وضوح مامور دولت محسوب می‌شوند. لذا چنان چه شکارچیان نسبت به اجرای دستورات قانونی محیط بانان مقاومت کنند، مرتکب جرم تمرد نسبت به مامورین دولت شده‌اند.

نکته دوم و مهمی که باید به آن اشاره کرد بحث دفاع مشروع است. متاسفانه با وجود این که در قوانین جزایی کشور به روشنی بر دفاع مشروع تاکید شده و آن را از عوامل موجهه جرم دانسته اما در عمل برخی قضات کشور به این مهم توجه چندانی ندارند.

به عبارتی محیط‌بانانی که در درگیری با شکارچیان غیر قانونی و در حین انجام وظیفه و در چارچوب قوانین موجود در کشور به دفاع مشروع بپردازند، چنان چه مرتکب قتل یا جرح گردند نباید به مجازات قصاص نفس یا عضو محکوم شوند. این در حالی است که در سال‌های اخیر و در جریان برخی پرونده‌ها دیده شده که برخی قضات عنایت چندانی به بحث دفاع مشروع نداشته‌اند.

بحث های مختلف پیرامون به کاربردن اسلحه توسط محیط بانان و دفاع از خویش در حالی مطرح می شود که آیین‌نامه‌ قانون‌ حفاظت‌ و بهسازی‌ محیط‌ زیست‌ دقیقا به این مهم اشاره کرده است(15).

ماده‌ 26 این قانون تصریح می کند:

"مأمورین‌ گارد محیط‌ زیست‌ برای‌ انجام‌ وظایف‌ محوله‌ بنا به‌ تشخیص‌ مدیر یا سرپرست‌ مربوطه‌ سلاحی‌ راکه‌ قانوناً سازمان‌ در اختیار آنان‌ می‌ گذارد حمل‌ می‌نمایند. "

نکته جالب دیگر ذیل تبصره این ماده است که اشاره می کند:

"سلاح‌ سازمانی‌ در اختیار افرادی‌ قرار می‌گیرد که‌ از طریق‌ مراجع‌ ذیصلاح‌ صلاحیت‌ حمل‌ سلاح‌ آن ها تأیید شده‌ باشد."

در ادامه ماده‌ 27 این قانون اضافه می کند:

"آن دسته‌ از مأمورین‌ سازمان‌ که‌ ضابط‌ دادگستری‌ می‌باشند صرفاً هنگام‌ انجام‌ وظایف‌ قانونی‌ و در اجرای‌ مأموریت های‌ محوله‌ برای‌ کشف‌ و تعقیب‌ جرایم‌ مصرح‌ در قانون‌ حفاظت‌ و بهسازی‌ محیط‌ زیست‌ در شمار نیروهای‌ مسلح‌ موضوع‌ ماده‌ یک‌ قانون‌ بکارگیری‌ سلاح‌ توسط‌ مأمورین‌ نیروهای‌ مسلح‌ در موارد ضروری‌ محسوب‌ و در چارچوب‌ و موازین‌ دقیق‌ قانون‌ مذکور حق‌ استفاده‌ از اسلحه‌ سازمانی‌ را دارند."

 ماده‌ 28 این قانون حتی در موارد جزیی تر به استفاده از سلاح در مقابل حیوانات وحشی نیز اشاره می کند چنان که "علاوه‌ بر مورد فوق‌ استفاده‌ از سلاح‌ سازمانی‌ توسط‌ مأمورین‌ گارد در مقابل‌ حمله‌ حیوانات‌ وحشی‌ که‌ امکان‌ توسل‌ به‌ وسایل‌ و شیوه های‌ دیگر جهت‌ نجات‌ مأمور وجود نداشته‌ باشد مجاز است(4)‌. لذا به نظر می‌رسد سازمان محیط زیست کشور باید در اسرع وقت و با کمک مجلس شورای اسلامی نسبت به تدوین قوانین حمایتی از محیط‌بانان کشور اقدام کند تا این عزیزان با شجاعت و جسارت بیش تری اقدام به حفاظت و حراست از محیط زیست و حیات وحش میهن عزیزمان کنند.

یک وکیل دادگستری با تاکید بر این‌که «باید در رابطه با حمایت از محیط بانان به صورت جدی قانون تقنین و تصویب شود» گفت: قوانین ما رسما از محیط بانان حمایتی کامل به عمل نمی‌آورد.

در واقعیت شاهد هستیم که اسلحه سازمانی محیط بانان نه تفنگ های جدید و دوربین دار بلکه سلاح های میان برد مستعملی هستند که ده ها سال از آن ها در تعلیم نظامیان ارتش یا دیگر نیروهای نظامی و انتظامی استفاده شده است. این سلاح ها در برابر تفنگ های دوربرد، دوربین دار، و اسلحه های نظامی مدرن که شکارچیان، قاچاقچیان در حکم یک اسباب بازی بیش نیست.

همچنین جوازی که آنان برای حمل و کاربری اسلحه دارند نیز به آنان اجازه نمی دهد که در درگیری با متجاوزان مسلح به سوی آنان تیراندازی کنند. گویی که اسلحه را به محیط بان داده اند تا با آن حیوانات را شکار کند در حالی که حیوانات برای محیط بانان و جنگل بانان به ندرت خطری می آفرینند(7).

احمد بشیری در گفت‌وگو با ایسنا با بیان این‌که «محیط‌بانان جزو ضابطین قضایی هستند» گفت: قوانینی هم در این باره وجو دارد اما قوانینی که بتواند به طور کامل از این محیط بانان عزیز حمایت کند وجود ندارد. آن قوانین هم که وجود دارد آن قدر ناچیز در حد جریمه‌های مختصر و قوانینی کهنه است که دردی را دوا نمی‌کند و موجب وحشت مجرمین نمی‌شود.

وی با اشاره به این‌که « باید در حمایت از محیط بانان  به صورت جدی قانون تقنین و تصویب شود» گفت: این قوانینی که موجود است شامل مجازات های ناچیز و 10 میلیون تومانی می‌شوند؛ مجازات‌هایی در این رابطه باید باشد که سنگین و بازدارنده باشد.

وی تصریح کرد: فردی که جسارت کند زندگی کسی را به پایان برساند که عمرش را به پای حفاظت از محیط زیست گذاشته است برایش پرداخت آن مبلغ ناچیز 10 میلیون تومانی بازدارنده و مهم نیست. ما  برای مسایل بی‌اهمیت مجازات‌های سنگین داریم در حالی که در مساله حمایت از محیط بانان که اهمیت بسیار زیادی از نظر سیاسی و اجتماعی  دارد مجازات‌های سنگین وجود ندارد(16).

بدون شک محیط زیست سالم یکی از نعمات الهی و بخشی از نظام خلقت می باشد که ریشه در جهان بینی توحیدی دارد؛ یعنی جهان و هر آن چه که در اوست، تصویری از خداوند واحد است. در اسلام هر گونه رفتاری که منجر به فساد در عرصه محیط زیست شود نهی شده است، چرا که خداوند بارها در قرآن کریم درباره ایجاد فساد در روی زمین هشدار داده است به این سبب کردار انسان را در مواجهه با محیط زیست، باید نظارت و کنترل کرد و علاوه بر تنبیه افرادی که به محیط زیست آسیب می رسانند، به آن هایی که از نتیجه سوء کردارشان بر محیط زیست بی خبرند هشدار داد.

با توجه به این موضوع کلیه مردم عادی به نحوی مسوولیت اداره محیط زیست خود را به عهده دارند ولی کیست که نداند تا این مهم فاصله زیادی داریم و هم اکنون تمام بار بر دوش محیط بانانی است که بدون دلگرمی از قوانین حمایتی به حفاظت از محیط زیست ما می پردازند لذا به نظر می رسد به موازات وضع قوانین محیط زیستی  باید هر چه زودتر به فکر قوانین حمایتی از این قشر مهم جامعه بنماییم. موارد پیشنهادی زیر به نظر می رسد می تواند تا حدودی انتظارات محیط بانان را براورده سازد.

پیشنهادات

1-بر طرف نمودن مشکلات مالی به نحوی که یک محیط‌بان با آرامش کامل به انجام وظایفش بپردازد و در ضمن مزایای شغلی او به نحوی باشد که مورد تطمیع متجاوزان به محیط زیست قرار نگیرد.

2- استاندارد سازی: اگر مسولان سازمان محیط زیست هدف گیری برنامه ها را به این سمت پیش ببرند شاید بتوان گفت حجم زیادی از مشکلات به خودی خود حل خواهد شد .

3-تنظیم برنامه شیفت محیط بانان: در حال حاضر به دلیل کمبود نیرو که خود از معظلات کمبود بودجه است شیفت کاری سنگینی به محیط بانان اعمال می شود در صورتی که باید قبول کرد یک محیط‌بان نیز انسان است و شیفت طولانی از کیفیت کارش می کاهد.در نتیجه برنامه افزایش نیرو به صورت استخدام یا شرکتی شاید کمی از بار سنگین کاری این افراد را بکاهد.

4-تجهیز محیط بانان:یک محیط‌بان جهت تجهیز کامل به لیست بالایی از وسایل نیاز دارد که پوتین، دستکش، موتور سیکلت بیابانی، اتومبیل و دیگر ملزومات شامل آن می‌شود و بایستی در تمام کشور در اختیار آنان قرار گیرد.

5-استفاده از تکنولوژی جدید: انواع فن آوری مانند پهپاد، دوربین های دید در شب، تکنولوژی ماهواره ای و دیگر فن­آوری­های نوین باید در برنامه سازمان حفاظت از محیط زیست باشد تا به تدریج در بین محیط‌بانان مناطق مختلف کشوری پخش شده و ضمن بالا بردن کیفیت کاری هزینه های انسانی را کاهش دهد.

6-جلوگیری از زمین خواری: یک محیط‌بان بدون پشتوانه قانونی و صرفا با تذکر نمی تواند از تصرف غیر قانونی منابع طبیعی در حوزه خود دفاع کند چرا که زمین خواران با دور زدن قانون و مدارک جعلی به راحتی می‌توانند او را قانع کرده و کار خود را انجام دهند لذا این وظیفه سازمانی است نه فردی .

7-قاضی محیط زیست: همان طور که شناخت محیط زیست و حفاظت از آن یک تخصص است باید قبول نمود که قضاوت در این خصوص هم باید تخصصی باشد به این نحو که تعدادی قاضی محیط زیست به طور تخصصی تربیت نمود تا ان ها پس از شناخت قوانین عمومی با گذراندن یک دوره در سازمان محیط زیست به طور تخصصی با این شغل آشنا شده و با دید بیش تری مشکلات محیط بانان را تشخیص دهند در ارتباط با مهم بودن این موضوع که وقتی یک قاضی محترم یک محیط‌بان را به قصاص نفس محکوم میکند باید تامل کرد که آیا قوانین نقص دارند یا قضات محترم به این حرفه آشنایی کامل ندارند.

8-قوانین حمایتی: در یک سال گذشته بسیاری از حقوق دانان، دولت مردان و وکلای مجلس بر این عقیده اند که قوانین باید چابک تر، شفاف تر و کامل تر باشد لذا اکنون وقت آن است که دولت محترم لایحه حمایتی کاملی را تدوین و جهت تصویب به مجلس محترم ارسال نماید تا این قشر مظلوم جامعه بیش از این در معرض متجاوزان به محیط زیست نباشند.

تشکر و قدردانی

بدین وسیله این پژوهش را به بیش از100 شهید بزرگ محیط‌بان و خانواده بزرگ محیط‌بانان کشور تقدیم نموده و امیدواریم  این قبیل پژوهش ها باعث گردد هر چه زودتر مشکلات این قشر زحمت کش و بی ادعا حل شود و در ادامه از کلیه زحمات آن ها تقدیر و تشکر می نماییم. 

منابع

1-      Azhdari A. General view of the structure and the environment in a number of countries around the world and the Islamic Republic of Iran. Doe. doe2014. p. 1-24.

2-      Abdollahi Mo, Faryadi Ma. Legal Challenges facing Iran’s Department ofEnvironment. ENVIRONMENTAL SCIENCES. 2010; 7(143-179).

3-      سه رقمی شدن آمار شهدای محیط‌ بان 1395 [cited 1395 1395/05/01]. سایت تابناک].

4-       Available from:http://www.tabnak.ir/ fa/news/438271.

5-      دستور العمل خدمتی گارد محیط زیست In: زیست­ سحم, editor. سازمان حفاظت محیط زیست 1375.

6-      حافظان گمنام آب و خاک ایران: ایسنا; 1394cited 1395 1395/05/01]. Available from: http://www.isna.ir/ news/94060804536 

7-      Sepehr s. تعداد محیط بان های کشته شده توسط شکارچیان بیش از یوزپلنگ های کشته شده است ممتاز نیوز: دوستداران حیوانات و محیط زیست; 2016 [cited 2016]. Available from: http://www.momtaznews.com.

8-      پاسداران زیست بوم در این سرزمین چه کسانی هستند؟ 2011 [cited 2016]. Available from:http://mohitban.persianblog.ir/post/3/.

9-      محیط بان، نگهبان دلسوز طبیعت: سازمان حفاظت محیط زیست; 1394 [cited 1395 1395/05/02]. Available from:http://www.doe.ir/portal/home/?news/196210/163077/484608.

10-  اندر حکایت مظلومیت محیط بانان این مرز و بوم: ایسنا; 1395 [cited 1395 1395/05/02]. Available from:http://www.isna.ir/ news/95040102779/.

11-  کسی صدای ما را نمی‌شنود فرهیختگان;  [cited 1395 1395/05/01]. Available from:http://newspaper.fdn.ir/Newspaper/MobileBlock?NewspaperBlockID=86113.

12-  فناوری‌های نوین به کمک محیط‌ زیست می‌آید: خبرگزاری تسنیم; 1394 [cited 1395 1395/05/03]. Available from: http://www.tasnimnews.com/fa/news/1394/06/01/836817.

13-  قاضی، ا. حقوق اساسی و نهادهای سیاسی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران; 1375.

14-  بوشهری ج. حقوق اساسی. تهران: گنج دانش; 1376.

15-  قانون اساسی حفظ محیط زیست وظیفه ای همگانی است سازمان حفاظت محیط زیست: سازمان حفاظت محیط زیست; 1394 [cited 1395 1395/05/02]. Available from: http://www.doe.ir/portal/home/?news/196210/475434/461196

16-  چرا محیط‌بانان نیازمند تصویب قوانین حمایتی‌ هستند؟ باشگاه خبرنگاران جوان: باشگاه خبرنگاران جوان; 1393 [cited 1395 1395/05/01]. Available from: http://www.yjc.ir/ fa/print/5001347

17-  قوانین ما رسماً از محیط بانان حمایت نمی‌کند خبرگزاری آفتاب خبرگزاری آفتاب 1395cited 1395 1395/05/04]. Available from: http://khabarfarsi.com/ext/17229936.