توسعه و مدیریت پارک‌ها و فضاهای سبز جهت حفاظت از پرندگان در مناطق شهری

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 42، پاییز 96

توسعه و مدیریت پارک‌ها و فضاهای سبز جهت حفاظت از پرندگان در مناطق شهری

فرزانه قدسی[1]^*

Farzaneh.ghodsi@yahoo.com

محمد جواد امیری [2]

چکیده

پارک‌ها و فضاهای سبز شهری بخش از شهر به شمار می‌رود که به صورت طبیعی یا مصنوعی دارای پوشش گیاهی می‌باشد. این مناطق دارای کارکردهای مختلفی از جمله حفظ تنوع زیستی، بهبود و تلطیف هوا، تفریح و تفرج و اثر زیباشناختی می‌باشند. پرندگان از جمله گروه‌های جانوری غالب فضاهای سبز به شمار می‌روند.پارک‌ها و فضاهای سبز شهری امروزه عامل مهمی در جذب گونه‌های مختلفی از پرندگان به شمار می‌روند. مدیریت پارک‌ها و فضای سبز و مکان‌های تفریحی یک از جنبه‌های مدیریت تنوع زیستی در زیستگاه‌های شهری است. که به مطالعه استفاده انسان از این مناطق برای تفریح و تفرج و اثرت ناشی از ین فعالیت‌ها بر تنوع زیستی موجود در آن‌ها پرداخته و راهکارهای مدیریتی را برای آن ارایه می‌نماید. دو رویکرد مهم مورد مطالعه در زمینه جامعه پرندگان پارک‌ها و فضاهای سبز شهری که تاکنون مورد اهمیت بوده بررسی شاخص‌های غنای گونه‌ای جامعه پرندگان و شکل و اندازه پارک‌ها و فضاهای سبز در ارتباط یا این شاخص‌ها بوده است. نتایج مطالعات انجام شده به اهمیت و نقش این مناطق در حفاظت از پرندگان و به صورت متقابل تأثیر حضور پرندگان در افزایش جذب بازدیدکنندگان اشاره نمودند. در واقع مشکلات موجود در زمینه حفاظت از پرندگان در فضاهای سبز شهری نیازمند رویکردهای مدیریتی لازم جهت افزایش غنای گونه‌ای پرندگان و افزایش میزان رضایت مندی بازدیدکنندگان می‌باشد. از جمله این رویکردها توسعه ایستگاه‌هایی پرنده نگری، تهیه و پخش پوسترها و بروشورهای آموزشی، برگزاری کارگاه‌هایی با موضوعات پرندگان و فضاهای سبز شهری برای کودکان و دانش آموزان را می‌تواند برشمرد.

کلمات کلیدی: پارک، فضای سبز، پرندگان، حفاظت، تنوع زیستی.

مقدمه

پرندگان از جمله گروه‌های جانوری غالب فضاهای سبز به شمار می‌روند که ارتباط موثری را بین آن‌ها می توان مشاهده نمود. گونه‌های مختلفی از پرندگان در طول سال بخشی از        چرخه زندگی خود را در پارک‌ها و فضاهای سبز شهری طی می‌کنند. در نتیجه وجود پارک‌ها و فضاهای سبز شهری امروزه عامل مهمی در جذب گونه‌های مختلفی از پرندگان به شمار می‌روند (1). همچنین این امر در فصل زمستان که مناطق شهری یک محدوده دمایی گرم‌تری را نسبت به مناطق اطراف ایجاد می‌نمایند بسیار محسوس می‌باشد. به طوری که بخشی از جمعیت‌های مختلف پرندگان به جای مهاجرت به عرض‌های پایین‌تر جهت گذران زمستان به پارک‌ها و فضاهای سبز شهرها مهاجرت می‌نمایند. همچنین حفاظت از تنوع زیستی امروزه به یکی از فعالیت‌های معمول در مناطق شهری تبدیل شده است به طوری که گاهی مناطق با درجه بالای حفاظتی در درون شهرها مشاهده می‌شوند (2 ،3). از طرفی با توجه به اهمیت پارک‌های شهری در تعیین استانداردهای زندگی شهری، به جاذبه‌هایی جهت استفاده مردم از این فضاها نیاز می‌باشد. وجود گونه‌های حیات وحش و به خصوص گونه‌های مختلف پرندگان می‌توانند با افزایش جاذبه‌های پارک و تأمین رضایت مندی بازدیدکنندگان آن، آن‌ها را بیش از پیش به پارک‌ها و فضای سبز شهری جلب نمایند. ارتقای بهره­وری فضاهای سبز باید با ارتقای بوم شناختی آن‌ها مورد توجه قرار گیرد، زیرا درون شهرها عناصر با ارزش اکولوژیک به طور فزاینده­ای در حال کاهش هستند. بر این اساس، اندیشه گران یکی از اصلی­ترین راه­های مقابله با معضلات شهرنشینی را تقویت رابطه انسان شهرنشین با طبیعت دانسته­اند (4).

پارک‌ها و فضاهای سبز شهری

پارک‌ها و فضاهای سبز شهری بخشی از شهر به شمار می‌رود که به صورت طبیعی یا مصنوعی دارای پوشش گیاهی می‌باشد، که این بخش از شهر تحت نظارت و مدیریت طبق قوانین و ضوابط مخصوص به خود قرار می­گیرد. این مناطق جهت بهبود شرایط زیستی زندگی و رفاهی شهروندان قرار می‌گیرد. (5). در تعاریف دیگر از فضاهای سبز شهری به عنوان یک سیستم چند منظوره یاد شده است که برای تفریح و سرگرمی شهروندان، بهبود آب و هوای محلی، حفاظت از تنوع زیستی، بهبود سطح بهداشت عمومی و مقابله با طوفان و کاهش اثرات محیط زیستی مانند آلودگی‌ها و ریزگردها کاربرد دارد. همچنین در تعریفی گری مول پارک‌ها و فضاهای سبز شهری را پوشش گیاهی اطراف و داخل شهرها به شمار آورده و سه کارکرد مهم را برای این مناطق بیان می‌نماید که عبارتند از: تعدیل دما، بهبود و تلطیف هوا و اثر زیبایی شناختی (6). فضای سبز شهری در واقع فضای نسبتاً وسیعی است که با کاربری خاص و برای رسیدن به هدفی مشخص و برنامه­ریزی شده­­­، در شهر ایجاد شده است و باید از بازدهی بوم شناختی معین و در خور شرایط محیط زیستی حاکم بر شهر برخوردار باشد. برای برخورد ریشه­ای با مشکل کمبود فضای سبز می­توان از دو جنبه اقدام کرد:                          

1- محور قانونی 2- محور برنامه­ریزی و طراحی محیط­های شهری برای رسیدن به توسعه و پایداری شهر (7).

مدیریت تنوع زیستی

تنوع زیستی به مجموع گونه‌های مختلف از گیاهان، جانوران و شکل‌های دیگر موجودات زنده که در یک منطقه به سر می‌برند، اطلاق می‌شود. در یک اکوسیستم هر چه تنوع گونه‌ای بیش تر باشد، زنجیره‌های تغذیه‌ای طولانی‌تر و شبکه حیاتی پیچیده‌تر و در نتیجه محیط پایدارتر و از شرایط خود تنظیمی برخوردار می‌شود. در نتیجه تنوع زیستی در هر منطقه را باید کلید پایداری و سلامت محیط زیست طبیعی در آن به حساب آورد. تنوع گونه‌ای، همچنین طیف گسترده از انواع گیاهان و جانوران که مورد بهره برداری مستقیم و غیر مستقیم انسان قرار می‌گیرند. بنابراین تنوع گونه‌ای علاوه بر ارزش‌های غیر قابل جایگزین و بسیار بالای اکولوژیکی، از اهمیت‌های مربوط به بهره‌گیری‌های غذایی، دارویی، تفرج گاهی و مانند آن‌ها نیز برای انسان برخوردار است (8). بهروزی راد و همکاران (1392) طی مطالعه ای به شناسایی پرندگان در پارک جنگلی بی بیان واقع درمسجدسلیمان دراستان خوزستان پرداختند که نتایج بدست آمده از این تحقیق نشان داد که دراین پارک 30 گونه متعلق به 15 خانواده و 4 راسته از پرندگان حضور داشتند که 30 درصد آن ها به صورت مهاجر عبوری فصلی و 70 درصد بومی می­باشند بیش ترین تنوع و تراکم پرندگان در فصل بهار دیده می­شود. درفصل زمستان اغلب پرندگان بومی درمنطقه دیده می­شوند(9). مدیریت پارک‌ها و فضای سبز و مکان­های تفریحی یک از جنبه‌های مدیریت تنوع زیستی در زیستگاه‌های شهری است که به مطالعه استفاده انسان از این مناطق برای تفریح و تفرج و اثرت ناشی از این فعالیت‌ها بر تنوع زیستی موجود در آن‌ها پرداخته و راهکارهای مدیریتی را برای آن ارایه می‌نماید(10).

کارکرد اکولوژیک پارک‌ها و فضاهای سبز

شهرها را یک نوع اکوسیستم پیچیده اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی یا بوم شناختی از فعالیت­های انسان می­دانند و فضاهای سبز شهری یک بخش مهم تشکیل دهنده اکوسیستم­های طبیعی شهری است و خدمات آن شامل آرامش روحی و جسمی، ارائه منابع مشترک المنافع محیط زیستی، حفظ فعالیت انسانی و سلامت ذهن و بدن شهروندان همچنین پاک‌سازی محیط، تنظیم میکروکلیما و آب و هوا، حفظ منابع آبی، تغذیه و گردش خون، حفظ تنوع زیستی، محوطه­سازی و ارایه فرهنگ و آموزش و پرورش جامعه است. در واقع ارزش عناصر فضای سبز شهری به عنوان مناطقی با کارکرد بوم شناختی به چندین عامل بستگی دارد. این عوامل به طور کلی شامل اندازه، موقعیت و پراکندگی در سطح شهر، تنوع ساختاری، ترکیب انواع مناطق مختلف سبز و ارتباط و یکپارچگی در سیستم مناطق سبز هستند (11). بنابراین ارتقای بهره­وری فضاهای سبز باید با ارتقای بوم شناختی آن‌ها مورد توجه قرار گیرد، زیرا درون شهرها عناصر با ارزش اکولوژیک به طور فزاینده­ای در حال کاهش هستند. بر این اساس، اندیشه گران یکی از اصلی­ترین راه­های مقابله با معضلات شهرنشینی را تقویت رابطه انسان شهرنشین با طبیعت دانسته­اند (4). بنابراین امروزه شهرها از جنبه احیای طبیعت شهری نیاز به توجه ویژه دارند. زیرا حضور طبیعت در شهر، در وسعت، ترکیب و توزیع لازم و کافی از الزامات توسعه پایدار است و این موضوع برای پیش برد کیفیت زندگی در نواحی شهری اهمیت بالایی دارد و این نواحی را از نظر بوم شناختی پایدار می­سازد (12). از مهم‌ترین کارکردهای بوم شناختی فضای سبز می­توان به کاهش آلودگی صوتی، کاهش آلودگی هوا، جلوگیری از فرسایش خاک، کاهش آثار باد، جذب گرد و غبار، کنترل شرایط اقلیمی، افزایش تنوع زیستی و سایر موارد اشاره نمود. در ادامه به این کارکردهای بوم شناختی به طور خلاصه پرداخته می­شود.

فضاهای سبز شهری زیستگاه نو برای پرندگان

رشد جمعیت شهرنشین در سطح دنیا تبدیل بسیاری از اکوسیستم‌های طبیعی به مناطق کشاورزی و شهری را به دنبال داشته ست (13). ایران نیز همگام با توسعه شهری در جهان با توسعه شهرها، کشاورزی و صنعت موجبات از دست رفتن زیستگاه‌های طبیعی و کاهش تنوع زیستی را فراهم نموده است. با افزایش تراکم جمعیت در مراکز شهری و افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی و توسعه حمل و نقل در شهرها، پارک‌ها و فضاهای سبز شهری اهمیت دوچندانی را در تعیین استانداردهای زندگی شهری یافتند. به گونه‌ای که در بیش تر موارد تنها راه رسیدن به آرامش در محیط‌های شهری پارک‌ها و فضاهای سبز داخل شهرها می‌باشند. امروزه علاوه بر جاذبه‌هایی مانند طراحی و انتخاب گونه‌های گیاهی مناسب حضور پرندگان نیز از جمله جاذبه‌های پارک‌ها و فضاهای سبز شهری به شمار می‌روند. عسگری و همکاران (1389) به نقش پارک ها در تنوع و حضور پرندگان را مورد مطالعه قرار دادند و نتایج مطالعه آن ها پیشنهاد می کند که با مدیریت صحیح در پارک ها می توان امکاناتی ایجاد کرد که شهروندان بتوانند گونه­های مختلف پرندگان را در پارک ها رصد کنند(14). از این رو برنامه ریزی و مدیریت برای جذب گونه‌های مختلف پرندگان و نگهداری آن‌ها در این فضاها می‌تواند نقش بسیار مهمی را در کارای پارک‌ها و فضاهای سبز شهری برای ایفای نقش حیاتی خود داشته باشند.

پرندگان به دلیل دارا بودن خصوصیاتی هم چون توانایی بالا در شرایط زیستگاهی مختلف، توانایی استفاده از انواع مختلف مواد غذایی و همچنین امکان مشاهده آسان آن‌ها توسط افراد به عنوان یکی از شاخص‌های مناسب محیط در زیستگاه‌های شهری به شمار می‌روند (15). همچنین گونه‌های مختلف پرندگانی که در پارک‌ها و فضاهای سبز وجود دارند به گرده افشانی، کنترل حشرات محیط و پراکنش گیاهان کمک می‌نمایند که در نهایت موجبات سلامتی این مناطق را به همراه می‌آورد (16). پرندگان گونه‌های غالب جانوری را در بسیاری از فضاهای سبز تشکیل می‌دهند و از آن متأثر شده و روی آن اثر می­گذارند. به همین جهت در ارتباط با موقعیت آب و هوای منطقه و وضعیت پوشش گیاهی در فصول مختلف، پرندگان مهاجر متفاوتی وارد فضای سبز شهری شده یا از آن کوچ می‌کنند و در نتیجه روی اکوسیستم آن منطقه اثر گذاشته یا متأثر می‌شوند. با توجه به بهره گیری انسان از فضاهای سبز و پارک‌ها و لذت بردن از تماشای پرندگان در مجموعه اکوسیستم فضای سبز می‌توان توجیهی برای مطالعه و شناسایی پرندگان و بیان نقش و اثرات آن‌ها بر روی اکوسیستم‌های سبز شهری، بدست آورد (17). به همین دلیل مطالعه پرندگان پارک‌ها و فضاهای سبز شهری در جهان سابقه طولانی دارد و در ایران نیز سال‌هاست که این مطالعات شروع شده و در حال انجام است.

مروری بر مطالعات پرندگان در پارک‌ها و فضاهای سبز

 از مطالعات جهانی می‌توان به مطالعه Pino و همکاران (18( در ارتباط با غنای گونه‌ای پرندگان بین پارک‌های طبیعی اسپانیا، Sandstrom و همکاران (19) در ارتباط با تنوع اکولوژیکی پرندگان در ارتباط با ساختار فضای سبز شهری سوئد، Kark و Shwartz (20) در ارتباط با اینکه چگونگی تغییر پذیری زیستگاه و مدیریت، موجب ناهمگنی پرندگان در یک پارک شهری می‌شود؟، Fors (21) در ارتباط با ارتباط بین ویژگی‌های زیستگاه در فضاهای سبز شهری دهلی و Vallejo و همکاران (22) در ارتباط با توزیع، فراوانی و تنوع پرندگان فضاهای سبز شهر مانیل اشاره نمود.

از مطالعات پرندگان فضاهای سبز شهری در ایران می‌توان به مطالعات انجام شده توسط بهروزی راد (17و 23) در ارتباط با پرندگان فضاهای سبز شهر تهران، هایل مقدم (24) در ارتباط با آشنایی با پرندگان شهری، منصوری (25) در ارتباط با ضرورت وجود پرندگان در فضای سبز شهری، همامی و زائری (3) در ارتباط با تأثیر اندازه و شکل پارک‌های شهری بر غنای گونه‌ای پرندگان و مطالعه عسکری و همکاران (1) در ارتباط با تغییرات شاخص‌های تنوع زیستی پرندگان در پارک‌ها و فضاهای سبز شهر اهواز اشاره نمود.

 شهر نشینی و توسعه شهری در سطح جهان رو به افزایش است و در عرض 30 سال گذشته دو سوم جمعیت انسان ها در سطح شهرها ساکن شده اند، ادامه این توسعه سریع شهری می تواند مخاطرات زیادی از طریق عوامل بیماری زای چند میزبانه برای انسان و حیات وحش آسیب پذیر ایجاد کند، .به همین دلیل درآینده نیاز به پژوهش های بیش تر برای شناخت بیماری های حیات وحش در منظرهای شهری می باشد. علاوه بر آن حضور حیات وحش در فضاهای سبزشهری و همزیستی گروه کثیری از گونه های حیات وحش در شهر ها با انسان لزوم شناخت و مدیریت آن ها را بیان می کند، از طرف دیگر ارزش های اقتصادی، زیبایی و اکولوژیکی گونه های شهرزی ضرورت حفاظت و مدیریت آن ها را دو چندان می کند. فضاهای سبز شهری در بسیاری از شهر به عنوان پشتوانه زیستگاه های طبیعی به شمار می روند و حفاظت کننده گونه های در خطر انقراض جهانی هستند (26).

مطالعات مختلفی در رابطه با چگونگی واکنش گونه‌ها مختلف پرندگان به شهری شدن صورت گرفته است که از جمله این مطالعات می‌توان به Hadidian (27) و Savard (28) اشاره نمود، که نشان دادند با افزایش جمعیت و توسعه شهرها غنای گونه‌ای پرندگان بومی کاهش می‌یابد. از طرفی در حال حاضر حفاظت از تنوع زیستی در پارک‌های شهری به یکی از موضوعات مهم در پژوهش بوم شناسان در سطح دنیا       تبدیل شده است (29). درک نقش این پارک‌ها در حفاظت از تنوع زیستی رو به افزایش است (28). عوامل مختلفی نظیر شکل و اندازه پارک و پوشش زمین می‌توانند بر تنوع و فراوانی گونه‌های حیات­وحش تأثیر گذار باشند (30، 31، 32). بدیهی است با بهبود عوامل موثر بر غنا و تنوع پرندگان می‌توان جمعیت‌های آن‌ها را حفاظت کرده و افزایش داد.

رابطه بین غنای گونه‌ای و اندازه و شکل پارک‌ها یکی از مباحث اصلی در بوم شناسی به شمار می‌رود که برای اولین بار توسط مک آرتور و ویلسون در سال 1967 با عنوان جغرافیای زیستی جزیره مطرح و توسعه یافت (33). بعد از این مطالعه توجه بوم شناسان به این موضوع جلب گردید و در نتیجه مطالعات بسیاری بر روی این اصل مورد تحقیق و بررسی قرار گرفت که همه مطالعات انجام شده در این زمینه به این نکته رسیدند که افزایش غنای گونه‌ای با افزایش مساحت پارک‌ها رابطه مستقیم دارد (31، 34 ،35). البته بیش تر مطالعات این اصل در ارتباط با پارک‌های طبیعی صورت گرفتند و پارک‌ها و فضاهای سبز شهری به مراتب کم تر کانون توجهات قرار گرفتند.

نتایج شاخص‌های تنوع زیستی در پارک‌ها و فضاهای سبز شهری

شاخص‌های تنوع زیستی، میزان فراوانی یک گونه در یک محیط انتخابی را به صورت ارزش عددی برای ما نشان می‌دهند. با استفاده از این شاخص‌ها ما می‌توانیم جامعه را از سه جهت مورد بررسی قرار دهیم. این سه جهت عبارتند از تعداد گونه‌ها، فراوانی گونه‌ها و یکنواختی گونه‌ها (36). شهرها با از بین بردن زیستگاه‌های طبیعی و افزایش گستره خود و  به همراه آوردن توسعه صنعتی تهدیدی مهم در مقیاس‌های مختلف برای تنوع زیستی محسوب می‌شوند و به طور معمول فراوانی گونه‌های پرندگان شهری نسبت به زیستگاه‌های طبیعی بیش تر و تعداد گونه‌ها کم تر می‌باشد (37). نتایج حاصل از مطالعه عسکری و همکاران (1) نشان داد که شاخص‌های تنوع گونه‌ای و یکنواختی گونه‌ای در فصل زمستان بیش ترین مقدار و در فصل بهار کم‌ترین مقدار را داشتند. دارا بودن شرایط متعادل در محیط به دلیل وجود مؤلفه‌هایی مانند پوشش گیاهی متنوع و فراوان، نزدیکی به رودخانه‌ها، مدیریت مناسب پارک‌ها و فضاهای سبز و امنیت باشد. به طوری که هر چه مقدار تنوع پوشش گیاهی بیش تر و همچنین میزان اشکوب­بندی متنوع­تر باشد، می‌توانند پرندگان متنوع‌تری را در خود جای دهند. از طرفی وجود دلایلی مانند نداشتن کف پوش چمنی، عدم دسترسی پرندگان به مواد غذایی و مدیریت نامناسب می‌توانند از جمله دلایل میزان پایین تنوع پرندگان در پارک‌ها و فضای سبز باشند.

مکان قرار گیری پارک­ها نیز از جمله دلایل جذب پرندگان می‌باشد به طوری که در مطالعه آقای Pino و همکاران (18) به این نتیجه رسیدند که تنوع گونه‌ای پرندگان ارتباط مستقیمی با تنوع چشم انداز و فراوانی زیستگاه‌ها اطراف پارک­ها مانند زمین‌های زراعی دارد. به طوری که در مطالعه عسکری و همکاران پارک‌هایی که در مرکز شهر قرار داشتند تنوع گونه­ای کم تری را نشان دادند. همچنین Sandstrom و همکاران (19) در مطالعه خود نشان دادند که کمیت و کیفیت پارک‌ها و فضاهای سبز در شهرها با حرکت از مرکز شهر به حاشیه افزایش می‌یابد و الگوی تنوع پرندگان نیز مطابق با این الگو از مرکز به حاشیه کم تر می‌گردد.

مدیریت پارک‌ها و فضاهای سبز شهری از جمله عوامل تأثیر گذار بر تنوع پرندگان در مطالعه عسکری و همکاران (1) بود. آن‌ها نشان دادند که جامعه پرندگان در پارک‌های شهر اهواز در مناطقی که مدیریتی در سطح بالا داشتند، نسبت به پارک‌هایی که دارای مدیریت ضعیفی بودند غنای گونه‌ای بالاتری را داشتند. همچنین مطالعه Shwartz و همکاران (20) نیز به همین نتیجه رسیدند که مدیریت مناسب پارک‌ها می‌تواند تأثیر معنی داری را بر روی میزان غنای گونه‌ای پرندگان به خصوص پرندگان بومی و ساختار جامعه پرندگان بگذارد.

ساختار و پوشش گیاهی، موجب افزایش دسترسی به مواد غذایی و تنوع بیشتر پناه‌های موجود برای پرندگان و فراهم کردن محل‌های آشیان سازی برای گونه‌های مختلف می‌شود. در نتیجه هر چه ساختار پوشش گیاهی متنوع‌تر باشد شاهد تنوع بالاتری از پرندگان نیز خواهیم بود (38). در واقع فضاهای سبز پناهگاه‌های مهمی برای تنوع زیستی پرندگان در شهرها به شمار می‌روند که در طول مطالعات مختلف به اهمیت این موضوع اشاره شده است (22؛ 1). در واقع حضور پرندگان در فضاهای سبز شهری به دلیل داشتن صدا و زیبایی‌های خاص و منحصر به فرد، می‌توانند عامل محرکی برای جذب شهروندان با پارک‌ها و فضاهای سبز شهری شوند.

نتایج غنای گونه‌ای و اندازه و شکل پارک‌ها و فضاهای سبز شهری

همامی و زائری (3) نشان دادند که غنای گونه‌ای پرندگان پارک‌های شهری اصفهان از سه عامل اندازه پارک، شکل پارک و میزان شلوغی پارک‌ها تأثیر می پذیرد. که این تأثیر در ارتباط با اندازه پارک مثبت و در ارتباط با شلوغی پارک منفی بود. در واقع هرچه اندازه پارک بیش تر غنای گونه‌ای بالاتر و هرچه پارک شلوغ تر غنای گونه‌ای پایین‌تر بود. همچنین در ارتباط با شکل پارک‌ها نیز پارک‌های دایره‌ای شکل به دلیل کاهش اثر حاشیه بر پرندگان بهترین شکل شناخته شد. در واقع توصیه می‌گردد در توسعه پارک‌ها و فضاهای سبز شهری این امر مد نظر قرار گیرد و اشکال دایره‌ای را بر اشکال منظم ترجیح دهیم. در واقع افزایش اندازه پارک‌ها با ایجاد ناهمگنی زیستگاهی و به وجود آوردن زیستگاه‌های محلی موجب افزایش غنای گونه‌ای پرندگان می‌شود. همچنین پارک‌هایی با اندازه بزرگ منابع  قابل اتکای بیش تری را برای پرندگان فراهم می‌کنند. همچنین در این پارک‌ها پرندگان بیش تر از تعارض حاشیه‌ای مصون بوده و تأثیرپذیری کم تری را از محیط بیرون پارک‌ها خواهند داشت (39).

رودخانه‌ها و منابع آبی موجد در شهرها نیز از عوامل مهم تأثیر گذاری بر ایجاد و توسعه پارک‌ها و فضاهای سبز شهری می‌توانند به شمار روند. در واقع رودخانه‌ها و منابع آبی علاوه بر این که به عنوان زیستگاه به طور مستقیم توسط برخی از گونه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، می‌تواند به عنوان یک نیاز اصلی برای تهیه آب مورد نیاز بدن در جذب پرندگان و افزایش غنای گونه‌ای نقش موثری داشته باشد. همچنین وجود منابع آبی و رودخانه‌ها در کنار پارک‌ها و فضاهای سبز شهری می‌تواند عامل مهمی نیز در جذب بازدیدکنندگان و تمایل آن‌ها به استفاده از پارک‌ها باشد(21).

نتیجه گیری

بالا بردن غنای گونه‌ای پرندگان پارک‌های شهری و نگهداری این تنوع مستلزم برنامه ریزی، طراحی و مدیریت فضای سبز به گونه‌ای می‌باشد که کم‌ترین تأثیر را از محیط شهری داشته باشد. یا این که بتوان با استفاده از بافرهای مخصوص شدت  این اثرات را تا میزان قابل توجهی کاهش داد. همچنین برای جذب بیش تر پرندگان و بالا بردن غنای گونه‌ای پرندگان در شهرها می‌تواند به احداث پارک‌هایی با اندازه بزرگ و شکل مناسب، پارک‌هایی میان پارک‌های موجود برای تسهیل حرکت و جابجایی پرندگان بین پارک‌های مختلف شهر (40)، افزایش ناهمگنی و تنوع زیستگاه در پارک‌ها، اختصاص محیط‌هایی بدون شلوغی و آرام در پارک‌ها، فراهم آوردن منابع غذایی و آبی اقدام نمود.

همچنین می‌توان با مدیرت صحیح در پارک‌ها مانند نصب دوربین‌هایی برای تماشای پرندگان، برگزاری کارگاه‌های آموزشی، مستقر کردن ایستگاه‌های پرنده نگری، فروش پوستر و بروشورهای مربوط به پرندگان محل و غیره را ایجاد نمود. با این روش می‌توان شهروندان و مراجعه کنندگان را ترغیب به آشنایی بیش تر با پرندگان نمود. در واقع می‌توان با یک فرهنگ سازی مدیریت شده بخش قابل توجهی از جامعه پرندگان را در پارک‌ها حفظ نموده و میزان استفاده از این پارک‌ها را در سطح شهر افزایش داد.

منابع

1-   عسکری، ر.، بهروزی راد، ب.، خلیلی پور، ا.، یا حقی، ا. 1389. بررسی تغییرت شاخص‌های تنوع زیستی پرندگان در پارک‌ها و فضاهای سبز شهری، فصلنامه محیط زیست جانوری، سال دوم، شماره 2: 56-41.

2-      Bryant, M.M. 2006. Urban landscape conservation and the role of ecological greenways at local and metropolitan scals. Landscape and Urban Planning. Vol. 76:23-44.

3-   همامی، م. و زائری­امیرانی، آ. 1390. بررسی تأثیر اندازه و شکل پارک­های شهری بر غنای گونه­ای پرندگان (مطالعه موردی: پارک­های اصفهان). مجله محیط شناسی. سال سی و هفتم. شماره 59. ص 55-62.

4-   یوسفی، ا.، قسامی، ف.، صالحی، ا. و کافی، م. 1391. مکان­یابی و تحلیل تناسب فضای سبز شهری با در نظر گرفتن اصول اکولوژیک (مطالعه موردی: پارک­های محله­ای بیرجند). مجله محیط شناسی. سال سی و هشتم. شماره 4. ص 178-169.

5-   حبیبی، م. شکوری، ف. و شقاقی، م. 1391. توسعه فضای سبز شهری رهیافتی در پایداری زیست محیطی شهرها. دومین کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت محیط زیست. ص 11.

6-      مجنونیان، ه. 1374. مباحثی پیرامون پارک­ها، فضای سبز و تفرجگاه­ها. سازمان پارک­ها و فضای سبز تهران. 252 ص.

7-   هادوی، س. و کامور شلمانی، آ. 1378. جایگاه طراحی فضای سبز در برنامه­ریزی محیط زیست. در مجموعه مقالات سمینار فضای سبز. انتشارات سازمان پارک­ها و فضای سبز شهر تهران. جلد 2.

8-      اردکانی، م. ر. 1382. اکولوژی، انتشارات دانشگاه تهران، 340 صفحه.

9-   بهروزی راد، بهروز؛ عبدالرحمان راسخ و زهره لجمیری اورک، ۱۳۹۲، بررسی برای شناسایی فون پرندگان درمسجدسلیمان مطالعه موردی پارک جنگلی بی بیان، دومین همایش ملی حفاظت و برنامه زیری محیط زیست، همدان، شرکت هم اندیشان محیط زیست فردا. 

10-  قجاوند، ا. و تدین، م. 1389. نقش تنوع زیستی در احداث فضای سبز شهری و مکان­های تفریحی. اولین همایش ملی دانشجویی اکولوژی حفاظت. ص 65.

11-  Heidt, v., and Neef, M. 2005. Benefits of urban green space and urban climate. Viewed at November 2013, <http://www.regiocomun.uni-mainz.de>

12- صالحی­فرد، م. و علی­زاده، د. 1387. تحلیلی بر ابعاد اجتماعی و روان­شناختی فضاهای سبز در شهرها (با رویکرد مدیریت شهری). فصلنامه مدیریت شهری. شماره 21. ص 33-19.

13-  Ambuel,B.,  S.A.,  Temple.1983.  Area dependent changes in the bird communities and vegetation in southern Wisconsin forest.Ecology. 64:1057–1068.

14- عسکری، ر.، بهروزی راد، ب.، خلیلی پور، ا.، یا حقی، ا.  ۱۳۹۰، بررسی تغییرات جمعیت پرندگان پارک ها و فضاهای سبز شهر اهواز در بهار 1389، پنجمین همایش ملی بحرانهای زیست محیطی ایران و راهکارهای بهبود آنها، اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات خوزستان.

15-  Pudyatmoko, S., Nurvianto, K., and Nurvianto, S. 2009. Role of urban environment on conservation of bird’s diversity in Java, Indonesia. Jornal of Biological Sciences. Vol. 9: 345-350

16-  Ford, H.A. and Paton, D. C. 1986. The Dynamic Partnership: Birds and Plants in Southern Australia, the Flora and Fauna of South Australia Handbooks Committee, Adelaide.

17- بهروزی­راد، ب. 1373. پرندگان فضای سبز شهر تهران. فصلنامه علمی فضای سبز. انتشارات سازمان پارک­ها و فضای سبز شهر تهران. شماره هشتم. ص 55-50.

18-  Pino, J., Roda, F., Ribas, J. and Pons, X., 2000. Landscape structure and bird species richness: implications for conservation in rural areas between natural parks. Landscape and Urban Planning, 49:35-48.

19-  Sandstrom, U.G., Angelstam, P. and Mikusinski, G., 2006. Ecological diversity of birds in relation to the structure of urban green space. Landscape and Urban Planning, 77:39–53.

20-  Shwartz, A., Shirle, S. and Kark, S., 2008. How do habitat variability and management regime shape the spatial heterogeneity of birds within a large Mediterranean urban park? Landscape and Urban Planning, 84:219–229.

21-  Fors, I.M.G., 2008. Relation between habitat attributes and bird richness in a western Mexico suburb. Landscape and Urban Planning, 84:92–98.

22-  Vallejo, J.B.M, Aloy, A.B. and Ong, P.S., 2009. The distribution, abundance and diversity of birds in Manila’s last greenspaces. Landscape and Urban Planning, 89:75–85.

23- بهروزی­راد، ب. 1378. پرندگان فضلی سبز شهر تهران. مجموعه مقالات علمی و تخصصی فضای سبز. انتشارات سازمان پارک­ها و فضای سبز شهر تهران. جلد سوم. ص 47-43.

24- هایل مقدم، ک. 1372. آَشنایی با پرندگان شهری. فصلنامه علمی فضای سبز. انتشارات سازمان پارک­ها و فضای سبز شهر تهران. شماره سوم. ص 66-64.

25- منصوری، ج. 1375. ضرورت وجود پرندگان در فضای سبز شهری. مجموعه مقالات علمی و تخصصی فضای سبز . انتشارات سازمان پارک­ها و فضای سبز شهر تهران. جلد 1. ص 32-30.

26- بهروزی راد, بهروز، ۱۳۹۳، مدیریت حیات وحش در فضاهای سبز شهری، اولین کنگره ملی زیست شناسی و علوم طبیعی ایران، تهران، مرکز راهکارهای دستیابی به توسعه پایدار، انجمن حمایت از طبیعت ایران،

27-  Hadidian,J.,et al .1997. A citywide breeding bird survey for Washington, D.C. Urban Ecosystems, 1: 87-102.

28-  Savard,J.P.L.,  P.,Clergeau  and  G.,Mennechez.  2000.  Biodiversity concepts and urban ecosystems, 48:131-142.

29-  Porter,E.E., B.R.,Forschner and R.B., Blair. 2001. Woode vegetation and canopy fragmentation along a forest-to-urban gradient, Urban Ecosystems, 5:131-151.

30-  Janzen,D.H.  1983.  No park is an island: increase in interference from outside as park size decreases, Oikos, 41:402–410.

31-  Jokim aki,J. 1999. Occurrence of breeding bird species in urban parks: effect of park structure and broad-scale variation, Urban Ecosystems, 3:21-34.

32-  Wiens,J.A., 1989. Spatial scaling in ecology. Functional ecology. 3:385-397.

33-  MacArthur,R.H.,  E.O.,Wilson.  1967.  The Theory of Island Biogeography. Princeton, N.J.:  Princeton University Press.

34-  Cornelis,J , M., Hermy. 2004. Biodiversity relationships in urban and suburban parks in Flanders, Landscape Urban Planning, 69:385–401.

35-  Fernandez-Juricic,E. 2000. Bird community composition patterns in urban parks of Madrid: the role of age, size and isolation, Ecological Restoration, 15:373–383.

36-  اسماعیلی ساری، ع. 1381. آلاینده‌ها، بهداشت و استاندارد در محیط زیست. انتشارات نقش مهر. 767 صفحه.

37-  Alvarez, R.O. and Fors, I.M., 2009. Living in the big city: Effects of urban land-use on bird community structure, diversity, and composition, Landscape and Urban Planning, 90:189–195.

38-  Khera, N., Mehta, V. and Sabata, B.C., 2009. Interrelationship of birds and habitat features in urban greenspaces in Delhi, India. Urban Forestry & Urban Greening, 8:187–196.

39-  Saunders,D.A.  R.J.,Hobbs  and  C.R.,Margules.  1991.  Biological consequences of ecosystem fragmentation: a review, Conservation Biology, 5:18–32.

40-  Palmer,G.C.,et  al  .2008  .Determinants  of  native  avian  richness  in  suburban  remnant  vegetation: Implications for conservation planning, Biological conservation, 2329-2341.