پیش‌درآمدی بر اکولوژی منظر دریایی (مطالعه موردی: ساحل منطقه عسلویه)

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 43، زمستان 96

پیش­درآمدی بر اکولوژی منظر دریایی (مطالعه موردی: ساحل منطقه عسلویه)

مریم فرهی فریمانی[1]^*

MFarrahiF@gmail.com

مهدی حقیقت­بین [2]

چکیده

اکولوژی و بالاخص اکولوژی منظر پدیده­ای نسبتاً نوپا در دنیای علم بیولوژیک است. اکولوژی منظر(سیمای سرزمین) به بررسی رابطه بین عملکرهای اکولوژیکی و الگوهای سه بعدی در زیستگاه­های خشکی می­پردازد. اخیراً بسیاری از مکتوبات علمی در این حوزه حول اکوسیستم­های آبی از جمله اکوسیستم­های دریایی می­چرخد که اکولوژی منظر دریایی نام گرفته­است. وجود اکوسیستم­های آبی متنوع و 6700 کیلومتر نوار ساحلی در ایران ضرورت پژوهش در این حوزه را یادآور می­شود. در عصر حاضر که جوامع به دنبال مهاجرت به شهرهای ساحلی هستند و به­سرعت از منابع غنی دریایی استفاده می­کنند، ایجاد تعادل و تعامل مثبت میان اکوسیستم دریایی، شهری و انسانی امری حیاتی و مشکل است.

هدف از انجام این مطالعه معرفی عوامل و اجزای محیط­زیست ساحلی- دریایی است که می­تواند گستره­ای از عوامل فیزیکی(مانند خشکی، آب) تا غیرفیزیکی(فرهنگ، تاریخ، چشم­انداز) را دربرگیرد. در این پژوهش که از نظر ماهیت و روش توصیفی است، با استفاده از جمع­آوری اطلاعات به روش کتابخانه­ای و میدانی به توصیف این شاخه از علم اکولوژی می­پردازد، تا از این رهگذر دریچه­ای برای جامعه علمی کشور باز نماید. سپس به دو ویژگی مهم از منظر دریایی عسلویه یعنی اجزای تشکیل­دهنده و نحوه پیکربندی و آرایش فضایی پرداخته می­شود. در تجزیه و تحلیل ویژگی نخست با کمک تکنیک سوآت، نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید هر یک از اجزا بررسی می­شوند. در مورد ویژگی دوم، به کمک روی هم اندازی نقشه­های هوایی و تعیین حد و مرزِ لکه­ها، دالان­ها و ماتریکس، پیوستگی اکولوژیکی و اتصال لکه­های منطقه ساحلی به کمک دالان­ها تجزیه و تحلیل می­شوند.

واژه­های کلیدی: معماری منظر، اکولوژی منظر، منظر دریایی، نوار ساحلی، عسلویه.

مقدمه

مطالعه در حوزه اکوسیستم­های دریایی اخیراً به موضوع پژوهشی بحث­برانگیزی در میان جوامع علمی تبدیل شده­است. سال 1970 میلادی نقطه آغازی برای نگارش مقالات علمی است که واژه Marine Ecosystem را در چکیده، واژگان کلیدی یا متن دارند و به آن پرداخته­اند. طبق نمودار 1 در طی چهار سال یعنی بین سال­های 2008 تا 2012 م. تعداد مستندات علمی از 1100 به 1500 سند در هر سال افزایش یافته­است که اهمیت این حوزه از علم را در جهان نشان می­دهد(1).

نمودار 1- نمایش روند افزایش مکتوبات علمی با واژه اکوسیستم دریایی از سال 1970میلادی

(منبع:Broja, 2014  برگرفته از SCOPUS, 2013)

 بر اساس آمار واژه­های کلیدی که در مقالات و کتاب­هایی با این موضوع به رشته تحریر درآمده­است، متداول­ترین موضوعات در این حوزه به انواع زیر تقسیم می­شوند(1):

1)  اکوسیستم دریایی با میزان 8/28 درصد از مجموع مستندات علمی در این حوزه بخش اعظم آن را تشکیل می­دهد.

2) تنوع زیستی با میزان 6/26 درصد جایگاه دوم را به خود اختصاص داده­است. این کلیدواژه در هر سطحی از ساختار جانداران دریایی استفاده شده­است از قبیل باکتری­ها، فیتوپلانکتون­ها[3]، موجودات دریایی ته­زی[4]، ماهی­ها، پستانداران، پرندگان دریایی و غیره.

3)  کارکردی بودن (7/10 درصد)، شامل جنبه­هایی از قبیل عملکرد اکوسیستم، بیوماس­ها، زنجیره­های غذایی، محصولات اولیه و ثانویه و غیره.

4)  پژوهش­های محیط­زیستی (7/9 درصد)، شامل موضوعاتی نظیر آلودگی، دیده­بانی محیط­زیست، فشارهای انسانی، ارزیابی ضریب تأثیرات و غیره.

5)  پارامترهای ساختاری (6/6 درصد)، موضوعاتی مانند    نسبت فراوانی، غنای زیستی و تنوع آن­ها.

6)  تغییرات آب و هوایی (4/3 درصد)

7)  اکولوژی (4/3 درصد)

8)  مدیریت سیستم­ها (2/3 درصد)

9)  مباحث ژنتیکی دریایی (6/1 درصد)

10)  حفاظت دریایی (1 درصد)

11)  مدل­سازی اکوسیستم­ها (9/0 درصد)

12)  سایر موضوعات (5/4 درصد)

پیشینه پژوهش

بحث مناطق حفاظت­شده ساحلی- دریایی نخستین بار در دهه 1960 مطرح شد و رشد و توسعه آن به طور جدی در کنگره بالی در سال 1982 مورد توجه جهانیان قرار گرفت. در ادامه این بحث، مدیریت یکپارچه منطقه ساحلی[5] برای نخستین بار به عنوان فعالیت رسمی دولتی در سال 1972 در آمریکا آغاز شد. کنگره آمریکا با وضع قانون مدیریت مناطق ساحلی بدعت­گذار این فعالیت ثمربخش به شمار می­آید(2). مطالعات انجام شده در ایران در زمینه اکوسیستم دریایی[6] و اکولوژی منظر دریایی[7] بسیار محدود است. کتاب­های فارسی که در این زمینه به رشته تحریر درآمده یا ترجمه شده­است شامل موارد زیر می­شود: کتاب "مناطق حفاظت­شده ساحلی- دریایی" از مجنونیان(1377) که در آن به شرح و بسط معیارهای انتخاب، طرح­ریزی و فنون مدیریت یک منطقه­ی ساحلی دریایی پرداخته شده­است. کتاب "راهنمای تهیه طرح مدیریت زون ساحلی" از دانه­کار و همکاران(1384)، راهنمای "دستورالعمل­های آی. یو .سی. ان در مورد پارک­های ملی ساحلی- دریایی" از مجنونیان(1384)، کتاب "کاربرد مفهوم ذخیره­گاه­های زیست­کره در مناطق ساحلی- دریایی" از مجنونیان و همکاران(1384) و کتاب "مفاهیم اکولوژی آبزیان" از طاهری میرقائد و همکاران(1394).

روش پژوهش

نوع پژوهش براساس هدف، کاربردی- عملی و روش آن براساس ماهیت، توصیفی-تحلیلی از نوع مطالعه موردی است. با توجه به ویژگی خاص بستر این پژوهش، ابتدا مبانی نظری و چارچوب کلی از طریق مطالعات‌ کتابخانه‌ای استخراج می­گردد و سپس با بررسی منطقه از طریق مطالعات میدانی به معرفی اکوسیستم­های دریایی موجود در منطقه پرداخته می­شود.

مبانی نظری

اکوسیستم­های دریایی از بزرگ­ترین اکوسیستم­های آبی[8] به شمار می­آیند. این اکوسیستم­ها شامل اقیانوس­ها[9]، باتلاق­ها[10]، حوزه­های کشندی[11]، مصب­ها[12]، کولاب­ها[13]، جنگل­های مانگرو[14]، آبسنگ­های مرجانی[15]، دریاهای عمیق[16] و کف دریاها[17] می­شوند. آب­های این زیست­بوم­ها در مقایسه با آب شیرین نمک بیش­تری دارند و به عنوان بستری برای زندگی گیاهان و جانوران دریایی، چرخه غذایی آن­ها را حمایت می­کنند(3).

     این اکوسیستم برای سلامت و بقای هر دو اکوسیستم آبی و خشکی بسیار حایز اهمیت است. مطابق با آمار مرکز منابع جهانی[18]، زیستگاه­های ساحلی به تنهایی حدود یک سوم محصولات بیولوژیکی دریایی را شامل می­شوند. در این بین اکوسیستم­های مصبی یعنی علفزارها[19]، جنگل­های مانگرو مولدترین مناطق روی کره­ی زمین هستند. به علاوه اکوسیستم­های دریایی دیگر نظیر آبسنگ­های مرجانی، در جایگاه منبعی برای تأمین غذا و پناهگاه موجوداتی با بالاترین سطح تنوع زیستی دریایی در جهان مطرح هستند(4)و این­ها همگی دلیل بر این مدعاست که اکوسیستم دریایی حساسیت­برانگیزترین زیست­بوم روی زمین است. انسان باید نگرش محدود خود را از طبیعت گسترش دهد تا بتواند در پروژه‌های خود مفاهیم وسیع­تری از اکولوژی محیط را بگنجاند تا بتواند به حفظ و تقویت اکوسیستم­ها کمک نماید. محیط مصنوع باید در متن اکوسیستم اطرافش قرار داشته باشد و این نظریه به شدت مورد دفاع اکولوژیست­هاست.

اکولوژی قسمتی از علم بیولوژی است که از روابط خارجی موجودات زنده با یکدیگر سخن می­گوید(5). واژه­ی اکولوژی از دو کلمه­ی یونانی اویکوس(به معنی مسکن، خانه، بستر زیست یا محل زندگی) و لوگوس(به معنی شناخت، علم یا دانش) تشکیل شده و معنای تحت­الفظی آن عبارت است از مطالعه­ی موجودات زنده در بستر زیستشان... به طور کلی دانش اکولوژی مجموعه شناخت­هایی است که انسان درباره­ی تأثیر محیط بر روی موجودات زنده و بالعکس و ارتباطات متقابل بین موجودات زنده به دست می­آورد(6). علم اکولوژی به شاخه­های متفاوت تقسیم می­شود نظیر اکولوژی انسانی، اکولوژی شهری، اکولوژی آبی، اکولوژی خشکی و غیره که هر کدام تعریف خاص خود را دارند. در این میان به موضوع اکولوژی خشکی یا همان سیمای سرزمین به دلیل نزدیکی با موضوع این پژوهش می­پردازیم.

اکولوژی سیمای سرزمین[20] برای ارزیابی ارتباط بین علم
اکولوژی و الگوهای فضایی در زیستگاه خشکی تعریف شده­است. این شاخه از اکولوژی هویتی نسبتاً نوپا و میان­رشته­ای دارد که موضوع بحث آن بررسی ارتباط بین عملکردهای اکولوژیکی و الگوهای سه بعدی است(7، 8 و 9) و اساساً برای مدیریت عملکردها در این سیستم ایجاد شده­است(7). چندین ابزار، مدل و روش مهم برای تجزیه و تحلیل سیستم­های خشکی ابداع شده­اند که فهم و درک ما را از تأثیر آشفتگی­های منظر بر سلامتی و پایداری اکوسیستم­ها در چندین مقیاس توسعه می­دهد(7 و 9). به طور کلی این ابزارها و استانداردها سه ویژگی با اهمیت زیر را ارزیابی می­کنند:

- نخست اجزای تشکیل­دهنده منظر که ترکیب[21] نامیده می­شود و منظور از آن تنوع زیستی است که در انواع لکه­ها[22]وجود دارد.

- ویژگی دوم پیکربندی و آرایش فضایی[23]عناصر ساختاری منظر که به نحوه چیدمان انواع لکه­ها تأکید دارد.

- ویژگی سوم ابعاد فرکتال­ها[24]است که بیان­کننده میزان پیچیدگی چیدمان­هایی است که در ویژگی دوم ذکر شدند(9).

شکل 1- دالان­ها، اتصالات میان لکه­ها را فراهم می­آورند(10)

منظر دریایی در جایگاه جدیدترین شاخه اکولوژی منظر ویژگی­های فیزیکی محیط­زیست دریایی، خواص شیمیایی، قدمت و طول عمر گونه­های زیستگاه و تنوع زیستی آن­ها را مطالعه می­کند. آشفتگی و عدم تجانس جغرافیایی که روی زمین وجود دارد به لبه آب ختم نمی­شود و این موضوع در زندگی داخل آب نیز جریان دارد. این موضوع بر کسی پوشیده نیست که محیط­زیست آبی، سازوکارهای خاصی را برای ارتقاء و اتصال لکه­ها و حفظ پیوستگی میان آن­ها دارد(شکل 1). شناخت و بررسی همه این موارد برای رسیدن به پایداری و یکپارچگی اکولوژیکی این سیستم­ها حیاتی هستند(4). در این راستا شناخت الگوهای زیستگاه دریایی از اهمیت خاصی برخوردار است. به­طور معمول برخی از الگوهای خاص دریایی[25]قابل تشخیص هستند و شامل لکه­های موزاییکی از جنگل­های مانگرو، آبسنگ­های مرجانی، بسترهای علفزارهای دریایی، باتلاق­های کشندی، حوزه سواحل سنگی و بیوتای باتلاق نمکی می­شوند(7 و 8). علاوه بر این منظر دریایی لزوماً به جغرافیای فیزیکی خاصی از منظر زیر آب اشاره ندارد. اما می­تواند برای شرح و بسط تنوع در ترکیبات شیمیایی در سرتاسر ستون آبی هم استفاده شود. این ترکیبات شیمیایی نقش مؤثری را در اکولوژی اندام­های جانداران دریایی ایفا می­کند(4). با توجه به آن­چه گفته شد، می­توان تعاریف زیر را برای منظر دریایی[26] بیان نمود:

     منظر دریایی به عنوان ناحیه­ای از دریا، خط ساحلی و زمین(خشکی) است که به­وسیله افراد آن محدوده درک می­شود و نوع فعالیت­ها و تعاملات مردم بومی را با زمین، دریا، طبیعت و زیست­بوم آن منطقه شکل می­دهد(12).

     در تعریف دیگری از واژه منظر دریایی آمده­است که منظر دریایی به عنوان حوزه­ای از یک منطقه کلان با مقیاس مشخص که دریا را به عنوان جزء کلیدی خود دارد و ویژگی­های فیزیکی و تجربی نظیر ارتباط میان آسمان، زمین و دریا را نیز شامل می­شود. بنابراین طبق این تعریف محیط­زیست دریایی به عنوان قسمتی یکپارچه از تجربه منظر دریاست(13).

     منظر دریایی تعریف گسترده­تری دارد و پارامترهای متنوعی را درون خود جای می­دهد. منبعی دیگر بیان می­دارد که منظر دریایی شامل چشم­اندازهای ساحل به دریا، محیط­زیست دریایی، زیستگاه خشکی نزدیک به آب، فرهنگ، تاریخ و انسان­شناسی مردمان منطقه بلافصل خود می­شود(14).

جدول 1- مقایسه نکات افتراق و اشتراک تعاریف منظر دریایی. منبع: نگارندگان

با توجه به تعاریف فوق می­توان گفت منظر دریایی که ساحل را به عنوان نقطه تلاقی عوامل فیزیکی و انسانی دارد، بخشی از منطقه ساحلی است که به­وسیله انسان ادراک می­شود. و هیچ­گاه نمی­شود برای این منطقه مرز مشخصی قایل شد. زیرا مانند یک موجود زنده در حال رشد، تغییر و تعامل با عوامل فیزیکی و انسانی مجاور خود می­باشد. عوامل فیزیکی نظیر دریا، خشکی، آسمان، چشم­اندازها و به طور کلی زیست­بوم منطقه است و عوامل انسانی نیز به پیشینه فرهنگی و تاریخی منطقه اشاره دارند.

منطقه ساحلی به عنوان زیست­بوم مشترک میان آب و خشکی مفصل قدرتمندی برای حفظ پیوستگی میان دو زیست­گاه است. در طبیعت، سیستم­های ساحلی حافظ تعادل اکولوژیکی هستند که ثبات خط ساحلی، ترمیم و دوباره­سازی ساحل، تولید و چرخه مواد غذایی را تضمین می­کند و همه این­ها اهمیت اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی به­سزایی دارند. این سیستم­های طبیعی در معرض خطر انواع تهدیدهایی قرار دارند که در اثر عدم مدیریت فعالیت­های انسانی نظیر ریختن پسآب­های صنعتی به آب، برداشت بی­رویه از منابع دریایی و غیره به وجود می­آید. برای این منظور لازم است که سیستم مدیریتی به نام مدیریت یکپارچه منطقه ساحلی طرح­ریزی شود تا همه معضلات را پوشش دهد(2). این سیستم مدیریت با ارزیابی‌های مختلفی همراه است که شامل موارد زیر می‌باشد:

-    ارزیابی تأثیرات محیط­زیستی[27] ابزار قدرتمندی برای نحوه مدیریت محیط­زیست می­باشد که از سال 1970 تاکنون استفاده می­شود.

-  ارزیابی تأثیرات بصری[28]به عنوان شاخه­ای از EIA اما مجزا در چارچوب اصول علم ارزیابی تأثیرات محیط­زیستی عمل می­کند. سیمای سرزمین، چشم­اندازها و یکپارچگی بصری در این ارزیابی بررسی می­شود. از سال 1945 مؤسسه منظر[29] و مؤسسه مدیریت و ارزیابی محیط­زیستی[30]در کشور انگلستان تلفیق شدند. این تلفیق با هدف تهیه و تنظیم دستورالعملی برای نحوه چگونگی انجام کار در حوزه سیمای سرزمین و ارزیابی تأثیر بصری صورت گرفته­است. ویرایش نخست و دوم این دستورالعمل به ترتیب در سال­های 1995 و 2002 به چاپ رسید و ویرایش سوم آن در سال 2011 وارد عرصه علم شده­است(15). نسخه­های اولیه این دستورالعمل در کتابی تحت عنوان "دستورالعمل­های ارزیابی منظر و آثار بصری" به­وسیله منوچهر طبیبیان در سال 1385 ترجمه شده­است(16).

مواد و روش­ها

منطقه ساحلی عسلویه از نظر تقسیمات سیاسی جزء استان بوشهر و از توابع شهرستان کنگان است. این منطقه که در شرقی­ترین قسمت استان بوشهر واقع شده­است از شرق و شمال­شرق به سلسله جبال زاگرس، از شمال به شهرستان جم، از شمال­غرب به شهرستان دیر، از جنوب و غرب به خلیج فارس منتهی می­شود.

نقشه 1- موقعیت منطقه عسلویه در نقشه جغرافیایی. منبع: نگارندگان

شهر عسلویه، در جنوبی­ترین نقطه کشور و در حاشیه شمالی خلیج فارس، به عنوان یکی از نقاط محروم کشور از لحاظ امکانات و تسهیلات لازم برای سکونت به شمار می­رود. با وجود این­که از این منطقه به عنوان پایتخت اقتصادی ایران نام برده می­شود ولی به لحاظ وجود زیرساخت­های لازم بسیار ضعیف ­می­باشد. محیط طبیعی این منطقه در اثر استقرار تأسیسات نفت و گاز در یک بازه زمانی کوتاه­مدت به شدت تخریب شده­است. اقتصاد در منطقه بر پایه صنعت نفت می­باشد که این منبع نیز رو به اتمام است و علاوه بر آن در حال آسیب رساندن به محیط­زیست عسلویه می­باشد و پس از اتمام ذخایر نفت و گاز، طبیعت تخریب­شده تنها میراث برای آیندگان این شهر می­باشد.

از میان اجزای محیط­زیست ساحلی که در ابتدای بحث به آن­ها اشاره شد، در حوزه مطالعه موردی یعنی ساحل منطقه­ عسلویه می­توان از زیستگاه­های زیر نام برد: جنگل­های مانگرو(گونه چندل و حرا)، آبسنگ­های مرجانی، خورها و مصب­ها(بساتین و هاله)، ساحل ماسه سفید، سواحل صخره­ای(دماغه نای­بند)، پهنه­های جلبکی، دلتای رودخانه گاوبندی و علفزارهای دریایی. تصاویری از این زیستگاه­های دریایی- ساحلی در ادامه آورده شده­است.

جدول 2- اجزای محیط­زیست ساحل منطقه عسلویه. منبع: نگارندگان، سال 1394

جانمایی زیستگا­ه­های ساحلی در منطقه مورد نظر در نقشه 2 نشان داده شده­است. همان­طورکه ملاحظه می­شود، تراکم تنوع زیستی در حوزه خلیج نای­بند بیش­تر است و در منطقه صنعتی عسلویه که بین شهر عسلویه و بندر سیراف واقع شده­است با تخریب گونه­های با ارزش محیط­زیستی مواجه می­شویم.

نقشه 2- نمایش موقعیت اکوسیستم­های ساحلی- دریایی منطقه عسلویه. منبع: نگارندگان

تجزیه و تحلیل

براساس آن­چه که در بخش مبانی نظری مطرح شد، اجزای تشکیل­دهنده منظر، پیکربندی و آرایش فضایی در منطقه ساحلی عسلویه به صورت زیر قابل بررسی است. اجزای تشکیل­دهنده منظر دریایی شامل گونه­هایی است که در جدول شماره 2 نام برده شده­است و به تفکیکِ لکه، دالان و ماتریکس در جدول شماره 3  به بررسی نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید آن­ها پرداخته شده­است.

    جدول 3- بررسی ارزش­های اجزای تشکیل­دهنده منظر دریایی به تفکیک لکه، دالان و ماتریکس در منطقه ساحلی عسلویه با تکیه بر جدول سوآت. منبع: نگارندگان

این اجزا از تنوع زیستی بالایی برخوردار هستند و این ویژگی به عنوان نقطه قوت در اکثر اکوسیستم­های منطقه وجود دارد. برخی از این اجزا به صورت پهنه­هایی هستند که لکه­ها را شکل می­دهند و به­وسیله دالان­ها به یکدیگر متصل شده­اند. برای نمونه همان­طورکه در نقشه شماره 3 مشاهده می­شود، لکه آبسنگ­های مرجانی و علفزارهای دریایی به­وسیله دالان دریاکنار ماسه­سفید به یکدیگر متصل شده­اند. یا لکه آبسنگ­های مرجانی اتصال خود را به لکه دیگر در خارج از حوزه مطالعه به­وسیله دالان سواحل مرتفع صخره­ای ایجاد نموده­است. همچنین شایان ذکر است که پیوستگی الکولوژیکی میان لکه­های خور هاله و علفزارهای دریایی به دلیل عبور مسیر دسترسی از این ناحیه دچار گسیختگی شده­است. ماتریکس منظر در حوزه خلیج نای­بند از دو جنس آب و خشکی است. در واقع لکه­ها و دالان­ها در بستری از آب خلیج و دشت­های مشجر قرار گرفته­اند و مرز مشترک این دو ماتریکس را دالان دریاکنار ماسه­سفید و سواحل خطی و مرتفع صخره­ای شکل می­دهند. به این ترتیب نحوه پیکربندی و آرایش فضایی که میان اجزای منظر دریایی در منطقه عسلویه وجود دارد به صورتی است که در نقشه شماره 3 آورده شده­است.

نقشه 3- نمایش نحوه اتصال لکه­ها به­وسیله دالان­ها در ماتریکس منطقه ساحلی عسلویه(نحوه پیکربندی و آرایش فضایی). منبع: نگارندگان

در بحث چشم­اندازهای ساحل به دریا که جزئی از منظر دریایی محسوب می­شوند عسلویه پتانسیل­های بسیار خوبی دارد. این چشم­اندازها در منطقه حفاظت­شده نای­بند و بندر سیراف قابل توجه هستند. یکپارچگی بصری ساحل، حفظ خط افق دریا، کوه­های تاقدیس عسلویه در شمال منطقه و دورنمای جنگل­های حرا از جمله ویژگی­های قابل بررسی در ارزیابی بصری این منطقه هستند.

جدول 4- چشم­اندازهای مطلوب ساحل منطقه عسلویه. منبع: نگارندگان، سال 1394

نتیجه­گیری

از آنجا که اکولوژی علم مطالعه روابط موجود زنده با محیط اطرافش است، اکولوژی منظر دریایی به مطالعه رابطه اکوسیستم­های ساحلی- دریایی نظیر جنگل­های مانگرو، تالاب­ها، علفزارهای دریایی و غیره با محیط خشکی و آب می­پردازد. محیط این اکوسیستم­ها علاوه بر بستر فیزیکی­شان شامل چشم­اندازهای دریا به ساحل و بالعکس، فرهنگ، تاریخ و مردمان منطقه بلافصل نیز می­شود. در واقع اکولوژی منظر دریایی به ترکیبی از عوامل فیزیکی و غیرفیزیکی می­پردازد. منظر دریایی در منطقه ساحلی عسلویه شامل اکوسیستم­هایی است که موقعیت آن­ها در نقشه 2 نشان داده شده­است. همچنین زیست­بوم مردمان منطقه مانند امرار معاش از راه دریا، گذران زندگی، فعالیت­های کشاورزی و حتی سازه­های معماری که به­وسیله بومیان ساخته شده­است در زمره عوامل منظر دریایی قرار می­گیرند. در حال حاضر با استقرار صنایع نفت و گاز در منطقه، ترکیب منسجم و کاملِ منظر دریایی دستخوش تغییرات زیادی شده­است. مرگ تدریجی اکوسیستم­ها به دلیل ورود آلاینده­های نفتی به درون دریا، ساخت و سازهای غیرقانونی که چشم­اندازهای ساحل و دریا را تحت تأثیر قرار داده­است، از بین رفتن پیوستگی اکولوژیکی به واسطه ایجاد مسیرهای دسترسی و غیره این نکته را یادآوری می­نماید که منطقه در امر مدیریت نیازمند بازنگری ویژه با رویکرد برنامه­ریزی و طراحی بومی­شناختی ساحلی- دریایی است(جدول 5).

جدول 5- نمونه­هایی از عوامل تخریب منظر دریایی در منطقه عسلویه. منبع: نگارندگان، سال 1394

چنین به نظر می­رسد که طراحی محیط با رویکرد بوم­شناختی و مطالعات پایه در زمینه منظر دریایی می­تواند با کمک طراحی در مناطق ساحلی که جاذبه­های طبیعی دارند(جدول 4) در حفظ و نگهداری این جاذبه­ها کمک نماید. به عبارت دیگر طراحی اکولوژیکی(ساحلی- دریایی) منظر به عنوان پل ارتباطی میان اکوسیستم­های ساحلی- دریایی و مناظر و چشم­اندازهای اطراف آن عمل می­کند که هدفی دو سویه را دنبال می­کند. از یک سو به حفاظت و سلامت اکوسیستم­های ساحلی می­اندیشد
و از سوی دیگر زمینه را برای ورود اجتماعات مردم به عرصه­های طبیعی فراهم می­کند. منظر دریایی به عنوان نقطه تلاقی اکوسیستم­های آبی و خشکی این نقش را به صورت ظریف­تر و دقیق­تر ایفا می­نماید. رویکرد اکولوژیکی در طراحی نوار ساحلی این منطقه همراه با شناسایی دقیق این اکوسیستم­ها و پتانسیل­ها و آسیب­های هر کدام می­تواند گامی رو به جلو در جهت حفاظت منطقه باشد.

نمودار 2- سلسله مراتب موضوعات اکولوژیکی. منبع: نگارندگان

اجزای محیط­زیستی ساحلی در عسلویه مطابق آن­چه در نمودار2 آمده­است شامل ساحل ماسه­سفید، خورها و مصب­ها، آبسنگ­های مرجانی و جنگل­های مانگرو می­باشد که نمونه­هایی از تصاویر آن­ها در جدول 2 آورده شده­است.

منابع

1. Broja, Angel, 2014. Grand challenges in marine ecosystems ecology. Journal of Frontiers in Marine Science. V1: 1- 6.
2. مجنونیان، هنریک. مناطق حفاظت­شده ساحلی- دریایی. تهران: سازمان حفاظت محیط­زیست، سال 1377.
3. Duda J, Warrick A, Magirl S., 2011. Coastal and lower Elwha River, Washington, prior to dam removal--history, status, and defining characteristics. V1: 1- 26.
4. Fuller, Brandon J. C., 2013. Advances in seascape ecology: applying landscape metrics to marine systems. Ecol Fragmented Landscapes. V5: 1- 5.
5. بمانیان، محمدرضا، فریال احمدی، طراحی و اکولوژی منظر: مقدمه­ای بر اصول و روش­ها. تهران: هنر معماری قرن، سال 1393.
6. اردکانی، محمد. اکولوژی. تهران: دانشگاه تهران، سال 1386.
7. Pittman SJ, Kneib RT, Simenstad CA., 2011. Practicing coastal seascape ecology. Mar Ecol Prog Ser 427: 187- 190.
8. Bostrom C, Pittman SJ, Simenstad C, Kneib RT., 2011. Seascape ecology of coastal benthic habitates: advances, gaps. And challenges. Mar Ecol Prog Ser 427: 191- 217.
9. Wedding LM, Lepczyk CA, Pittman SJ, Friedlander AM, Jorgensen S., 2011. Quantifying seascape structure: extending terrestrial spatial pattern metrics to the marine realm. Mar Ecol Pro Ser 427: 219- 232.
10. Barnes T., 2002. Landscape ecology and ecosystems management. Www.ca.uky.edu.
11. بل، سایمون، منظر: الگو، ادراک، فرایند. ت: بهناز امین­زاده. تهران: دانشگاه تهران، سال 1382.
12. Natural England., 2012. The European Landscape Convention: A Framework for Implementation. P 8.
13. Scott KE, Anderson C, Dunsford H, Benson JF, MacFarlane R., 2005. An assessment of the sensitivity and capacity of the Scottish seascape in relation to offshore wind farms. Scottish Natural Heritage commissioned report 103.
14. Defra., 2011. The Uk Marine Policy Satatement (UKMPS). Available at: Www.defra.gov.uk. Visited: 10/09/2012.
15. The Landscape Institute and The Institute of Environmental Management and Assessment (IEMA)., 2011. Guidelines for landscape and visual impact assessment (GLVIA). 3rd Edition.
16. مؤسسه منظر و مؤسسه مدیریت و ارزیابی زیست­محیطی، دستورالعمل­های ارزیابی منظر و آثار بصری. ت: منوچهر طبیبیان. تهران: دانشگاه تهران، سال 1385.

1-