بررسی نگرش زیست محیطی و راهکارهای تقویت آن (مطالعه موردی: دانشجویان کشاورزی دانشگاه محقق اردبیلی)

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 56، بهار 1400

بررسی نگرش زیست محیطی و راهکارهای تقویت آن

 (مطالعه موردی: دانشجویان کشاورزی دانشگاه محقق اردبیلی)

عبدالمحمد بندری[1]

امید جمشیدی[2]^*

Jamshidi.omid65@ut.ac.ir

تاریخ دریافت: 25/4/96                                                                                                            تاریخ پذیرش: 17/08/96

چکیده

امروزه یکی از مسائل بحران­زا و مهم پیش روی بشر، چالش­های زیست‌محیطی است. یکی از عوامل اصلی این بحران، عدم توجه و ناکافی بودن آموزش­های زیست‌محیطی است. شناخت وضعیت نگرش دانشجویان به‌عنوان یکی از قشرهای تأثیرگذار جامعه و راهکارهای تقویت آن می‌تواند زمینه‌ساز برنامه­ریزی آتی به‌منظور بهبود وضعیت دانش و آگاهی زیست‌محیطی گردد. از این ‌رو هدف تحقیق حاضر بررسی وضعیت نگرش زیست‌محیطی و راهکارهای تقویت آن در بین دانشجویان دانشکده کشاورزی محقق اردبیلی بود.

تحقیق حاضر از لحاظ هدف کاربردی و از لحاظ روش پیمایشی است. جامعه آماری تحقیق حاضر دانشجویان کشاورزی دانشکده کشاورزی محقق اردبیلی (1929=n) بود که با فرمول کوکران 140 نفر به روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه­ای با انتساب متناسب انتخاب شدند. ابزار تحقیق پرسشنامه بود که روایی آن با استفاده از پنل متخصصین و پایایی آن با ضریب آلفای کرونباخ مورد تایید قرار گرفت.

یافته‌های پژوهش نشان داد به ‌طورکلی دانشجویان دارای دیدگاه زیست ‌محیطی نسبتاً مثبتی می‌باشند. همچنین نتایج تحلیل همبستگی پیرسون و اسپیرمن نشان داد که رابطه معناداری بین دیدگاه دانشجویان مورد مطالعه بر اساس متغیرهای سن، درآمد، مقطع و رشته تحصیلی، تحصیلات پدر و مادر، بعد خانوار، ترم تحصیلی، واحدگذرانده و میزان استفاده از منابع اطلاعاتی وجود دارد. تحلیل رگرسیون نیز نشان داد که پنج متغیر بهبود راهکارها، منابع اطلاعاتی، معدل، ترم تحصیلی و سن 51 درصد واریانس سطح نگرش زیست­محیطی دانشجویان کشاورزی را تبیین می‌کنند. اگرچه دانشجویان مورد بررسی دارای نگرش نسبتاً مطلوبی نسبت به محیط زیست بودند اما به منظور ختم این نگرش به رفتار مسئولانه باید اقدامات متعددی در سطح خرد و کلان انجام پذیرد. بسترسازی مناسب برای ارائه آموزش­های لازم توسط مراجع آموزشی مسئول، می­تواند دیدگاه دانشجویان را به‌سوی حفاظت از محیط‌زیست مساعدتر نموده و با ایجاد تشکل‌های حامی محیط‌زیست و حمایت از آن‌ها علاوه بر بهبود نگرش زیست محیطی اقدامات عملی نیز در جهت حفظ محیط زیست انجام پذیرد.

کلمات کلیدی: نگرش زیست‌محیطی، راهکارهای بهبود، دانشجویان کشاورزی

The Investigation of Attitude towards Environment and Strategies to Improve It

(Case study: Agricultural Students of University of Mohaghegh Ardabili)

Abdolmohamad Bandari^[3]

Omid Jamshidi^[4]*

Jamshidi.omid65@ut.ac.ir

Abstract

Background and Objectives: Nowadays, environmental challenges are one of the major and critical issues confronting humanity. One of the main causes of this crisis is lack of attention and environmental education. Understanding the attitudes towards environment of students as one of the most influential community could be basis for future planning in order to improve knowledge and awareness of the environment. So this study was aimed to investigate the agricultural student’s attitude towards environment and identify strategies to improve it.

Method: This study is an applied research which utilized survey method. Target population was agricultural student of the university of Mohaghegh Ardabili (n=1929) which applying Cochran formula sample size determined as 140 people and using stratified sampling method information gathered. Research tool was a questionnaire which its validity approved by panel of expert and its reliability evaluated by Alpha Cronbach coefficient.

Results: The result of study showed that participants had a relatively positive attitude toward environment. Also the Pearson and Spearman correlation coefficient indicated that there was significant relation between attitudes and some independent variables. Regression analysis showed that 5 variables including strategies improvement, information resources, GPA, current educational semester and age defined 51% of dependent variance.

Conclusion: Although students had a relatively positive attitude toward environment but to lead this attitude to responsible environmental behavior, several actions must be performed on micro and macro levels. Prepare basis to provide necessary training by the responsible educational agent could lead student attitude to suitable level. Also by creating a supportive environment NGOs and supplying them, improving their environmental attitudes as well as actions carried out in order to protect the environment are accessible.

Keywords: Environmental Attitude, Improvement Strategies, Agricultural Students

مقدمه

احترام به زمین و محیط‌زیست، ریشه در تاریخ بشر دارد و این احترام در بسیاری از داستان­های اساطیری و فرهنگ­های گوناگون ملل جهان به‌صورت برجسته خود را می­نمایاند (1). محیط‌زیست یکی از ارکان بسیار مهم حیات و توسعه محسوب می­شود(2) اما مواردی مانند فرسایش آب‌وخاک، شیوع آفات و بیماری­های گیاهی جدید، سوءتغذیه و بیماری­های دیگر در انسان، کاهش کیفیت مواد غذایی، جریان رو به انقراض بعضی از گونه­های جانوری ناشی از آلودگی محیط‌زیست به مواد شیمیایی ازجمله آفت­‌‌کش­ها و نیز آمار بیش از 200 هزار مورد مرگ­ومیر در سال ناشی از مسمومیت حاد مواد شیمیایی در جمعیت انسانی تنها شاخص­هایی از عمق فاجعه زیست‌محیطی و انسانی استفاده نامناسب از محیط‌زیست هستند (3). رشد فزاینده کشورهای درحال‌توسعه، مشکلات زیست‌محیطی متعددی را به وجود آورده و منجر به تخریب منابع طبیعی گردیده است (4).

یکی از عوامل رشد فزاینده بحران­های محیط زیستی، عدم آگاهی عمومی در این زمینه است. این امر باعث شد که کنفرانس ملل متحد استکهلم در (1972) و بیست سال بعد از آن یعنی کنفرانس ریو (1992) به مواردی ازجمله آگاهی و نگرشی عمومی در جهت مقابله با بحران­های زیست‌محیطی تأکید خاصی داشته باشد (6). تحقیقات مختلف نشان داده است مشکلات محیط زیستی در گام نخست، پیامدهای زیان‌بار بسیاری برای سلامت فردی انسان دارد و در گام­های بعد توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی او را تحت تأثیر قرار می­دهد، به همین دلیل، امروزه نگرانی­های عمومی در خصوص مخاطرات محیط‌زیست در حال افزایش است (7)، چنانچه به گفته شافر[5] جهان هرگز، در برابر نادانی، گذشت نشان نمی­دهد (5).

جدای از چالش­های عمده زیست‌محیطی که سراسر جهان را مورد تهدید قرار می‌دهد، وضعیت کشورهای درحال‌توسعه به‌مراتب بحرانی­تر از جهان توسعه‌یافته است. ایران نیز یکی از
 کشورهایی است که با بحران­های زیست‌محیطی عدیده­ای روبرو است. در همین راستا مؤسسۀ «صلح جهانی» می­نویسد: «در حال حاضر خطری که از جانب بحران قریب‌الوقوع محیط زیستی ایران احساس می­شود، به‌مراتب بیش از خطر دشمنان خارجی و منازعات سیاسی داخلی است» (8). شاخص عملکرد محیط‌زیست بر اساس آخرین گزارش منتشره در سال 2016، ایران را در میان 180 کشور جهان، با نمره 32/66 در رتبه 105 ام و در منطقه خاورمیانه و شمال آسیا نیز در رتبه سیزدهم از میان 19 کشور قرار داده است.

این وضعیت نگران‌کننده علاوه بر الزام دولت و مسئولین به ارائه برنامه­هایی جهت کاهش بحران­های حاضر، توجه بیشتر بازیگران عرصه محیط‌زیست ایران اعم از توده­های مردم، جامعه دانشگاهی، بنگاه­های اقتصادی و دولت را می‌طلبد (9). در همین راستا یکی از مهم­ترین مشکلات و موانع موجود در عرصه حفاظت از محیط‌زیست در ایران را می­توان نبود آگاهی و اطلاعات در میان تمامی لایه­های اجتماع دانست (10). عدم شناخت وضعیت نگرش عناصر اجتماعی دخیل در بروز و کنترل بحران­های زیست‌محیطی باعث تضعیف اثرات برنامه­های حفاظت محیط‌زیست می‌شود. همانطور که همتی و شبیری (1394) معتقدند در این جهان به‌سرعت در حال ‌توسعه، یکی از تغییرات بسیار مهم در تفکر معاصر، بازنگری در درک افراد از رابطۀ بین انسان و طبیعت است. کومیتا[6]، 2005 معتقد است یکی از راهکارهای اجتناب از آسیب رساندن به محیط‌زیست و جلوگیری از تخریب آن، تغییر رفتار انسان­ها به سمت‌ و سوی ابعاد طبیعت‌گرایانه و دستیابی به تغییرات رفتاری در ارتباط با موضوعی خاص است. برای این امر در ابتدا نیاز است نگرش افراد نسبت به همان موضوع تغییر کند (11، 6).

یکی از راهکارهای مطلوب جهت فائق آمدن بر چالش­های زیست محیطی، تربیت و آموزش نیروی انسانی دانش‌آموختگان دانشگاهی با نگرش زیست‌محیطی مطلوب و منطبق بر پایداری
 است، در همین راستا و بر اساس راهنمای بیست و یکم کنفرانس توسعه و محیط‌زیست که در سال 1992 در ریودوژانیروی برزیل برگزار شد، دانشگاه­ها مکلف شده­اند تا به‌طور ریشه­ای و اساسی در جهت مسئولیت‌پذیری و مشارکت عمومی در برنامه­های توسعه­ای همگون و سازگار با محیط‌زیست، تغییر یابند. به دو دلیل لازم است تا دانشجویان از مباحث و مشکلات محیط زیستی آگاهی و شناخت داشته باشند: اول، آن‌ها به تدریج، پایگاه­هایی را در جامعه به دست خواهند آورد که مستقیم یا غیرمستقیم می­تواند پیامدهایی برای محیط‌زیست داشته باشد، مانند معلم، وکیل، سیاست‌گذار، محقق و دوم، آن‌ها نیز باید سهم خود را برای محیط‌زیست جهانی ادا کنند (12، 13).

بخش آموزش عالی کشور به‌عنوان یکی از اصلی­ترین بخش­های متولی تحقیقات و پژوهش کشور محسوب می­گردد (14). دراین‌بین نگرش محیط زیستی نسل جوان به‌خصوص دانشجویان اهمیت ویژه­ای دارد، زیرا در نهایت آن‌ها تحت تأثیر پیامدهای منفی تخریب محیط قرار می‌گیرند و می‌بایست به دنبال یافتن راه‌ حلی مناسب برای رفع مشکلاتی که امروز ایجاد شده است، باشند (7). آموزش عالی نقش مهمی را چه در عرصه تحقیق و چه در عرصه تربیت متخصصان و مدیران ایفا می­کند. دانشگاه­ها می­توانند اجزا و محتویات توسعه پایدار و حفاظت از محیط‌زیست را برای کسانی که در موقعیت مدیریتی قرار دارند، طراحی و سازمان­دهی کنند، این مهم امکان‌پذیر نیست مگر این که نگرش و آگاهی­های اساتید و دانشجویان نسبت به این مقوله مهم افزایش یابد و حساسیت‌های لازم در این زمینه به وجود آید (15).

دانشگاه­ها و مراکز آموزش عالی، مانند هر نظام اجتماعی دیگر و بر اساس سطح پیشرفت و نیازهای جامعه، می­توانند کارکردهای متفاوتی داشته باشند، سازمان علمی فرهنگی ملل متحد سه کارکرد اصلی دانشگاه­ها را تولید دانش (پژوهش)، انتقال دانش (آموزش) و اشاعه و نشر دانش (ارایه) می­دانند
(16). سیرز[7] معتقد است چهار سطح تغییر در فرد وجود دارد، ابتدا دانش فرد می‌باید تغییر پیدا کند (آموزش)، این تغییر در دانش موجب تغییر نگرش و تغییر نگرش موجب تغییر رفتار فردی و تغییر رفتار فردی موجب تغییر رفتار گروهی می شود، بدین ترتیب تغییر نگرش فرد نسبت به دانش فردی وی به زمان بیشتری نیاز دارد، تغییر در نگرش فرد می‌تواند بر رفتار وی و در نهایت بر رفتار گروهی (اجتماعی و سازمانی) وی تأثیر گذارد (11). این در حالی است که دستیابی به تغییرات رفتاری در ارتباط با محیط‌زیست، در ابتدا نیازمند ایجاد تغییر در نگرش افراد نسبت به آن است، چراکه در راستای فعالیت­های علمی مشخص شد، افرادی که نگرش مثبت زیست محیطی بیشتری دارند احتمالاً رفتارهای زیست محیط گرایانه بیشتری از خود نشان می­دهند (17). به باور روث[8]، حساسیت، نگرش‌ها و ارزش‌ها در حوزه گرایش­ها و احساس مسئولیت و مشارکت فعال در حوزه رفتارها قرار می‌گیرد (9). بنابراین، درک نگرش­های زیست محیطی هدف اصلی بسیاری از پژوهشگران در دستیابی به بینشهای جدید در راستای کمک به پژوهش‌ها در زمینه رفتارهای زیست محیطی است (17). زیرا ناهنجاری‌های ناشی از عدم اطلاع‌رسانی و عدم افزایش دانش و سطح نگرش افراد بر محیط‌زیست، بیشتر تاثیر گذاشته است (4). وسعت قابل توجه جمعیت دانشجویی کشورمان به عنوان سرمایه‌ها ارزشمند ملی و داشتن این باور که این قشر خود می‌توانند در تغییر نگرش و رفتار خانواده‌ها خود سهم مهمی داشته باشند، لزوم استفاده از این ظرفیت‌ها ارزشمند را هر چه بیشتر آشکار می‌سازد (9). به‌طور کلی اهمیت مطالعاتی که در موردبررسی نگرش افراد انجام می‌شود از این نظر است که نگرش یکی از اجزای اصلی و مهم رفتار انسان هاست و براساس آن می‌توان درباره رفتار و یا نتایج آن قضاوت و تصمیم‌گیری نمود (18، 19، 20). لازم به ذکر است تاکنون تحقیقات مختلفی در حوزه بررسی وضعیت نگرش زیست محیطی به انجام رسیده است که از آن جمله می­توان به موارد زیر اشاره نمود؛

هوشمندان مقدم فر و همکاران (1395) در پژوهش خود نشان دادند که سطح آگاهی زیست محیطی بیشتر هنرجویان (7/66 درصد) بالا بود و  آگاهی زیست محیطی آنها با معدل، سطح تحصیلات پدر، بررسی کتاب، مجله و تماشای برنامه های تلویزیونی درباره محیط‌زیست ارتباط مثبت و معنی‌داری داشت (3). خوشفر و همکاران (1394) نشان دادند متغیرهایی مانند استفاده از رادیو، تعامل با دیگران، ارتباطات اجتماعی در سطح محلی و فرامحلی، مشارکت در امور روستا و سن بیشترین تأثیر را بر میزان آگاهی­های زیست محیطی روستاییان دارد (21). سبزه­ای و همکاران (1395) دریافتند که بین متغیرهای آگاهی محیط زیستی، نگرش زیست محیطی، تمایل به رفتار محیط زیستی و رفتارهای حامی محیط‌زیست، رابطه معناداری وجود دارد (22). رضایی و همکاران (1395) نیز در مطالعه­ای تأثیر برنامه­های محیط زیستی رادیو بر ارتقای سواد محیط زیستی دانشجویان را مثبت ارزیابی نمودند (9). از دیگر تحقیقات در این حوزه­ها می‌توان به پژوهش یزدانی و شمس (1395)، فردوسی و همکاران (1386)، علوی مقدم (1387)، احمد­وند و نوری پور (1389)، رستمی (1389)، میردامادی و همکاران (1389)، پژوهش رستمی (1389)، حمیدیان (1390)، صالحی و قائمی اصل (1392)، عزیزی و همکاران (1392)، صالحی و پازکی نژاد (1392)، شرفی و همکاران (1393). صالحی و
همکاران (1394)، سودار مادی و همکاران[9] (2001)، والنر و همکاران[10] (2003)، فا و سیریسنا[11] (2014)، اشاره نمود (3، 23، ، 24، 15، 12، 1، 25، 1، 14، 27، 28، 29).

در نهایت با توجه به مطالب مذکور هدف اصلی از انجام این تحقیق، بررسی نگرش دانشجویان دانشکده کشاورزی دانشگاه محقق اردبیلی نسبت به محیط‌زیست و راهکارهای تقویت آن بود.

روش بررسی

پژوهش حاضر از لحاظ هدف کاربردی، از لحاظ روش غیرآزمایشی، از لحاظ نحوه جمع‌آوری اطلاعات پیمایشی و از لحاظ زمانی مقطعی بود. جامعه‌ی آماری این پژوهش شامل دانشجویان دکتری (217=n)؛ کارشناسی ارشد (527=n) و کارشناسی (1185=n) رشته های کشاورزی دانشگاه محقق اردبیلی در سال تحصیلی 96-1395 (مجموعاً 1929 نفر) بود. برای تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شد که با در نظر گرفتن p=q=0/5 ، حجم نمونه (1929=n) دانشجویان کشاورزی در سال 1395 و مقدار d=0/08، حجم نمونه 140 نفر محاسبه و نمونه‌گیری از آنان نیز به شیوۀ تصادفی طبقه‌ای با انتساب مناسب بر مبنای مقطع تحصیلی صورت پذیرفت.

ابزار جمع آوری اطلاعات پرسشنامه بود که روایی آن با استفاده از متخصصان فن مورد بررسی و تایید قرار گرفت. برای پایایی پرسشنامه نیز از ضریب آلفای کرونباخ¹ استفاده شد جدول (1). به منظور سنجش متغیر نگرش دانشجویان نسبت به محیط‌زیست، از 18 گویه و راهکارهای بهبود و تقویت نگرش زیست محیطی نیز از 15 گویه در قالب طیف لیکرت 5 گزینه­ای استفاده گردید. در این پژوهش به منظور دسته‌بندی افراد در طبقه­های مختلف نگرشی از روش فاصله انحراف معیار از میانگین (ISMD¹)، استفاده گردید (30).

A< Mean–Sd = A منفی

B= Mean - Sd < B< Mean نسبتاً نفی

C= Mean < C < Mean + Sd نسبتاً مثبت

Mean + Sd < D D= مثبت

تجزیه‌ و تحلیل داده­ها در دو بخش توصیفی و استنباطی با استفاده از نرم افزار SPSS انجام شد؛ در بخش توصیف داده­ها از آمارهای توصیفی شامل شاخص­های پراکندگی (انحراف معیار) و شاخص‌های مرکزی (میانگین و فراوانی) استفاده شد. در آمار تحلیلی از آزمونهای همبستگی، مقایسه­ای و نهایتاً رگرسیون خطی چند متغیره استفاده گردید.

جدول 1- ضریب پایایی مقیاس­های مختلف پرسشنامه

منبع: یافته­های تحقیق

یافته‌ها و نتایج تحقیق

میانگین سنی جامعه تحقیق 23 سال، حداقل سن 18 سال و حداکثر 45 سال بود. از لحاظ جنسیت افراد مورد مطالعه، 3/54 درصد زن و 7/45 درصد مرد بودند. از نظر مقطع تحصیلی 1/12 درصد دکتری؛ 1/27 درصد کارشناسی ارشد و 7/60 درصد کارشناسی بودند و محل سکونت 4/71 درصد از دانشجویان شهر و 6/28 درصد روستا بودند. بیشترین افراد سبز و زراعت و اصلاح نباتات هر کدام با 0/10 درصد بود. میانگین واحدهای گذرانده دانشجویان 64 واحد و میانگین معدل 19/16 بود. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد 6/78 درصد از دانشجویان علاقه داشتند کلاس های محیط زیستی شرکت نمایند اما 4/21 درصد در این زمینه علاقه­ای نداشتند.

اولویت‌بندی گویه­های مربوط به نگرش زیست‌محیطی و راهکارهای تقویت آن در بین دانشجویان

در این قسمت برای اولویت‌بندی گویه­های مربوط به نگرش زیست‌محیطی و راهکارهای تقویت آن از آماره ضریب تغییرات استفاده شد. همان­طور که مشخص است، دیدگاه دانشجویان نسبت به حفاظت از محیط‌زیست در اکثر زمینه­ها به‌جز گویه آخر (بایستی حفاظت از محیط زیست را تنها به کارشناسان و متخصصان این رشته واگذار نمود) مثبت بود.

 این نتیجه نشان می دهد که در صورت وجود بسترهای لازم، انگیزه کافی برای دانش‌آموختگان رشته­های کشاورزی نسبت به محیط‌زیست و به‌ تبع آن بستر توسعه حفاظت از محیط‌زیست فراهم خواهد شد. همچنین دانشجویان حفاظت از محیط‌زیست را تنها معطوف به کارشناسان نمی‌دانند بلکه تمام افراد جامعه باید در راستای این مهم کوشا باشند.

جدول 2- اولویت‌بندی گویه­های مربوط به نگرش زیست‌محیطی دانشجویان

^*مقیاس لیکرت: 1= کاملاً مخالفم، 2= مخالفم، 3= نظری ندارم، 4= موافقم، 5 = کاملاً موافقم          ** گویه های منفی

منبع: یافته­های تحقیق

در ادامه با تکیه ‌بر فاصله انحراف معیار از میانگین، دیدگاه دانشجویان نسبت به حفاظت از محیط‌زیست به چهار طبقه تقسیم­بندی شد، رابطه (1). بر اساس نتایج جدول شماره (3)، 7/10 درصد از دانشجویان نسبت به حفاظت از محیط‌زیست نگرش منفی، 4/36 درصد پاسخگویان نگرش نسبتاً منفی، 9/32 درصد از افراد نگرش نسبتاً مثبت و 0/20 درصد از پاسخ‌دهندگان نگرش مثبت، داشتند. بنابراین می‌توان اظهار کرد که بیش از نیمی از دانشجویان کشاورزی دانشگاه محقق اردبیلی از نگرش زیست محیطی مثبت و نسبتاً مثبتی برخوردار بودند.

جدول 3- توزیع فراوانی سطوح نگرش زیست‌محیطی دانشجویان

منبع: یافته­های تحقیق

اولویت‌بندی منابع اطلاعاتی دانشجویان نسبت به محیط‌زیست

نتایج مقایسه میزان استفاده از منابع اطلاعاتی توسط دانشجویان مندرج در جدول شماره (4) نشان می دهد که اینترنت با میانگین (16/4) بیشترین کاربرد و روزنامه‌ها کمترین کاربرد (01/4) را برای کسب اطلاعات زیست محیطی برای دانشجویان داشته است. بدین ترتیب، ملاحظه می‌شود که اینترنت مهم ترین منبع برای کسب اخبار زیست محیطی در میان دانشجویان محسوب می‌شود. ولی در تحقیقی که دانشگاه مازندران انجام شد، مهم‌ترین منبع اطلاعاتی برای کسب دانش زیست محیطی در میان دانشجویان، تلویزیون (53 درصد) بود (29).

جدول 4- اولویت‌بندی منابع اطلاعاتی مورد استفاده دانشجویان در زمینه محیط‌زیست

مقیاس لیکرت: 1= خیلی کم، 2= کم، 3= متوسط، 4= زیاد، 5 = خیلی زیاد   منبع: یافته­های تحقیق

راهکارهای بهبود دیدگاه دانشجویان مورد مطالعه نسبت به حفاظت از محیط­زیست

در این قسمت برای اولویت­بندی راهکارهای بهبود دیدگاه دیدگاه دانشجویان نسبت به حفاظت از محیط­زیست از آماره ضریب تغییرات (C.V) استفاده گردید. طبق نتایج، مهم‌ترین راهکارهای بهبود دیدگاه دانشجویان؛ «وجود تجهیزات و رسانه­ها در مورد اطلاع‌رسانی از مسایل زیست محیطی»، «طراحی و تدریس واحد عمومی آموزش محیط‌زیست برای همه دانشجویان» و «برقراری ارتباط بین دانشگاه و موسسات حامی محیط‌زیست» بودند (جدول 5).

جدول 5- الویت بندی راهکارهای بهبود نگرش زیست‌محیطی دانشجویان

^*مقیاس لیکرت: 1= خیلی کم، 2= کم، 3= متوسط، 4= زیاد، 5 = خیلی زیاد                                                              منبع: یافته­های تحقیق

در این قسمت از تحقیق به منظور بررسی مقایسه­ای وضعیت نگرش زیست‌محیطی دانشجویان در گروه­های مختلف از آزمون t مستقل استفاده شد نتایج حاصل در جدول (6) نشانگر آن است که نگرش زیست‌محیطی دانشجویان دختر و پسر تفاوت معنی­داری ندارند. این یافته با تحقیق (12)، همسو ولی با تحقیق (13) مغایرت داشت. همچنین مشخص شد که نگرش زیست‌محیطی دانشجویان در گرو­های مختلف محل سکونت و رشته تحصیلی، اختلاف معنی­داری­ ندارند. این یافته با نتایج تحقیق (13) همسو بود اما در تحقیقی که در هنرستان کشاورزی استان زنجان انجام گرفت بین آگاهی زیست محیطی هنرجویان شهری و روستایی تفاوت معنی‌دار آماری وجود داشت (3). نتایج همچنین نشان داد که از لحاظ شغل پدر بین گروه­های مورد بررسی اختلاف معنی­­داری وجود دارد. بدین صورت که دانشجویانی که پدر آن‌ها بازنشسته بود از نگرش زیست محیطی مساعدتری برخوردار بودند. این یافته با نتایج تحقیق (31) همسو بود.

جدول 6- مقایسه میانگین بین دیدگاه دانشجویان با متغیرهای مستقل نسبت به محیط‌زیست

(^*معنی‌داری در سطح 5 درصد).                                                       منبع: یافته‌های تحقیق

در ادامه به منظور بررسی همبستگی میان متغیرها مورد مطالعه، با توجه به نوع مقیاس متغیرهای مورد بررسی، از ضرایب همبستگی اسپیرمن و پیرسون استفاده گردید. بر اساس نتایج تحلیل همبستگی که در جدول (7) نشان داده شده است مشخص شد، رابطه متغیرهای تحصیلات والدین، سن، درآمد، بعد خانوار، ترم تحصیلی، واحد گذرانده، میزان استفاده از منابع اطلاعاتی، با دیدگاه دانشجویان کشاورزی نسبت به محیط‌زیست معنی­دار است. این نتیجه­ها با بعضی از یافته‌های سایر محققان (1، 25، 1، 31، 26، 3) مغایرت دارد.

جدول 7- رابطه متغیرهایمستقل تحقیق با دیدگاه دانشجویان نسبت به محیط‌زیست

^* معنی‌داری در سطح 5 درصد، ^**معناداری در سطح 1 درصد، ^***ضریب همبستگی اسپیرمن منبع: یافته‌های تحقیق

در این قسمت از تحقیق به منظور شناسایی عوامل موثر بر نگرش زیست‌محیطی دانشجویان از رگرسیون خطی به روش گام به گام استفاده گردید. این مدل یکی از مطلوب ترین مدل هایی است که برای تجزیه تحلیل و برآورد احتمال یک واقعه مناسب می­باشد (13). قبل از انجام تحلیل رگرسیون باید هم­خطی بین متغیرهای مستقل و همچنین استقلال بین خطاها به وسیله شاخص­های تلرانس[12] یا مقدار عامل تورم واریانس[13] مورد بررسی قرار گیرد تا امکان‌پذیر بودن استفاده از تحلیل رگرسیون مشخص گردد (جدول 8). مقدار تلرانس هر چقدر بیشتر باشد، اطلاعات مربوط به متغیرها زیاد بوده و مشکلی در استفاده از رگرسیون ایجاد نمی­شود و مقدار زیر 1/0 استفاده از رگرسیون را با مشکل مواجه می­سازد چنانچه تلرانس کوچک‌تر از 2/0 هم خطی بین متغیرها را محتمل می­کند (32). نتایج
نشان داد که متغیرهای مستقل تحقیق دارای هم خطی نمی‌باشند و می‌توان از آزمون رگرسیون خطی استفاده نمود. باید توجه داشت که عامل تورم واریانس هرچه به 1 و تلرانس به هرچه به 10 نزدیک باشند، شرایط برای انجام آزمون رگرسیون مناسب‌تر است.

 نتایج رگرسیون نشان داد که پس از ورود متغیرهای مستقل در معادل رگرسیونی و محاسبه و معنی‌دار بودن 5 متغیر و بقیه متغیرها از معادله رگرسیون حذف شدند. یافته‌ها نشان دادند متغیرهای بهبود، بعد خانوار، سن، منابع اطلاعاتی، ترم تحصیلی در مجموع 51 درصد نگرش زیست‌محیطی دانشجویان را تبیین می‌کنند؛ و بقیه واریانس تبیین نشده به عوامل دیگر بستگی دارد. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده معادله خطی رگرسیون به صورت زیر است:

Y= 018/41+ 512/0(X1) + 266/0(X2) + -249/0(X3) + -202/0(X4) - 182/0(X5)

 که در آن:

:Y نگرش زیست‌محیطی دانشجویان، 1x: بهبود راهکارها، 2x: منابع اطلاعاتی، 3x: معدل، 4x: ترم تحصیلی و 5x: سن بود.

برای نشان دادن میزان تأثیر هر یک از متغیرها بر دیدگاه دانشجویان از مقادیر بتا استفاده ‌شده است. از آنجا که مقادیر بتا استاندار شده است، می­توان از طریق آن‌ها در مورد اهمیت نسبی متغیرهای مستقل قضاوت کرد. بدین ترتیب میزان استفاده از روش­های بهبود نگرش زیست محیطی با بیشترین مقدار بتا مؤثرترین عامل در بین تغییرات متغیر وابسته تحقیق است (جدول9).

جدول 8- نتایج تحلیل رگرسیون عوامل موثر بر نگرش زیست‌محیطی دانشجویان

منبع: یافته­های تحقیق

جدول 9- ضرایب رگرسیون برای پیش‌بینی میزان تاثیر عوامل بر نگرش زیست‌محیطی دانشجویان

منبع: یافته­های تحقیق

نتیجه‌گیری

مرور مطالعات زیست محیطی سالیان اخیر نشان داده است که دامنه بحران محیط‌زیست بسیار جدی و گسترده است. چالش­های زیست محیطی باعث بوجود آمدن مخاطرات مختلفی برای جوامع انسانی شده است. به عبارتی محیط زیست قربانی فعالیت­های بشری و گروه­های آسیب­پذیر قربانی مسائل محیط زیستی می شوند. با توجه به تعامل شدید بین وقوع چالش­های زیست محیطی و نحوه عملکرد اجتماعات انسانی، بررسی نحوه ارتباط بین این دو عامل بسیار مهم باشد. یکی از موارد مهم در جلوگیری از فرسایش­های زیست محیطی، تغییر نگرش جوامع و افراد به سمت حفظ محیط زیست است. با داشتن انسان­هایی مسئول در برابر محیط زیست و دارای نگرشی مساعد نسبت به آن می توان امیدوار بود که دامنه آسیب­ها به محیط طبیعی پیرامون کاهش پیدا کند. بنابراین بررسی نگرش گروه­های تاثیرگذار اجتماعی نسبت به محیط زیست می تواند علاوه بر شناسایی وضعیت موجود، به عنوان مبنایی برای برنامه ریزی و گسترش اقدامات حامی محیط زیست گردد.

در کشور ما نسل جوان، بخش عمده­ای از جمعیت را تشکیل می‌دهد. آموزش­های دوستدار محیط زیست می تواند تاثیر قابل توجهی در تقویت نگرش زیست‌محیطی و رسیدن به اهداف توسعه پایدار داشته باشد (31). از این میان، دانشجویان به عنوان قشر تاثیرگذار و آگاهی­دهنده شناخته می شوند و شناسایی و تبیین وضعیت موجود نگرش‌های زیست‌محیطی آنان گام نخست در تربیت و آموزش نیروی انسانی متخصص با رویکرد زیست محیطی است (12). آنچه لازمه تغییر رفتار، توسعه صلاحیت و مشارکت دانشجویان برای حفظ محیط‌زیست است، افزایش دانش، تغییر ارزش‌ها و ارتقای توانمندی است تا شرایط مناسبی برای ایجاد همبستگی و هماهنگی بین دانشجویان و محیط‌زیست فراهم شود (13). از اینرو این تحقیق با هدف بررسی دیدگاه زیست محیطی دانشجویان کشاورزی دانشگاه محقق اردبیلی انجام گرفت.

نتایج تحقیق نشان داد که دانشجویان مورد مطالعه دیدگاه مثبت و نسبتاً مثبتی به حفاظت از محیط‌زیست دارند که این خود منجر به احساس مسئولیت­پذیری و نگرش محیط مداری یا حمایت از منابع زیستی مختلف می­شود. نتایج تحقیق احمدوند و نوری­پور (1389) و صالحی و همکاران (1394) نیز همسو با نتایج تحقیق حاضر است. در همین راستا مطالعات متعددی نشان داده است که بین نگرش­های زیست محیطی و رفتار حمایت از محیط زیست ارتباط مثبتی برقرار است (33). باید توجه نمود که آنچه لازمه تغییر رفتار، توسعه صلاحیت و مشارکت دانشجویان برای حفظ محیطزیست است، افزایش دانش، تغییر ارزش­ها و ارتقای توانمندی است تا شرایط مناسبی برای ایجاد همبستگی و هماهنگی بین دانشجویان و محیطزیست فراهم شود (34).

نتایج پژوهش همچنین نشان داد که راهکارهای مختلفی جهت بهبود دیدگاه آنان نسبت به محیط زیست وجود دارد. از طرفی مهمترین منابع اطلاعاتی دانشجویان نسبت به محیط‌زیست، استفاده از اینترنت و فضای مجازی بود. بنابراین می توان در راستای بهبود بهبود نگرش زیست محیطی دانشجویان از راهکارهایی مبتنی بر اینترنت و فضای مجازی مانند ارائه آموزش­ها و دوره­های مجازی، تبلیغات زیست محیطی در اینترنت و ... بهره برد.

اگرچه برخی تحقیقات حاکی از وجود تفاوت نگرش زیست محیطی گروه­های جنسیتی بود و در مطالعات زیادی نگرش به محیط‌زیست یک موضوع وابسته به جنسیت بود، به نحوی که زنان و دختران دارای نگرش مثبت‌ و مطلوب‌تری به محیط‌زیست در مقایسه با پسران و مردان هستند (13)، اما در این تحقیق تفاوت معنی­داری از لحاظ نگرش زیست محیطی بین دانشجویان دختر و پسر وجود نداشت. در تحقیق احمدوند و نوری­پور (1389) نیز بین دو گروه تفاوت معنی­دار آماری وجود نداشت (12).

یافته‌های پژوهش نشان داد که رابطه معناداری بین دیدگاه دانشجویان مورد مطالعه و سطح درآمد وجود دارد. مطالعات نشان داده است بین وضعیت اقتصادی و تخریب محیط‌زیست رابطه وجود دارد (12). اینگلهارت و گوکسن[14]، ادعا می‌کند که رویه‌ای که افراد به مجموعه‌های متفاوتی از ارزش‌ها اولویت می‌دهند بازتاب محیط اجتماعی اقتصادی است و بهبود محیط اجتماعی- اقتصادی شان نتیجه‌ی تغییر نگرش هایشان از مباحث معاش مادی به دغدغه‌های مرتبط باکیفیت زندگی است و همچنین ساتین[15]، با افزایش مطلوبیت مادی و جنبش مشاغل خدماتی طبقه‌ی متوسط جامعه، بسیاری از افراد به این نتیجه می‌رسند که کیفیت مسایل زندگی از جمله حفظ محیط‌زیست اهمیت روزافزونی پیدا می‌کند (29).

همچنین بین دیدگاه دانشجویان مورد مطالعه براساس متغیر منابع اطلاعاتی رابطه معناداری وجود دارد. ابزارهای اطلاعاتی متفاوت نقش بسیار مهمی در ایجاد آگاهی و دانش زیست محیطی، نحوه حفاظت از محیط‌زیست در اختیار افراد می‌گذارند. این ابزارها می‌توانند خیلی سریعتر از تعاملات شخصی، اطلاعات زیست محیطی را انتقال دهند (29). از سوی دیگر، برخی مطالعات نشان داده است رسانه های عمومی و انبوهی می‌توانند نقش مهمی در ارتقاء سطح اطلاعات و دانش زیست محیطی افراد جامعه داشته باشند (13)؛ بنابراین پیشنهاد می‌گردد از طریق برگزاری کارگاه‌های آموزشی، سمینارها، همایش‌ها و ایجاد زمینه امکان استفاده از منابع اطلاعاتی، دیدگاه زیست‌محیطی دانشجویان بهبود یابد.

نتایج تحلیل همبستگی نیز حاکی ازین بود که بین دیدگاه دانشجویان مورد مطالعه با بهبود راهکارها ارتباط معناداری از نظر آماری وجود دارد. بنابراین، پیشنهاد می­شود که در این زمینه دولت با بسترسازی مناسب دیدگاه دانشجویان را به ‌سوی حفاظت از محیط‌زیست تغییر داده و با ایجاد تشکل‌های حامی محیط‌زیست و حمایت از آن‌ها راهکارهایی جهت بهبود نگرش آنان ایجاد کند.

منابع

1-      رستمی، اسماعیل. 1389. رابطه سطح آگاهی و نگرش زیست‌محیطی دانش آموزان مقطع متوسطه با متغیرهای جمعیت شناختی در شهرستان کوه دشت، پایان‌نامه کارشناسی ارشد آموزش محیط‌زیست، دانشگاه پیام نور استان تهران، واحد ری، صص 97-1.

2-      نظری، روح‌الله؛ و همکاران. 1392. بررسی عوامل مؤثر بر آلودگی محیط‌زیست در ایران طی دوره 53-1392، فصلنامه علمی پژوهشی، پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، سال ششم، شماره بیست و یکم، صص 60-48.

3-      هوشمندان مقدم فرد، زهرا؛ و همکاران. 1395. مؤلفه‌های اثرگذار بر آگاهی زیست‌محیطی هنرجویان کشاورزی زنجان، فصلنامه پژوهش مدیریت آموزش کشاورزی، شماره 37، صص 84-73.

4-      اسمعیلی، سمیه و میردامادی، سید مهدی. 1389. بررسی تأثیر میزان تجربه و علاقه مشارکت‌کنندگان در کلینک‌های گل و گیاه بر دانش، مهارت و بینش آنان نسبت به محیط‌زیست سالم، مجله پژوهش‌های ترویج و آموزش کشاورزی، سال سوم، شماره 4، صص 30-16.

5-      سیروس مهر، نادیا. 1392. بررسی تأثیر آموزش در ارتقاء آگاهی مردم بومی، درباره اهمیت زیست‌محیطی دریاچه ارومیه (مطالعه موردی: استان آذربایجان شرقی، شهر تبریز) پایان‌نامه کارشناسی ارشد آموزش محیط‌زیست، دانشگاه پیام نور استان تهران، واحد ری، صص 91-1.

6-      Fah, L.Y. and Sirisena, A. 2014. Relationships between the knowledge, attitudes, and behavior dimensions of environmental literacy: a structural equation modeling approach using smartly. Journal Pemikir Pendidikan, 5.

7-      ایزدی، فاطمه؛ و همکاران. 1392. برآورد میزان آگاهی‌های زیست‌محیطی دانش آموزان روستایی و رابطه آن با آگاهی والدین و مربیان مطالعه موردی: دانش آموزان دوره راهنمایی روستاهای منطقه جی اصفهان، پژوهش‌های روستایی، دوره 4، شماره 4، صص 792-777.

8-      همتی، زهرا و شبیری، سید محمد. 1394. تحلیلی بر مؤلفه‌های ارتقای فرهنگ محیط زیستی مطالعۀ موردی: شهروندان شهر شیراز، فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران، دوره هشتم، شماره 4، صص 215- 197.

9-      رضائی، مهدیه؛ و همکاران. 1395. تأثیر برنامه‌های محیط زیستی رادیو بر ارتقای سواد محیط زیستی دانشجویان، فصلنامه آموزش و محیط‌زیست توسعه پایدار، سال 4، شماره 4، صص 54-41.

10-  رمضانی قوام‌آبادی، محمدحسین. 1391، بررسی راهبردی آموزش حفاظت از محیط‌زیست در ایران: ضرورت‌ها و تنگناها، فصلنامه راهبرد، سال بیست و یکم، شماره 65، صص 257-233.

11-  کریم زاده، سارا. 1389. بررسی عوامل اجتماعی مؤثر  بر رفتارهای زیست‌محیطی (مصرف انرژی)، پایان‌نامه، کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی، دانشگاه پیام نور، دانشگاه تهران، صص 97-1.

12-  احمد­وند، مصطفی و نوری پور، مهدی. 1389. نگرش زیست‌محیطی دانشجویان کشاورزی دانشگاه یاسوج: تحلیلی جنسیتی، علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، جلد 6، شماره 2، صص 13-1.

13-  صالحی، صادق؛ و همکاران. 1394. بررسی نگرش و رفتار مسئولانه دانشجویان نسبت به محیط‌زیست (مطالعه موردی: دانشجویان استان مازندران)، پژوهش‌های محیط‌زیست، سال 6، شماره 11، صص 276-265.

14-  حمیدیان. علی. 1390. لزوم توجه به فرهنگ زیست‌محیطی دانشجویان (مطالعه موردی: دانشگاه تهران)، موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، نخستین همایش باغ گیاه‌شناسی ملی ایران، صص 12-1.

15-  علوی مقدم، سید محمدرضا؛ و همکاران. 1391. ارزیابی آگاهی، نگرش و عملکرد دانشجویان دانشگاه صنعتی امیرکبیر در خصوص محیط‌زیست، علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، دوره چهاردهم، شماره چهار، صص 154-148.

16-  غنچی، مستانه؛ و همکاران. 1391. تحلیل عاملی مؤلفه‌های مدیریتی تأثیرگذار بر کیفیت آموزش عالی از دیدگاه اعضای هیات علمی پردیس‌های کشاورزی دانشگاه تهران، پژوهش‌های ترویج و آموزش کشاورزی، سال پنجم، شماره 2، صص 18-1.

17-  غزانی، عزت اله و بیژنی، مسعود. 1395. کاربرد نگرش‌های ارزشی زیست‌محیطی در تحلیل رفتار زیست محیط گرایانه کشاورزان به‌منظور حفاظت از خاک (موردمطالعه: کشاورزان شالی‌کار بخش مرکزی شهرستان ساری)، مجله تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، دوره 47-2، شماره 1، صص 91-81.

18-  اکبری، رؤیا؛ و همکاران. 1388. بررسی نگرش دانشجویان کشاورزی نسبت به اشتغال در بخش کشاورزی (مطالعه موردی: دانشگاه بوعلی سینا همدان). مجله پژوهش‌های آموزش و ترویج کشاورزی، سال 2، شماره 4، صص 102- 91.

19-  زلیخایی سیار، لیلا و لطیفی، سمیه. 1390. بررسی نگرش دانشجویان علمی  کاربردی جهاد کشاورزی استان همدان نسبت به خوداشتغالی. همایش ملی اشتغال دانش‌آموختگان کشاورزی و منابع طبیعی، صص 154-145.

20-  موحدی، رضا؛ و همکاران. 1389. راهکارهای بهبود وضعیت اشتغال دانش‌آموختگان رشته های کشاورزی (مطالعه موردی دانشگاه بوعلی سینا همدان)، مجله پژوهش های ترویج و آموزش کشاورزی، سال 3، شماره 4، صص 98-86.

21-  خوش فر، غلام‌رضا؛ و همکاران. 1394. بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر آگاهی‌های زیست‌محیطی روستاییان مطالعه موردی: دهستان جاغرق شهرستان بینالود، پژوهش‌های روستایی، دوره ۶، شماره 1، صص 158-137.

22-  سبزه­ای، محمدتقی؛ و همکاران. 1395. بررسی رابطه بین آگاهی، نگرش و رفتار حامی محیط‌زیست دانشجویان دختر دانشگاه قم، فصلنامه آموزش و محیط‌زیست توسعه پایدار، سال 4، شماره 4، صص 16-5.

23-  یزدانی، هیمن و شمس، علی. 1395. تأثیر سرمایه اجتماعی بر رفتار زیست‌محیطی روستاییان شهرستان مریوان، فصلنامه پژوهش مدیریت آموزش کشاورزی، سال 4، شماره 4، صص 85-75.

24- فردوسی، سیما؛ و همکاران. 1386. رابطۀ بین دانش زیست‌محیطی و رفتارهای محافظت از محیط، پژوهشنامه علوم انسانی: شماره 5، صص 266-253.

25-  میردامادی، مهرداد؛ و همکاران. 1389. بررسی میزان آگاهی دانش آموزان دوره متوسطه شهر تهران از حفاظت محیط‌زیست، علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، دوره دوازدهم، شماره یک، صص 216-203.

26-  صالحی، صادق و قائمی اصل، زهرا. 1392. بررسی رابطه آموزش زیست‌محیطی و رفتارهای حفاظت از محیط‌زیست (موردمطالعه: دانش آموزان دبیرستان‌های دخترانه شهر بابل)، فصلنامه آموزش و محیط‌زیست توسعه پایدار، سال 1، شماره 3، صص 79-69.

27-  Sudarmadi, S. Suzuki, S. Kawada, T. Netti, H. Soemantri, S. and Tugaswati, A.T. 2001. A survey of perception, knowledge, awareness, and attitude in regard to environmental problems in a sample of two different social groups in Jakarta, Indonesia. Environment, development and sustainability, 3(2), pp.169-183.

28-  Wallner, A. Hunziker, M. and Kienast, F. 2003. Do natural science experiments influence public attitudes towards environmental problems? Global environmental change, 13(3), pp.185-194.

29-  صادق صالحی، صادق و پازُکی نژاد، زهرا. 1392. محیط‌زیست در آموزش عالی: ارزیابی دانش زیست‌محیطی دانشجویان دانشگاه‌های دولتی مازندران، دو فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی آموزشی، سال دوم، شماره چهارم، پاییز و زمستان 1392، صص 220-200.

30-  چهار سوقی امین، حامد؛ و همکاران. 1395. گرایش دانشجویان سال آخر علوم کشاورزی دانشگاه­های استان ایلام به اشتغال در بخش تعاون، تعاون و کشاورزی، سال 3، شماره 11، صص 76-54.

31-  عزیزی، وحید؛ و همکاران. 1392. تحلیل نگرش دانش آموزان پسر دوره متوسطه شهر همدان نسبت به حفاظت از محیط‌زیست، فصلنامه آموزش و محیط‌زیست توسعه پایدار، سال اول، شماره 4، صص 28-20.

32-  عشوری، داریوش. 1393. عوامل مؤثر بر پذیرش شیوه­های حفاظت از آب‌وخاک توسط کشاورزان خرده‌پا در دشت فومنات استان گیلان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد مدیریت کشاورزی، دانشگاه محقق اردبیلی، صص 204-1.

33-  صالحی عمران، ابراهیم و آقامحمدی، علی. 1387. بررسی دانش، نگرش و مهارتهای زیست محیطی معلمان آموزش دوره ابتدایی استان مازندران. مجله تعلیم و تربیت. شماره 95

34-  Carvalho Maffia, A. M.; Silvia, E. & Goncalves, L. A. 2011.Environment and Environmental Awareness: How University Students Conceive and Act, Maringa, 33)2): 209-214.