مروری بر مشکلات مدیریتی در روستاهای ایران با رویکرد محیط‌زیستی

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 45، تابستان 97

مروری بر مشکلات مدیریتی در روستاهای ایران با رویکرد محیط­زیستی

لطیف محمدزاده [1]^*

latifm68@gmail.com 

بهمن خسروی­پور [2]

چکیده

امروزه مدیریت محیط طبیعی به ویژه در مناطق روستایی بسیار پر اهمیت است. از طرف دیگر، با عنایت به حرکت­های جهانی در جهت تعامل مناسب با محیط­زیست و حفظ آن برای نسل­های آتی و همچنین، بهره­گیری­ از شیوه­های نوین در مدیریت منابع طبیعی می­توان اثرات مثبت آن را مشاهده کرد. این امر ضرورت تحقیق در محیط­زیست روستایی را دو چندان می­کند. لذا، هدف از این مقاله بررسی مشکلات زیست­محیطی روستاهای کشور و پیدا کردن راه حل­های برطرف کردن این مشکلات است. تحقیق حاضر به روش کتابخانه­ای و با استفاده از منابع متعدد از جمله­ سایت­های مختلف داخلی و خارجی جهت تحلیل مطالب انجام شد. نتایج حاکی از وجود مشکلاتی چون افزایش جمعیت و تمرکز آن در بخش­های خاصی از زیست بوم­ها می­باشد، که آثار مستقیمی بر کیفیت محیط زیست در مناطق روستایی داشته است. بدین صورت که رشد جمعیت، فقر و فرسایش محیط زیست در کشورهای رو به رشد، دور باطلی را ایجاد کرده که بر زندگی مردم به شدت تأثیر گذاشته و تلاش­های کشورهای در حال توسعه را برای دست­یابی به توسعه پایدار، بی­نتیجه گذاشته است. لذا، می­توان با فرهنگ­سازی، آموزش دادن و مشارکت مردم در برنامه­های مختلف زیست­محیطی، بکارگیری یک سیستم مدیریتی جامع و در نهایت استفاده از دانش بومی خود مردم منطقه، به نتایج ارزنده­ای دست یافت.

کلمات کلیدی: روستا، محیط­زیست، مدیریت روستا، چالش­های محیط­زیستی.

Overview of the management problems in the villages of Iran, by adopting environmental approach

Latif Mohammadzadeh ^[3]*(Corresponding Author)

latifm68@gmail.com 

Bahman Khosropour ^[4]

Abstract

Nowadays, the management of the natural environment, especially in the rural areas of crucial importance. On the other hand, according to the global movement in the direction of the appropriate interaction with the environment and preserve it for future generations, as well as a new method in the management of natural resources, its positive effects can be observed. It increases the need for research in the rural environment. Therefore, the purpose of this paper is the study of environmental problems in the villages of the country and finding the solution to fix these problems. The present study was conducted using library match and using several sources, including various internal and external site for analyzing the content. The results obtained show problems such as increasing population and its focus on specific segments of the environment, which is a direct works on the quality of the environment in rural areas. In this case that population growth, poverty and the erosion of the environment in the growing countries has created a bad round that focuses on the lives of people and severely affect the development efforts of developing countries to achieve sustainable development, out of question. Therefore, could the culture, training and participation of people in different programs using a comprehensive management system, and finally the use of indigenous knowledge to your people in the region, the results are worthwhile.

Keywords: Village, Environment, Management of the Village, Environmental challenges.

مقدمه

مدیریت مهم­ترین عنصر در حیات، پایداری و نشاط یک جامعه به شمار می­رود و اصلی­ترین عامل جهت حرکت از وضع موجود به یک وضعیت مساعد و مطلوب است. با نگاهی به سیر تاریخی و تکامل مدیریت می­توان به این نتیجه رسید که یکی از دلایل شکست برنامه­های توسعه به دلیل عدم شناخت برنامه­ریزان و مسؤولان با شرایط بومی هر منطقه بوده است (5). با این وجود، لزوم توجه به نواحی روستایی، به عنوان اساس توسعه در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران محسوب می­شود (3) ضرورت توسعه و مدیریت شایسته در تخصیص امکانات و استفاده از ظرفیت­ها بومی در مناطق روستایی از اولویت­ها به شمار می­رود (21). مدیریت توسعه روستایی در ایران همانند سایر سطوح مدیریتی از گذشته دور تا کنون با چالش‌های ساختاری و مسایل و مشکلات عدیده‌ای روبرو بوده است.

با نگاهی به تغییر و تحولات مدیریت روستاها در ایران طی چند دهه قبل، در بیش­تر مواقع با ضعف و خلاء­های بسیاری در کشور روبرو بوده­ایم. چنان­چه به اعتقاد صاحب­نظران امر، همین سوء مدیریت­ها، به مانعی در مسیر توسعه کشاورزی و در نهایت توسعه ملی تبدیل شده است (9). می­توان استدلال کرد که در مناسبات توسعه و مدیریت بخش روستایی، غالب مسایل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی این سرزمین به زمین و حرفه کشاورزی در روستا ختم می­شود. این موضوعی است که در طول دوره­های مختلف و شاید بتوان گفت در طول قرن­ها شکل گرفته است (4). لذا، این شناخت و آگاهی در مورد مدیریت و منابع پایه روستایی به ویژه بعد محیط زیستی ضروری به نظر می­رسد (33).

کریوکو و هاره[5] (2008) معتقدند که منابع طبیعی و محیط زیست هر جامعه ثروت آن جامعه به حساب می­آید که فقط به نسل حاضر تعلق ندارد، بلکه میراثی است که از گذشتگان به ما رسیده و از آن آیندگان محسوب می­شود. بحران­های زیست­محیطی، خشک­سالی­های پی­درپی، نبود برنامه جامع توسعه روستایی و مهم­تر از همه بی­ثباتی­ها چند دهه اخیر در بحث محیط­زیستی در کشور، از جمله چالش­های نسل امروزی هستند. وجود این مشکلات نشان از نبود یک مدیریت دقیق در زمینه محیط زیست روستایی در بخش روستایی است (29).

امروزه از یک طرف، منابع پایه در روستاهای کشور ما نیازمند توجه ویژه هستند تا بتوان بر موانع موجود غلبه کرد. از طرف دیگر، نوع نظام­ بهره­برداری از اراضی روستایی، مالکیت، مدیریت و سازمان­دهی بخش محیط­زیستی نیازمند یک سیاست­گذاری و برنامه­ریزی بلند مدتی است که ادامه دهنده بی­ثباتی­های گذشته نباشد (16). اکنون توجه به بعد زیست­محیطی بیش از هر زمانی در تمامی بخش­ها بالاخص محیط­های روستایی به یک اصل تبدیل شده است. چنان­چه سعی می­شود، تا هر چه بهتر و بیش­تر بتوان در عین بهره­برداری مناسب از محیط، از آن حفاظت نمود (31، 4، 17). لذا، مناطق روستایی به واسطه نزدیکی بیش­تر به طبیعت و اثرات مستقیمی که بر طبیعت می­گذارند و تأثیراتی که از طبیعت می­پذیرند، از اهمیت به سزایی برخوردار هستند. این امر ضرورت تحقیق در مدیریت روستا به ویژه جنبه محیط زیست روستایی را دو چندان می­کند. بنابراین­، هدف اصلی این تحقیق از یک سو تلاش برای یافتن شیوه مدیریتی سازگار با شرایط زیست­محیطی روستاها بوده و از سویی دیگر می­کوشد، تا با بررسی مشکلات زیست­محیطی روستاهای کشور و پیدا کردن راه حل­های برطرف کردن این مشکلات، پیشنهاداتی را ارایه دهد. همچنین، در پژوهش حاضر، از جستجوهای اینترنتی در سایت­های داخلی و خارجی جهت کسب اطلاعات در زمینه تجارب جهانی بهره ­برده شده است. لذا، با توجه به مطالب گفته شده، جهت تحقق هدف کلی، اهداف جزیی تحقیق به شرح زیر هستند:

• بررسی وضعیت مدیریتی محیط روستایی در ایران
• بررسی بعد محیط­زیستی روستا
• بررسی عوامل ایجاد کننده و تشدید کننده آلودگی محیط زیست در روستاها
• بررسی چالش­های محیط­زیستی پیش روی نسل آتی در روستا

نگاهی گذرا به سیر تکامل مدیریت روستا در ایران

مدیریت روستایی از ارکان اصلی و جدا نشدنی توسعه روستایی به شمار می­رود. زیرا در صورت عدم سازمان­دهی مناسب در روستا، پیشرفت و توسعه امکان­پذیر نخواهد بود (23). لذا، با نگاهی به سیر تحول و تاریخچه مدیریت روستایی در ایران در سال­های قبل و بعد از انقلاب در بیش­تر مواقع با کمبودهایی مواجه بوده­ایم. چنان­چه در ایران در چند دهه­ی اخیر، توسعه روستایی و مخصوصا مدیریت روستایی از روند منسجمی برخوردار نبوده است. اما تشکیل شوراهای اسلامی روستا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی را می­توان گام مثبتی به سوی جلب مشارکت بیش­تر روستاییان در مدیریت توسعه روستایی تلقی نمود (6، 7، 12). اهداف و سیاست‌های کلی توسعه در زمینه عمران روستایی، در این دوره ایجاد رشد اقتصادی، ارتقای سطح سلامت، تامین حداقل نیازها و سازمان­دهی فضایی بود (10).

شوراهای روستایی را می­توان یکی از عوامل مؤثر در عرصه مدیریت محلی دانست که زمینه بهبود وضعیت روستاییان و حل مشکل آنان را فراهم می‌کند. طوری که اقدامات شوراهای اسلامی با انجام وظایف خود در روستا، اثرات مهمی را در رسیدن به نتایج توسعه روستایی بر جا می‌گذارد (1). از طرف دیگر، تداخل حوزه فعالیت بسیاری از سازمان‌ها و دستگاه‌های اجرایی فعال در سطح روستا، پیامدها و اثرات نامطلوبی بر ابعاد اقتصادی و اجتماعی و همین­طور پیکره فیزیکی روستا برجای می­گذاشت. بر این اساس، «قانون تأسیس دهیاری‌های خودکفا در روستاهای کشور» در سال 1377 به تصویب مجلس پنجم شورای اسلامی رسید. تأسیس این نهاد عمومی غیردولتی نشانه‌ای از حرکت به سوی اجرای نظام نوین مدیریت در روستاها بود که می‌تواند تحول شگرفی در فرآیند مدیریت و توسعه روستایی ایجاد نماید (7). به این صورت مدیریت روستا شکل واحدی به خودش گرفت و فعالیت­های مرتبط به بخش روستایی در دستگاهی واحد، تدوین شد. اما با توجه به سابقه کم دهیاری­ها، نمی­توان در مورد عملکرد آن­ها قضاوت کرد (11). به هر حال فراگیر بودن، یکپارچگی، خود اتکایی، مردم­گرایی، هماهنگی با سایر نهادها و داشتن فرهنگ استمرار بخشی به فرصت­ها، از الزامات موفقیت دهیاری­ها به عنوان یک نهاد مردمی است (17).

امروزه در فرآیند مدیریت توسعه روستایی جدید، به ذی­نفعان اصلی صحنه مدیریت یعنی سه نهاد مردم، دولت و بازار توجه می‌شود و این­ها با نهادسازی‌های لازم و هماهنگی‌ها با شیوه مشارکتی در فرآیند برنامه‌های توسعه روستایی مشارکت و حضور فعال دارند (18، 19). برای ترسیم چشم­اندازهای جامعه روستایی در کشور ما، نیاز به راهبرد مدیریتی متفاوت از گذشته احساس می­شود تا بتواند با پیامدهای منفیِ تغییرات و نقاط ضعف مقابله کنیم و از نتایج مثبت آن در جهت بقا و تداوم حیات بهره­مند شویم (2). با استناد به مطالب گفته شده به­ویژه بازسازی و شکل­دهی به مدیریت روستایی، می­توان مدیریت روستا را فرایند سازمان­دهی و هدایت جامعه از طریق شکل‌دهی نهادهای ذی­ربط برای اداره جامعه دانست، که توان این نهادها، ابزارهای تامین هدف­های جامعه قلمداد شده و هدف‌هایی که مردم آن­ها را با توجه به خواسته‌ها و امکانات موجود خود ترسیم ‌کرده و می‌کنند، در بر می­گیرد (7).

به این صورت موفقیت و شکست هر نهاد در دست­یابی به اهداف و انجام وظایفش متکی به مدیریت آن است (15، 17).

مدیریت نوین از جمله شوراها و دهیاری­ها که بعد انقلاب در روستاها شکل گرفت، با توجه به وظایف خویش با راهنمایی و همکاری مردم، آن­ها را به سمت استفاده پایدار و حفظ محیط زیست رهنمود کردند (7). لذا، نقش شیوه مدیریت روستا در بعد از انقلاب به طور مشخص در وظایف آن­ها آورده شده است و مکانیسمی که باید این نهاد مدیریتی از آن استفاده نماید مشارکت خودجوش یا حسابگرانه مردم و استفاده از این نیروی تاثیر­گذار است (1).

وضعیت مدیریت بعد ­محیط­زیستی روستاها در ایران

مناطق روستایی بخش عمده­ای از جمعیت و چشم­اندازهای محیط­زیستی کشور را به خود اختصاص داده است. لذا، جامعه روستایی نقش مهمی در حیات زیست­محیطی، اقتصادی و اجتماعی هر کشوری دارد (32). اهمیت این امر در صورتی دوچندان می­شود، که آمارها نشان می­دهند، بیش از نیمی از جمعیت جهان در روستاها زندگی می­کنند. چنان­چه­ پیش­بینی می­شود در سال 2025 هنوز بیش از 37 درصد جمعیت دنیا در روستاها زندگی خواهند کرد (3). در نتیجه با توجه به اهمیت و نقش روستا و مردم روستایی در چالش­های محیط­زیستی و حل چالش­های موجود، شناخت ویژگی­های منحصر به فرد روستایی، برای مدیریت و سامان­دهی آن ضروری به نظر می­رسد (28، 30). لذا، توجه به بعد محیط­زیستی در روستا برای مدیریت و حفظ سرمایه­های خدادادی برای نسل­های آینده از اهمیت زیادی برخوردار است (8، 14). همان­طور که در مطالب بالا اشاره شد، در سال­های بعد از انقلاب، دهیاری­ها و شورهای اسلامی به عنوان اصلی­ترین ارکان مدیریتی در روستا، برای حفظ محیط زیست روستایی کشور نقش پر اهمیتی را ایفا کردند (18).

محیط زیست یکی از ابعاد حیاتی و حساس در مناطق روستایی به شمار می­رود که نسبت به شهرها کم­تر تحت تاثیر آلودگی­های مختلف قرار می­گیرد (15). اما متاسفانه در چند سال اخیر، تغییر الگوی زندگی روستایی در کشور ما و گرایش آن به سمت الگوی شهری، هجوم شهرنیشنان به طبیعت روستایی و نبود برنامه منسجم برای حفظ منابع طبیعی در مناطق روستایی، چشم­اندازهای محیط زیست را با مشکل اساسی روبرو کرده است (13). به عبارتی می­توان اذعان کرد که، افزایش جمعیت و تمرکز آن در بخش­های خاصی از زیست بوم­ها، آثار مستقیمی بر کیفیت محیط زیست در مناطق روستایی دارد (28). بدین صورت که رشد جمعیت، فقر و فرسایش محیط زیست در کشورهای رو به رشد، دور باطلی را ایجاد کرده که بر زندگی مردم به شدت تأثیر گذاشته و تلاش­های کشورهای در حال توسعه از قبیل کشور ما را برای دست­یابی به توسعه پایدار، بی­نتیجه گذاشته است (14).

با توجه به چالش­های موجود در روستاهای کشور و معضلات محیط­زیستی که در بالا ذکر آن رفت، ضرورت و اهمیت انجام ارزیابی وضعیت محیط زیست در مناطق روستایی، قبل از هر گونه برنامه­ریزی، ضرورت تام دارد (32). این بدان معناست که لزوم برنامه­ریزی دقیق، از راهبردها و راهکارهای مناسب توسعه نظام زیست­محیطی روستایی با توجه به شرایط و ویژگی­های هر منطقه، به طور فزایندهای احساس می­شود (13). امروزه در کشور ما بیش از 40 درصد از مردم در نقاط روستایی زندگی می­کنند (18). همچنین قابل ذکر است که حریم شهرها در بسیاری از مناطق تا نزدیکی روستاها گسترش پیدا کرده است. در نتیجه نمی­توان حفاظت از محیط زیست را به حال خود رها کرد. مدیریت و برنامه­ریزی روستایی به ویژه در بعد زیست­محیطی، زمانی می­تواند جامعیت داشته باشد و به اهداف مشخص خود برسد که به تمام مسایل و مشکلات توجه داشته باشد (24، 26). چنان­چه محیط زیست روستایی یکی از مواردی به شمار می­رود که لازم است در برنامه­ریزی ملی مورد توجه قرار گیرد (15).

مدیریت برای ایجاد یک محیط سالم و پرنشاط در نواحی روستایی یکی از مهم­ترین محیط­زیستی است که نه تنها در برنامه­ریزی و سیاست­های توسعه روستایی، بلکه در سیاست­های سرزمینی نیز اهمیت فراوانی دارد (11). در یک سرزمین نحوه سامان­دهی محیط­های طبیعی و انسان ساخت باید آینه تمام نمای چگونگی روند توسعه ملی در آن سرزمین باشد (22). این­که محیط زیست و مدیریت آن در مناطق مختلف روستایی باید از چه کیفیتی برخوردار باشد، بسیار واضح است. اما متاسفانه مدت­هاست که محیط زیست سالم در مفهوم واقعی آن وجود ندارد (27). با این توضیحات لازم است گفته شود که مدیریت محیط زیست در مناطق مختلف به ویژه مناطق روستایی نه فقط به خاطر محیط، بلکه به خاطر سلامت جامعه و مهم­تر از همه حفظ آن برای نسل­های آتی ضرورت دارد (18). در کشور ما عدم شناخت روستا از همه جنبه­ها از طرفی و عدم توجه مسؤولان و برنامه­ریزان از سوی دیگر، افزایش ناپایداری­ها در روستاها را به همراه داشته است. بنابراین، لزوم توجه به روستاها، در همه زمینه­های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و محیط­زیستی باید مورد توجه قرار گیرد (6).

منشاء عوامل تخریب محیط زیست در روستاها

به گفته بسیاری از محققان شرط اساسی در حفاظت محیط زیست روستایی برقراری تعادل میان عوامل تشکیل دهنده آن می باشد.­ محیط زیست در روستا وقتی در حال تعادل است که عوامل تشکیل دهنده آن از نظر کمی، کیفی و ارتباطی در شرایط مناسبی قرار گرفته باشند (2). هر گونه تغییر در هر یک از عوامل بدون شک باعث تغییر در سایر عوامل شده که در نهایت موجب برهم خوردن تعادل محیط زیست می­گردد. آن­چه که موجبات عدم تعادل محیط زیست را فراهم آورده و یا آن را تهدید می­کند، به طور کلی تخریب یا آلودگی محیط زیست می­نامیم. بخش از مشکلات و منشا چالش­های محیط­زیستی در روستا مربوط به استفاده از سوخت­های زیستی هم­چون هیزم است که موجب آلودگی هوای محیط خانه و روستا می­گردد. در این زمینه اجرای طرح­های برق کشی در نواحی روستایی مفید است (25). بسیاری از صاحب­نظران، عدم برنامه­ریزی مناسب و سوء مدیریت­ها را عاملی عمده و تأثیرگذار بر مشکلات محیط­زیستی قلمداد می­کنند (22). طرف­داران دیدگاه­های مذکور، عمدتاً معتقدند که به دلیل سوء مدیریت و ناکارآمدی بعضی ارگان­ها، بیش از حد منابع طبیعی مورد استفاده قرار گرفته و در نتیجه، فشار زیادی بر محیط زیست وارد می­شود (23).

منشا و عامل اصلی آلودگی و تخریب محیط زیست، انسان و عملکرد وی می­باشد که متاسفانه  امروزه به عنوان معضلات محیط­زیستی از روند رو به رشدی برخوردار بوده و جوامع انسانی و کشورها را تحت تاثیر قرار داده است (15). از طرف دیگر، افزایش جمعیت در شهرها و در نتیجه افزایش فعالیت­های ساختمان سازی، همچنین احداث جاده‌ها و راه‌های ارتباطی از جمله عوامل موثر در تخریب چشم­اندازهای روستا به شمار می­روند (24). به عبارتی، از پیامدهای توسعه صنعتی، مداخله انسان در طبیعت و دگرگونی­های زیست محیطی ناشی از آن است که نتیجه اعتقادات جدید او به نظام صنعتی و شاید نشان­گر کاهش اعتقاد انسان معاصر به طبیعت به عنوان منشا زندگی و حیات موجودات در روی کره زمین باشد (13). بنابراین، عواملی چون ساخت و ساز در حاشیه شهرها و استقرار صنایع، شاید از اصلی­تری منشا چالش­های امروزی زیست­محیطی در روستا­ها باشد (32). از سوی دیگر، تولید مصالح ساختمانی نظیر آجر و سفال و مصرف بالای این صنایع از خاک، ضمن تخریب خاک باعث بوجود آمدن گودی­ها و اشکال ناهنجار فیزیکی در سطح زمین می­شود. این زمین­ها که عمدتا در اطراف روستا­ها و در زمین­های کشاورزی و مراتع قرار دارند پس از برداشت و مصرف خاک آن­ها به صورت زمین­های غیرقابل استفاده رها می­شوند (18). امروزه اجرای طرح­های متعددی هم­چون مدیریت کاربری اراضی، آموزش و مدیریت محیط زیست به همراه اجرای طرح­های مشارکت جویانه در جهت حفاظت روستاها از جمله برنامه­های جهانی است که اجرا گردیده است (26).

بررسی چالش­های محیط­زیست روستا با رویکرد آینده­نگری

روستا عمدتاً یک واحد همگن طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است که از یک مرکز جمعیت و محل کار و سکونت دایم اعم از متمرکز یا پراکنده با حوزه و قلمرو معین ثبتی یا عرفی مستقل تشکیل می­شود (11)، و بیش­تر ساکنان شاغل دایمی آن به­ طور مستقیم و غیر مستقیم به یکی از فعالیت­های اصلی کشاورزی و صیادی و صنایع دستی و یا ترکیبی از این فعالیت­ها اشتغال دارند (22). اما متاسفانه امروزه هر چه زمان می­گذرد عواملی از قبیل افزایش چشم­گیر جمعیت، تغییر نیاز انسان­ها و تغییر سبک زندگی، ورود تکنولوژی، رونق کشاورزی، دامداری و بهره­برداری بی­رویه از منابع طبیعی سبب شدند به رغم توجهی که رهبران مذهبی و سیاسی جامعه به حفظ محیط زیست و منابع طبیعی دارند سطح وسیعی از چشم­اندازهای طبیعی و محیط زیست در روستاها در اثر بی­توجهی و عدم آگاهی کافی دچار چالش باشند (9). وقتی از محیط زیست و تخریب آن صحبت می­شود، ناخودآگاه ذهن­ها به طرف انسان کشیده می­شود. این درحالی است که محیط زیست برای بقای نسل بشر آفریده شده است و پیوندی ناگسستنی میان انسان و طبیعت وجود دارد (30)، طبیعتاً خود انسان­ها بیش­ترین نقش را در حفظ و یا تخریب آن می­توانند داشته باشد، در حالی که با توجه به نقش حیاتی و کلیدی محیط زیست در زندگی، همواره انسان به عنوان مهم­ترین تخریب­گر محیط زیست هم در مناطق شهر و هم روستایی شناخته شده است (33).

همان­طور که قبلا بیان شد، محیط زیست روستا و چشم­اندازهای طبیعی در روستاها به عنوان یک سرمایه محسوب می­شود. چرا که می­توان از آن برای جذب توریست و تولید ثروت و دیگر مقاصد درآمدی استفاده کرد (26). در نتیجه تخریب محیط زیست به معنای از بین بردن سرمایه و منبع تولید است. لذا، در این راستا و برای تصمیم­گیری در مورد آینده، شناخت عوامل ایجاد این نارسائی­ها و مشکلات مذکور و ابعاد و جنبه­های مختلف آن و در ادامه راهکارهای متناسب برای برون رفت از این مسایل و مشکلات محیط­زیستی بسیار پر اهمیت است (25). در نتیجه، جهت آینده­نگری درست و جلوگیری از اشتباهات گذشته، وجود یک رویکرد جامع و تفکر سیستمی می­تواند به یک نقشه راه برای حفاظت از منابع حیاتی و سیاست‌گذاری کلان محیط زیست، گسترش سطح آگاهی­ها و ارتقاء بینش زیست­محیطی روستایی جامعه و تقویت فرهنگ، در راستای سیاست­های کلی نظام در حوزه محیط زیست روستا برای آینده تبدیل شود (25). از طرف دیگر، موضوع مشارکت مردمی در امر بهره­برداری صحیح از محیط زیست و منابع طبیعی در روستاها و نیز نگهداری و صیانت از این موهبت الهی امری بدیهی و انکار ناپذیر است. زیرا، که محیط زیست روستایی خود یکی از شاخص­های کلان روند آینده و نیز از ابعاد اساسی و زمینه ساز پیشرفت و توسعه پایدار کشور به شمار می­رود (10).

نتیجه­گیری

بددون شک، موضوع از بین رفتن محیط زیست و چشم­اندازهای طبیعی هم در شهرها و هم در روستاها یکی از اساسی­ترین چالش­هایی است که انسان معاصر را با مشکلات جدی رو به ‏رو کرده است. این مسأله از آن جهت دارای اهمیت است، که علایم تهدید کننده حیات، آشکار شده و نسل حاضر و آینده را به دلیل آلودگی­های گسترده محیط­زیستی، با تهدید مواجه ساخته است. از سوی دیگر، انسان بدون داشتن محیط زیستی امن و سالم، قادر نخواهد بود به زندگی طبیعی خود ادامه دهد. به همین جهت، حفظ و حمایت از محیط زیست و سالم نگه داشتن آن، به عنوان یکی از مهم­ترین نیازهای اساسی برای ادامه حیات، مورد توجه و عنایت همگان قرار گرفته است.

مطالعات صورت گرفته، رویکرد سیاسی و تبلیغاتی به محیط زیست، عدم سیاست جامع نسبت به مدیریت منابع حیاتی، رویکرد انفعالی در حل مسایل محیط زیست، ضعف در آموزش­ها و آگاهی­های مردمی و عدم توجه به مشارکت­های مردمی را مهم­ترین چالش­های مدیریتی در عرصه حفاظت از محیط زیست دانستند. از طرف دیگر، فرایند توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها طی دهه­های اخیر به گونه­ای بوده که چالش­های محیط­زیستی به یکی از مهم­ترین دغدغه­های سیاست­گذاران تبدیل شده است. مواجهه با این موضوع در گام اول مستلزم شناسایی منابع عمده ایجاد آلودگی است. این بحث از این حیث قابل تامل است که دولت­ها از یک سو، منشاء ایجاد آلودگی هستند و از سوی دیگر، بنا به وظایف حاکمیتی خود مسوولیت حفاطت از محیط زیست را بر عهده دارند. زیرا، توسعه اقتصادی پایدار هر کشوری مرهون بهره­برداری مناسب از امکانات آب، خاک، منابع طبیعی و ظرفیت های موجود نیروی انسانی و به عبارتی حفاظت از محیط زیست است. اما با توجه به نتایجی که از این تحقیق می­توان گرفت، روش­های سنتی مدیریت، به ویژه در حوزه محیط زیست روستایی، امروزه برای اداره امور و توسعه روستایی کارساز نیستند. مدیریت محیط زیست در روستایی باید درک توسعه محلی، بروز ابتکارها، جمع­گرایی و مشارکت در امور را آموزش دهد. مدیریت محلی کارآ، فکر کردن در محیط را آموزش داده و باعث تحلیل مشکلات اقتصادی، اجتماعی و محیط­زیستی فضاهای روستایی می­شود. مدیریت صحیح  چشم­اندازی­های طبیعی در روستا، در روند توسعه روستایی ضمن ایجاد اشتغال و درآمد برای گروه­هایی مختلف جامعه روستایی، می­تواند باعث گسترش امکانات و زیربناها، گسترش سرمایه گذاری­ها، توسعه و بهبود حمل و نقل روستایی، و در نهایت باعث توسعه و پیشرفت روستاهای منطقه شود. بر این اساس، الگوی مطلوب مدیریت روستایی در حوزه محیط زیست کشور نیز با توجه به مطالعات، نظریات و دیدگاهای مطرح شده در این مقاله، باید دارای چهار زمینه کلیدی و اصلی شامل برنامه­ریزی، سازمان­دهی، اداره و رهبری و کنترل باشد تا به عنوان یک حلقه، ابعاد اصلی و کارکردی مدیریت محیط زیست در مناطق روستایی را به یکدیگر پیوند دهند. افزون بر این ،معیارها و متغیرهای کلیدی دیگر هم­چون مشارکت مردم محلی، جامعیت و یکپارچگی، هدایت و رهبری، منابع مالی پایدار، آموزش نیروی انسانی هماهنگی و همکاری با نهادها و سازمان­های مختلف و شورای اسلامی روستا بایستی مورد توجه لازم قرار گیرد.

پیشنهادات

از همان ابتدای زندگی انسان، مساله محیط زیست مورد توجه نسل­ها بوده و انسان در این راه ابتدا به کشف طبیعت و راهبردهای آن نائل گشت. انسان برای تنظیم مصرف منابع جوامع، ممنوعیت­ها و خرافات و رعایت حقوق مشترک، شناخت محیط زیست را توسعه داد و قوانین چندی برای امر نظارت تدوین شد. مدیریت محیط زیست روستایی و تمام ساز و کارهای آن باید متوجه هم پوشانی و تداخل­های بخشی بوده و نیازمند برنامه­ریزی اصولی است. اصول مدیریت محیط زیست در روستا بر اساس اجرا، پایش و بازرسی واقعیت­های موجود در محیط زیست است و کم­تر به تئوری و طرح ریزی اقدام می­کند. در همین رابطه و با توجه به نتایج و مطالعات تحقیق حاضر پیشنهادات زیر ارایه می­شود:

• جلب مشارکت و آموزش­های مربوط به تعامل و حفظ محیط زیست هم در روستا و هم در حومه شهرها به آحاد جامعه و اشاعه فرهنگ و اخلاق محیط زیست، نقش فرهنگ و معارف دینی در مشارکت و مسوولیت­پذیری حفظ محیط زیست.
• ارتقای فرهنگ محیط­زیستی آحاد جامعه از مهم­ترین عواملی است که می­تواند به بهبود وضعیت محیط زیست کشور یاری رساند، تا آنجا که می­توان گفت، دیگر عوامل تحت تأثیر آن قرار می­گیرند. به بیانی دیگر، تا هنگامی که نگرش آحاد یک جامعه به موضوع محیط زیست و اهمیت حفظ آن تغییر نکند، تغییری نیز در رفتار آن­ها در قبال محیط زیست و وضعیت آن پدید نخواهد آمد.
• نگاه حفاظتی جامع به بحث محیط زیست با رویکرد مدیریت یکپارچه محیط زیست روستایی در تمامی عرصه­های طبیعی و انسانی به صورت علمی- عملی می­تواند در بلند مدت از تخریب بیش­تر منابع و سرمایه­های طبیعی و انسانی بکاهد.
• ایجاد انجمن­ها و تشکل­های مشارکتی محیط­زیستی در روستا که توسط افراد محلی اداره شود و تشویق اهالی به عضویت در این تشکل­ها که در شکل­دهی نگرش­های محیط­زیستی افراد محلی بسیار موثر است.
• مشارکت همه جانبه روستاییان در تمام مراحل برنامه­ریزی و اجرای پروژه­های محیط­زیستی.

این مشارکت مستلزم آگاهی و شناخت آنها از اهمیت محیط زیست در حیات اقتصادی و اجتماعی می­باشد.

• در نهایت سازمان­دهی و بازآفرینی ساختاری - نهادی و مدیریتی مدیریت روستایی کشور به ویژه در حوزه محیط­زیستی و منابع تجدیدناپذیر با تشکیل سازمان متولی مدیریت روستایی کشور در ساختار کلان مدیریتی و ایجاد واحد مستقل و خودمختار مدیریت توسعة روستایی در سطح خرد در روستاهای کشور با وظایف شفاف و مشخص و لازم­الاجرا به عنوان مهم­ترین استراتژی برای مدیریت محیط­زیست روستایی کشور پیشنهاد می­شود.

منابع

1-   احمدی، علی. شوراهای اسلامی روستایی، مشارکت مردمی، و توسعه روستایی (مطالعه موردی: دهستان حکیم‌آباد شهرستان زرندیه استان مرکزی)، 1388. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده جغرافیای تهران.

2-   ارسطویاری، حصار، بوچانی، محمدحسن.، مهدوی، داوود. و پریشان، مجید. تدوین راهبردهای توسعه مدیریت روستایی ایران با استفاده از رویکرد برنامه­ریزی استراتژیک، فصلنامه پژوهش­های روستایی، 1389، دوره 4، شماره 4. صص 672-691. 

3-      ازکیا، مصطفی. جامعه شناسی توسعه، 1381، چاپ چهارم، تهران: موسسه نشر کلمه.

4-      آسایش، حسین، برنامه ریزی روستایی در ایران. تهران: انتشارات پیام نور، خرداد، 1382، چاپ پنجم.

5-   افتخاری، عبدالرضارکن­الدین.، سجاسی­قیداری، حمدالله. و عینالی، جمشید، نگرشی نو به مدیریت روستایی با تاکید بر نهادهای تاثیرگذار، 1386، فصلنامه روستا و توسعه، سال 10، شماره 2، ص 31-2.

6-   بحرینی، حسین؛ حاجی بنده، مونا، الگوی دهکده شهری رهیافتی کارآمد در جهت تحقق پایداری سکونتگاه­های روستایی (روستای میلانات واقع در حوزه صفارود: شهرستان رامسر).1390، نشریه مسکن و محیط روستا، شماره 134، ص 74- 49.

7-      بدری، سید علی، چالش­های مدیریت روستایی در ایران و ارایه سیاست­های راهبردی، 1390، فصلنامه برنامه ریزی و سیاستگذاری،  سال 2، شماره 3.

8-   رشوند، سعید. و مصفایی، جمال، بررسی تاثیر روند فشار جمعیت انسانی بر محیط زیست (مطالعه موردی: زیر حوضه شور قزوین)، 1392، فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 25، ص 55- 42.

9-   رضایی­فر، سلطانمراد، نقش مالکیت­ها در توسعه پایدار بخش کشاورزی شهرستان ایذه، 1387، مجموعه مقالات دومین همایش راهکارهای توسعه کشاورزی شهرستان ایذه، جلد دوم.

10-  رضوانی، محمد رضا.. مقدمه­ای بر برنامه­ریزی توسعه روستایی در ایران، 1383. تهران: نشر قومس.

11-  رضوانی، محمدرضا. رهبری، مهناز، بوم روستا؛ الگویی برای پایداری سیستم­های روستایی در ایران،  1394، جغرافیا و توسعه، شماره 41، ص 44 – 23.

12- رکن الدین افتخاری, عبدالرضا و حمداله سجاسی قیداری، بازافرینی مدیریت توسعه روستایی در ایران، ۱۳۸۸، دومین همایش ملی فرهنگ و مدیریت جهادی، تهران، وزارت جهاد کشاورزی، http://www.civilica.com/Paper-JAHADI02-JAHADI02_019.html

13-  شرفی، لیدا و علی­بیگی، امیرحسین، الگوی سنجش پایداری محیط زیست روستایی (مطالعه موردی: روستای شروینه در شهرستان جوانرود)، ۱۳۹۳، فصلنامه اقتصاد و توسعه روستایی، سال 4، شماره 2، صص 132- 115.

14-  فیروزآبادی، سید احمد. و اعظم­زاده، دلارام، فقر روستایی و تخریب محیط زیست (مورد مطالعه روستاهای سرخون و بیدله از توابع استان چهار محال و بختیاری)، ۱۳۹۱، نشریه توسعه روستایی، دوره 4، شماره 2، صص 121-99.

15-  گراوندی، شهپر، عبدالحمید پاپ زن و افشار زاد، نشمیل، مدل سازی توسعه پایدار زیست­محیطی با مدیریت روستایی ( آموزسش مکاتبه ای دهیاران) معونت آموزشی پژوهشکده مدیریت شهری و روستایی با همکاری دفتر امور روستایی استانداری ۱۳۹۰، بوشهر. 

16-  مطیعی­لنگرودی، سیدحسن.، رضوانی، محمدرضا.، و کاتب­ازگمی، زهرا، بررسی اثرات اقتصادی تغییر کاربری کشاورزی در نواحی روستایی (مطالعه موردی: دهستان لیچارکی حسن رود بندرانزلی)، ۱۳۹۱، مجله پژوهش و برنامه­ریزی روستایی، شماره 1، صص 25- 1.

17-  مهدوی، داوود. و کریمی­پور، زیور، تدوین الگوی مطلوب مدیریت نوین توسعه روستایی ایران، ۱۳۹۱، گاه­نامه پژوهشی دانشگاه پیام نور استان چهارمحال و بختیاری، شماره 6، صص

18-  مولایی­هشتجین، نصرالله.، آمار، تیمور.و حاج­علیزاده، احمد، چالش­های مدیریت روستایی از دیگاه شوراهای اسلامی در ماندگاری جمعیت در روستاهای ناحیه مرکزی اردبیل، ۱۳۹۳، فصلنامه علمی-پژوهشی و بین­المللی انجمن جغرافیای ایران، سال 12، شماره 4، ص 91 -74.

19-  هاشمی، سیدسعید؛ مطیعی لنگرودی، سیدحسن؛ قدیری معصوم، مجتبی؛ رضوانی، محمدرضا و مقیمی سیدمحمد، تبیین نقش دهیاری ها و شوراهای اسلامی در توسعة کارآفرینی روستایی (مطالعة موردی: بهاباد استان یزد)،۱۳۹۰، فصلنامة پژوهش­های روستایی، سال دوم، شمارة1، صص 114-93.

20-  Barr, S. 2007. Factors Influencing Environment Attitudes and Behaviors: A U.K. Case Study of Household Waste Management. Journal of Environment and Behavior. 39(4), 435-473.

21-  Brown, P.R., Nelson, R., Jacobs, B., Kokic, P., Tracey, J., Ahmed, M., & DeVoil, P. 2010. Enabling Natural Resource Managers to Self-assess their Adaptive Capacity, Agricultural Systems, Vol. 103, No. 8, PP. 562-568.

22-  Fidelisa, T., and Roebeling, P. 2014. Water resources and land use planning systems in Portugal— Exploring better synergies through Ria de Aveiro, journal of Land Use Policy, Vol. 39 (2014), pp. 84–95.

23-  Givens, J.E and Jorgenson, A.K. 2013. Individual Environmental Concern in the World polity: A multilevel analysis, Journal of Social Science Research, 42, PP. 418–431.

24-  Krywkow, J. and Hare, M. 2008. Participatory Process Management, International Congress on Environmental Modeling and Software, EMSs, PP. 888-899.

25-  Lautze, J., S. de Silva, M. Giordano and L. Sanford. 2011. Putting the cart before the horse: Water governance and IWRM; in: Natural Resources Forum 35(1), pp 1–8.

26-  Liu, Y., Feng, Y., Zhao, Z., Zhang, Q., and Su, Shiliang. 2016. Socioeconomic drivers of forest loss and fragmentation: A comparison between different land use planning schemes and policy implications, Journal of Land use policy, 54, 58 – 68.

27-  Murty, M. N. 2009. Environment, Sustainable Development, and Well- Being Valuation, Taxes, and Incentives. Oxford University Press, New York, 240 p.

28-  Ogunkan, D. V. 2010. Religious Value: An Instrument for Sustainable Environmental Management in Nigeria, Global Journal of Human Social Science, Vol. 10, No. 3, p 25-30.

29-  Sewornu, R. E. 2010. The role of good governance in improving woman’s access right to land. International Journal of Sustainable Development, 1(5), 37-53.

30-  Shreffler, K.M. and Nii-Amoo Dodoo, F. 2009. ‘The role of intergenerational transfers, land, and education in fertility transition in rural Kenya: the case of Nyeri district’, Vol. 30, No. 3, pp.75–92.

31-  Siracusa. G, D. Angela, R. La, p. Paolo, L. Emiliano. 2008. New frontiers for sustainability: Emergy evaluation of an ecovillage, Environ Devsustain.PP:845-846.

32-  UNEP & UNDP. 2010. Poverty and environment mainstreaming: Conference on exploring win-win strategies for sustainable local development Egypt. UNEP.

33-  UNEP. 2012. The UN-Water Status Report on The Application of Integrated Approaches to Water Resources Management. United Nations Environment Pro-gramme.