تحلیل آفرینش معماری مبتنی بر طبیعت برای تبیین ارتباط میان گیاه ریزوم‌ و بازار تاریخی تبریز

مقاله پژوهشی

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 57، تابستان1400

تحلیل آفرینش معماری مبتنی بر طبیعت برای تبیین ارتباط میان گیاه ریزوم‌ و بازار تاریخی تبریز

احد نژاد‌ابراهیمی[1]^*

Ahadebrahimi@tabriziau.ac.ir

علی تخمچیان[2]

تاریخ دریافت: 24/12/96                                                                                                              تاریخ پذیرش: 15/07/97

چکیده

هدف: بررسی متغیرهای مستخرج از طبیعت در رویکردهای بیونیک، بیومیمتیک، بیوفیلیک، ژنومیک، ارگانیک و غیره نشان می‌دهد که استفاده انتزاعی از طبیعت، توجه به مردمی‌بودن معماری، توجه به آسایش و آرامش، مشارکت در محیط‌زیست، احترام به طبیعت و همسو با نگرش‌های زیست‌محیطی، بهره‌جویی از معانی، قواعد و حتی فرآیند تولید موجود در طبیعت از مواردی بوده است که معماران ایرانی از آن در آفرینش معماری خود بهره گرفته اند و شناخت دقیق آنها می‌تواند حل مشکلات موجود معماری امروزی را به همراه داشته باشد. این موارد در معماری گذشته بر اساس فرهنگ و سنت‌های رایج بومی هر منطقه شکل گرفته بودند.

روش تحقیق: از نظر هدف از پژوهش های توسعه ای می باشد که به روش توصیفی-تحلیلی پژوهش شده است و تحلیل های انجام یافته برای نتیجه گیری کیفی می باشد تا ارتباط بین بازارهای تاریخی ایران و بعنوان نمونه موردی بازار تاریخی تبریز و طبیعت بدست بیاید. تا به این سوال پاسخ داده شود: بر اساس مدل تحلیل زنده‌بازار، چه ارتباطی میان بازار تبریز و ارگانیسم گیاهی ریزوم‌ها وجود دارد؟

یافته های تحقیق: بازارهای تاریخی در ایران به خصوص بازار تاریخی تبریز متناسب با طبیعت و نیاز شکل گرفته‌ است و همواره توانسته است متناسب با نیاز خود را با محیط پیرامون تطبیق دهد از این جهت می‌توان آن را "زنده‌بازار" اطلاق کرد.

 نتایج تحقیق: آفرینش مبتنی بر طبیعت در  4 مؤلفه  فرم، ساختار، معنا و طبیعت متجلی شده است و تحلیل مواردی همچون"ارتباط شبکه‌های ساختاری"، "سلسله مراتب اهمیتی و مرکزیتی-محوری"، "فرم و مسیر گسترش"، "فرم، قطر، ابعاد و رنگ"، "هویت‌بخشی و معنادهی"، "حضور، احترام و زندگی در طبیعت" در بازار تاریخی تبریز مشابهت این بازار با ساختار ارگانیسمی-گیاهی ریزوم‌ها را نشان می دهد.

کلیدواژه‌ها: گیاه ریزوم، آفرینش مبتنی بر طبیعت، طبیعت در بازار تبریز، زنده بازار

Human and Environment, No. 57, Summer 2021

An Analysis of the Relationship Between the Historic Bazaar of Tabriz and the Rhizome as an Organ of Vegetative Reproduction

Ahad Nejad Ebrahimi[3]^*

Ahadebrahimi@tabriziau.ac.ir

Ali Tokhmechian[4]

Abstract

Research objectives: Investigating the variables extracted from nature in bionic, biomimetic, biophilic, genomic and organic approaches which can help solve important problems in modern architecture and design by taking inspiration from the growth processes of living organisms; making use of nature in abstract terms; adopting the meanings, rules and mechanisms of nature; and paying attention to the popularity of architecture, comfort and peace, active engagement with environment, respect for nature and alignment with environmental attitudes. In the past, all of these items used to be formed based on the culture and traditions native to each region but in contemporary architecture, a lot of them have been forgotten.

Material and Method: In terms of purpose, it is a developmental research that has been researched by descriptive-analytical method and the analyzes performed are for qualitative conclusions. The purpose of this research is to answer this question: “What are the analytical dimensions between the bazaar of Tabriz and Rhizomatic organisms in nature-based creation?”

Finding: Historic bazaars in Iran can be called live-bazaar (Zendeh Bazaar) as they seem to be shaped like a living creature, adapted to nature and the needs of the period. The present paper is a qualitative study and uses historical interpretation as its method of analysis. According to the results, there are four analytical dimensions to nature-based creation including form, structure, meaning and nature.

Results: The results of analysis indicated a high level of similarity between the historic bazaar of Tabriz and the rhizome as an organ of vegetative reproduction in terms of “the relationship between structural networks”, “hierarchies of importance and centrality”, “the form and path of expansion”, “form, diameter, dimension and color”, “identity and meaning”, “presence, respect and life in nature” and so on.

Keywords: Living-Bazaar, Rhizome, Organism, Creation based on Nature, the Bazaar of Tabriz.

مقدمه

استفاده از طبیعت، ساختار و فرم طبیعی و تناسبات آن‌ها، بخشی از شالوده‌ گرایش‌های معماری نشان می دهد؛ تغییرات متداوم در کنار تحول و تکامل طبیعت بعنوان موجود زنده، پویایی را نشان می دهد که همواره وجوه متفاوت آن در برداشت‌های معمارانه‌ی معماران قابل مشاهده است. امروزه توسعه و گسترش رویکردهای معماری بیونیک، بیوفیلیک، بیومیمتیک، بیومورفیک، ژنومیک، ارگانیک، سبز و توسعه‌پایدار از این نوع می‌باشد. این رویکردها در آفرینش اثر معماری می‌تواند در سطوح متفاوت استفاده گردد و با گذر سال‌ها، تکامل یابند. ابعاد مستخرج از طبیعت در هر یک از رویکردهای مذکور قابل تببین و تحلیل است؛ بازار در جوامع اسلامی فضای انسانی و اجتماعی می باشد و در طول زمان و متناسب با فرهنگ، خواست حاکمیت و سنت‌های رایج زمینه بوجود آمده و همانند طبیعت در ارتباط تنگاتگ با بستر و محیط شکل گرفته است؛ بازار با بناهای دیگر تفاوت‌های بنیادی دارد، هر چند که در ظاهر، اسلوب یکسان دارد. بازار در یک زمان و مکان مشخص شکل نمی‌گیرد و در طول و عرض شهر گسترده شده است؛ از این نظر رشد بازار با طبیعت و علی الخصوص گیاه ریزوم مشابهت‌هایی دارد"ریزوم گیاهی است برخلاف سایر گیاهان، ساقه آن بصورت افقی رشد می کند، با قطع بخشی از ساقه آن این گیه از بین نمی رود بلکه از همانجا در زیر خاک گسترش می یابد و جوانه های تازه ایجاد می کند" و هدف این پژوهش یافتن این مشابهت‌ها در ابعاد مختلف براساس مدل بدست آمده خواهد بود. بازار تاریخی تبریز قدمتی هزار ساله دارد و توانسته است در بستر و محیط موجود و متناسب با عوامل و مولفه‌های متاثر در سطوح مختلف به شکلی پویا و زنده شکل بگیرد این پژوهش می‌تواند ارتباط شکل‌گیری بازار را به عنوان پدیده‌ای زنده که متناسب با شرایط و نیازهای بستر در هر دوره شکل گرفته است را نشان دهد.

ادبیات موضوع

تعدد بررسی‌ها در رویکردهای مرتبط با طبیعت چه بصورت منفرد و چه بصورت دوتایی، نتایجی کاربردی و مبتنی بر ابعاد، صفات، ویژگی‌ها، روابط و اشتراکات، تضادها و افتراقات دارد. نتایج این بررسی‌ها حاکی از وجود ابعاد ثابت یا متغیرهای چندگانه در هر رویکرد می‌باشد که این متغیرها بسته به نوع معماری مدنظر، قابل کاهش یا افزایش می‌باشند.

جدول شماره 1-پیشینه تحقیق.

تحلیل منابع مشخص می‌کند متغیرهای مستخرج از طبیعت قابل تقسیم به مولفه های فرم و کالبد، ساختار، معنا و خود طبیعت هستند. در بخش فرم و کالبد متغیر‌های معماری شامل: "هندسه، فرم و شکل طبیعت"، "الهام از قواعد و اصول طبیعت"، "استفاده از رویکرد تکاملی طبیعت"، "بهره‌گیری از الگوی اکوسیستم‌ها" و "استفاده از الگوی رشد بیولوژیکی"هستند. البته برخی از این موارد نظیر "بهره‌گیری از الگوی اکوسیستم‌ها" و "الگوی رشد بیولوژیکی"، بصورت ساختاری نیز در معماری قابل استفاده می‌باشد.

نمودار شماره 1- طبیعت و متغیرهای مستخرج.

سوال و روش تحقیق

این تحقیق در راستای پاسخگویی به این سوالات است که :

• آفرینشِ معماری مبتنی بر طبیعت در بازارهای تاریخی چه مولفه هایی را می تواند شامل شود؟
• براساس رویکردهای موجود در جهت شناسایی ارتبط بین طبیعت و معماری، چه ارتباطی میان بازار تبریز و ارگانیسم گیاهی ریزوم‌ها وجود دارد؟

این تحقیق از نظر هدف از پژوهش های توسعه ای می باشد که به روش توصیفی-تحلیلی پژوهش شده است و تحلیل های انجام یافته برای نتیجه گیری کیفی می باشد تا ارتباط بین بازارهای تاریخی ایران و بعنوان نمونه موردی بازار تاریخی تبریز و طبیعت بدست بیاید.

آفرینش معماری مبتنی بر طبیعت

مطابق نظر لاوسون (1973) و برادبنت (2005)، 5 روش برای استفاده از طبیعت در خلق آثار معماری وجود دارد: 1-روش عملگرا (pragmatic)، 2-عرف‌گرا (iconic)، 3-روش قیاسی (analogical)، 4-روش مرکزی (canonic) و 5-روش روایت‌گرایی یا داستان‌سرایی (telling a story). در روش عملگرایی به سادگی، بدون نوآوری، با استفاده از سنت، محافظه‌کاری، طرح طبیعت محور ارائه می‌شود. در روش عرف‌گرا نیز با تعدیل راه‌حل‌های موجود، طرح شروع شده و به نظر کارفرمایان نزدیک می‌شود. در روش قیاسی یا قیاس‌گرا نیز استفاده طراح از قیاس با نظم‌های ارگانیک، سیستماتیک، تناسبات و غیره، طرح را شکل می‌دهد. در روش اصولی نیز مثل هندسه به مدول‌ها و استفاده از آن پرداخته می‌شود. در روش روایتگرا نیز طراح داستانی را روایت کرده و از آن ویژگی‌های طرح اصلیش را به آن ارتباط می‌دهد (13-14). اساس معماری هر فرهنگی مبتنی بر ادراک آن فرهنگ از ارزش طبیعت و جایگاه آن بوده و ارتباط معماری با طبیعت و عناصر طبیعی، بر پایه اصول و ارزش‌های منبعث از ادراک آن ملت است (15). پس بررسی این ارتباطات می‌تواند بوسیله قیاس میان معماری و طبیعت صورت گیرد. همچنین استفاده از رویکرد دوقطبیِ ظاهری (فرمی-شکلی) و باطنی (معنایی- ذاتی) نیز از روش‌های مرسوم و متداول در معماری می‌باشد که با تلفیق این دو رویکرد با روش قیاسی، می‌توان تقسیم‌بندی جدیدی ارائه نمود. در بخش ادبیات موضوعی یعنی "فرم و کالبد، ساختار، معنا و خود طبیعت"،  تقسیم‌بندی آفرینش معماری مبتنی بر طبیعت بدین صورت می باشد: 1-تقلید مبتنی بر ظاهر طبیعت با توجه به عملکرد و زیبایی‌شناسی، 2-تقلید ساختاری و با توجه به اصول کارکردی، 3-استفاده از وجود فیزیکی طبیعت (بصورت محیط یا محاط) یا احساس مستقیم و غیرمستقیم از حضور در طبیعت و 4-استفاده از بعد معنایی و مفهومی در شکل‌گیری یک اثر یا احساس ناخودآگاه از طبیعت. (و یا به اختصار: 1- فرم، 2- ساختار، 3-طبیعت و 4-معنا). همچنین با توجه به اینکه نمونه‌ی مورد بررسی، نظام‌مند، چندسطحی و بنا شده بر روی هسته‌ی قدیمی می‌باشد و مساحتی بیشتر از چند بلوک شهری را به خود اختصاص می‌دهد، بررسی دقیق و کاربردی عوامل 4 گانه‌ی آفرینش مبتنی بر طبیعت، نیاز به مقیاس‌گذاری چند سطحی دارد و همچون سایر بررسی‌های اصولی در معماری و شهرسازی، می‌توان از سه سطح مقیاسی خرد، میانه و کلان استفاده کرد تا علاوه بر سنجش و پوشش دقیق مفهوم، یک الگوی موازی مطلوب و متعامل در بررسی کیفیت معماری شهری تولید شود (16- 17).

آفرینش رویکرد‌های معماری مبتنی بر طبیعت

با بررسی مفاهیم اساسی هر رویکرد معماری مبتنی بر طبیعت، می‌توان بیان کرد که هر یک از این رویکردها بجز معماری ژنومیک، در سه سطح مقیاس طراحی، قابل بررسی هستند و می‌توان آن‌ها را نشانه‌گذاری و تحلیل کرد. با بررسی دقیق و مفهومی رویکرد‌های بیوفیلیک، بیونیک، بیومورفیک، ارگانیک، بیومیمتیکس، ژنومیک و توسعه پایدار، این‌گونه بنظر می‌رسد که هر یک از این 7 رویکرد معماری، به درجه‌ی خاصی از عوامل 4 گانه آفرینش مبتنی بر طبیعت، مرتبط هستند. در این میان رویکرد‌های بیوفیلیک، ارگانیک و توسعه‌ی پایدار با کسب حداکثری استفاده از عوامل 4 گانه، بهترین ارتباط را با رویکرد این نوشتار، یعنی "آفرینش مبتنی بر طبیعت" کسب کردند و استفاده از اصول و تجارب کسب شده در این سه رویکرد می‌تواند به هدف نوشتار موثر کمک نماید (جدول شماره 2).

جدول شماره 2- بررسی رویکردهای معماری‌های مستخرج از طبیعت.

ریزوم بخشی از ارگانیسم

از مفاهیم مهم در بررسی ابعاد آفرینش معماری مبتنی بر طبیعت، توجه به بحث ارگانیسمی این معماری‌هاست. واژه "ارگانیسم" نشئت گرفته از واژه‌ی یونانی "ارگانون"، و در فرهنگ‌های فارسی، به معنای مجموع اجزا یا اعضایی که جسم یک موجود زنده را تشکیل می‌دهد، می‌باشد (38-40). ریتر برای اولین بار در سال 1919، ارگانیسم را بصورت واحد، اساسی برای توضیح اجزای خود و اجزا را تبیین کننده‌ی ارگانیسم دانست. بنابراین یک سیستم زنده از اجزایی غیرزنده شکل گرفته که ارتباطاتی در میان این سیستم‌های زنده وجود دارد که هرگز آنها را در سیستم‌های غیرزنده بیان نمی‌کند (41-45). پس ارگانیسم، یک واحد زنده است که هم سیستمی پویا بوده و هم اجزای آن با یکدیگر ارتباط درونی دارند و با هم کار می‌کنند. تقلید یا استفاده از طبیعت و ارگانیسم موجود در آن چه بصورت فرمی و چه بصورت عملکردی، بحث‌های متنوعی در حوزه‌های معماری و سایر علوم به خود دیده است. از داوینچی که زیبایی، اقتصادی و علمی‌ بودن استفاده از طبیعت و ارگانیسم را در طرح‌ها، بالاتر از هر دستاورد و اختراعی که از آن بهره نجسته است، می‌داند، تا راسکین (1906) که تنها تقلید از طبیعت را خوب می‌داند. لوی (1986)، شیمیدان ایتالیایی نیز اظهار می‌نماید که هر چیزی که در شیمی اتفاق می‌افتد، شبیه آن در معماری نیز اتفاق می‌افتد، و کالینز (1998) که با الگو قرار دادن شعار "فرم تابع عملکرد" در معماری و بیولوژیک، بر اهمیت استفاده از طبیعت و نقش آن در زندگی و معماری حمایت می‌کند (46-50). ریزوم از واژه یونانی "rhizoma" به معنای توده-ریشه بوده و از نظر گیاه‌شناسان بعنوان بخشی از گیاهان اطلاق می‌گردد که اغلب دارای ریشه‌های خارجی و ساقه‌های خزنده هستند. ریزوم‌ها بصورت آزادنه در هر جهتی در زیر زمین حرکت می‌کنند و گسترش می‌یابند، و از گره‌های خود ریشه‌ها و شاخه‌ها را ارسال می‌کنند. اگر ریزوم را قطعه قطعه کنیم، هر قسمت قادر به تولید یک گیاه جدید است. از نظر فلسفی و دیدگاه دلوز (1983)، ریزوم‌ها هیچ ابتدایی یا پایانی ندارند و همیشه در وسط و میان چیزها، میان‌آهنگ (intermezzo) و در ارتباط تنگاتنگ با دیگری (interbeing) هستند (52-53). ریزوم عامل ارتباط و دگر زایی است و امکان ایجاد شبکه ای بی پایان را فراهم می کند، زیرا هر نقطه از آن می تواند به نقاط دیگر آن وصل شود (51).

تحلیل مدل ‌زنده‌بازار

معماری زنده به هر معماری یا پدیده‌ای گفته می‌شود که فضای آن زنده به حس حیات باشد و زنده بودن مخاطبان و برقراری ارتباط نزدیک مخاطبان با فضا ممکن باشد. زنده بودن بازار و فرآیندهای مرتبط با آن در قیاس با طبیعت، قابل تدقیق می‌باشد. همچنین ارگانیسم بودن بازار و شباهت آن به ارگانیسم طبیعی گیاهی در مورفولوژی بازار و در بخش‌های عملکردی، کارکردی، معنایی و طبیعتی آن نیز قابل تحلیل می‌باشد زیرا بازار تبریز همچون یک ارگانیسم، دارای یک سیستم پویا بوده و اجزای آن با یکدیگر ارتباط درونی دارند و با هم کار می‌کنند (53-54). بنابراین موارد 1-زنده بودن بازار و فرآیندهای مرتبط با آن، 2- ارگانیسم‌وار بودنش و 3- تدریجی شکل گرفتنش، می‌توانند شرایط اصلی فرضیه‌ی را زنده‌بازار شکل دهند؛ همینطور در رویکردهای معماری مبتنی بر طبیعت، استفاده از ابعاد، تجارب و اصول سه رویکرد بیوفیلیک، ارگانیک و توسعه‌ی پایدار در تحلیل مولفه‌های زنده‌بازار موثر خواهند بود. مولفه‌هایی که شامل: استفاده از فرآیندهای رشدی ارگانیسم‌ها، استفاده‌ی انتزاعی از طبیعت، مردمی‌بودن معماری، توجه به آسایش و آرامش، مشارکت و محیط‌زیست، احترام به طبیعت و همسو با نگرش‌های زیست‌محیطی، تهویه طبیعی، سایه‌اندازی و غیره، استفاده موثر از عناصر طبیعی، اتحاد و یکپارچگی شبکه‌های معماری، خلق محیطی زندگی‌محور، طبیعی و سالم، خلق مفهوم و معانی مرتبط با زندگی و طبیعت هستند. مطابق نمودار شماره 2، می‌توان چهار نظام بررسی در ارتباط با آفرینش مبتنی بر طبیعت، نظام وابستگی (منشعی)، نظام استعاری (معنایی)، نظام کالبدی (شکلی) و نظام سازه‌ای-کارکردی (قواعدی، ساختاری) بیان کرد که به ترتیب به چهارعامل اصلی طبیعت، معنا، فرم و ساختار مرتبط می‌باشند (11، 55).

نمودار شماره 2- مدل تحلیلی زنده‌بازار.

بازار تاریخی تبریز

بازار تاریخی تبریز با قدمت بیش از هزار سال، و با سبک معماری خاص در طاق‌ها، گنبدها و فضاسازی‌ها، نقشی بسیار مهم در سازمان شهری تبریز دارد. این بازار در مسیر جاده راه ابریشم استقرار یافته و در گذشته دارای نقشی استراتژیک در تجارت بین‌الملل بوده است."شکل‌گیری بازار تبریز باید بعنوان یک فرآیند همزمان با توسعه‌ی شهری تبریز در نظر گرفته شود، این بدین دلیل است که تاریخ تشکیل بازار تاریخی تبریز به اندازه‌ی تاریخ شکل‌گیری شهر، مبهم است. در ارتباط با شکل‌گیری بازار تبریز و با توجه به قدیمی‌ترین مدارک رسمی و معتبر، این بازار آخرین بار توسط نجف قلی‌خان و پس از زلزله‌ی ویرانگر سال 1782 میلادی دوباره ساخته شده است" (56-64). "در بازار تبریز، شایع‌ترین الگوی فضایی، ترکیب دالان‌ها و مغازه‌هاست. در این بازار، شبکه‌های ارتباطی وجود دارد که در برخی نقاط موازی و در برخی نقاط متقاطع هستند" (65). مهم‌ترین بخش در بررسی آفرینش مبتنی بر طبیعتِ بازار تبریز، توجه به "زنده بودن فرآیندهای مرتبط با بازار تبریز" و "ارگانیسم بودن بازار تبریز" می‌باشد. بازار تبریز به عنوان تنها بازار ثبت شده در فهرست آثار جهانی، در ابتدا شامل راسته بازار قدیم بود و بعدها به تبع نیاز، راسته‌ها و تیمچه‌های دیگری در کنار این راسته‌ی قدیم ساخته شدند و در نهایت بازار تبریز را به صورتیکه امروز شاهد آن هستیم، خلق کردند. بنابراین می‌توان اظهار نمود که این بازار همچون یک ارگانیسم و بطور تدریجی توسعه یافته است (57 و 66).

تطبیق بازار تاریخی تبریز با ویژگیهای گیاه ریزوم

در راستای بررسی آفرینش مبتنی بر طبیعت در معماری، باید قیاسی میان طبیعت و معماری صورت بگیرد، این قیاس می‌تواند بر اساس تشابه بسیار بالا میان ارگانیسم و ساختارهای گیاهی "ریزوم‌ها" با "بازار تبریز" و بصورت ساختاری، فرمی، معنایی و در طبیعت، و در سه مقیاس کلان، میانه و خرد صورت بگیرد. نتایج این تشابهات در جداول شماره 3، 4 و 5 آورده شده است.

جدول شماره 3- بررسی تشابهات میان "ریزوم‌ها" با "بازار تبریز" در مقیاس کلان.

جدول شماره 4- بررسی تشابهات میان "ریزوم‌ها" با "بازار تبریز" در مقیاس میانه.

جدول شماره 5- بررسی تشابهات میان "ریزوم‌ها" با "بازار تبریز" در مقیاس خرد.

وجود شبکه‌ها و مجموعه‌های متصل به هم در زیر زمین برای ریزوم‌ها و در روی زمین برای بازار تبریز، و تحت عنوان شبکه‌های ساختاری در مقیاس کلان رخ می‌دهد. در مقیاس میانه نیز، وجود سلسله مراتب، انشعابات، محوریت و مرکزیتِ یک یا چند بخش در میان ریزوم‌ها و بازار تبریز کاملا مشهود می‌باشد. همچنین در مقیاس خرد، بررسی ساختار دالانی و کشیده‌ی میان برخی از ریزوم‌ها با فرم راسته‌ها یا دالان‌های بازار تبریز بسیار مشهود و هویدا می‌باشد، که این سه مورد در بررسی ابعاد آفرینش مبتنی بر طبیعت، بصورت استفاده از فرآیندهای رشدی ارگانیسم‌ها و اتحاد و یکپارچگی شبکه‌های معماری در رویکرد‌های معماری مطرح شدند. همچنین در بخش فرمی یا کالبدی، می‌توان اینگونه استنباط کرد که: آزادی عمل و توسعه در هر جهت و هر محور برای ریزوم‌ها و بازار تبریز، در مقیاس کلان رخ می‌دهد. همینطور تشابه میان ابعاد، رنگ و فرم متنوع دالان‌ها در ریزوم‌ها و بازار تبریز در مقیاس میانه مشهود بوده و در مقیاس خرد نیز، اقتباس یا الهام از ساختار و هندسه موجود در ریزوم‌ها در بازار تبریز به عین دیده می‌شود، که این سه مورد نیز در بررسی ابعاد آفرینش مبتنی بر طبیعت، بصورت استفاده انتزاعی از طبیعت و فرآیندهای رشدی ارگانیسم‌ها در رویکرد‌های معماری مطرح شدند. در بخش معنایی نیز می‌توان گفت که به ترتیب و با حفظ، توسعه، ماندگاری و تداوم میان بازار و ریزوم‌ها، در مقیاس کلان، شاهد شکوفایی معانی، ارزش، مفاهیم و پیام‌های دیگر هستیم و هویت‌بخشی نتیجه این اتفاق بوده که در مقیاس میانه شاهد آن می‌شویم. با ماندگاری و هویت‌بخشی بازار و ریزوم، در نهایت شاهد ثمره‌بخشی، ارزشمندی و خاطره‌انگیزی در بازار و ریزوم‌ها در مقیاس خرد خواهیم بود، که این سه مورد نیز در بررسی ابعاد آفرینش مبتنی بر طبیعت، بصورت مردمی بودن معماری، خلق مفهوم و معانی مرتبط با زندگی و طبیعت در رویکرد‌های معماری مطرح شدند. در نهایت در بررسی بخش طبیعت، حضور و احترام به طبیعت در میان بازار و ریزوم‌ها در مقیاس کلان، منجر به بررسی ادامه‌ی این رویکرد در مقیاس میانه شده و تحت عنوان حفظ رابطه و ارتباطات با طبیعت، محیط‌زیست و زندگی طبیعی قابل بیان می‌باشد. در مقیاس خرد این بخش نیز، انعکاس وجود طبیعت یا یادآوری زندگی طبیعی و خود طبیعت، یکی از تشابهات میان قیاس ریزوم‌ها با بازارها می‌باشد، که این سه مورد نیز در بررسی ابعاد آفرینش مبتنی بر طبیعت، بصورت توجه به آسایش و آرامش، مشارکت و محیط‌زیست، بر احترام به طبیعت و همسو با نگرش‌های زیست‌محیطی، تهویه طبیعی، سایه‌اندازی و غیره، استفاده موثر از عناصر طبیعی، ، خلق محیطی زندگی‌محور، طبیعی و سالم در رویکرد‌های معماری مطرح شدند.

نتیجه‌گیری

امروزه با وجود رویکردهای نوینی نظیر بیونیک، بیوفیلیک، بیومیمتیک، بیومورفیک، ژنومیک، ارگانیک و غیره، استفاده از طبیعت، ساختارهای طبیعی، فرم طبیعی و تناسبات آن‌ها بطور بسیار دقیق، مفهومی و چندبعدی در معماری‌ها قابل استفاده می‌باشند. با بررسی متغیرهای مستخرج از طبیعت در این رویکردها، می‌توان اظهار داشت استفاده از هندسه، فرم، الگوگیری از اکوسیستم، استفاده از الگوی رشد بیولوژیکی، توجه به مهندسی هوشمندانه طبیعت در ارگانیسم‌های زنده گیاهی، بهره‌جویی از معانی، قواعد و حتی مکانیسم موجود در طبیعت، می‌تواند منجر به حل مشکلات عدیده‌ای در معماری و طرح‌های امروزی شود. ماحصل تحلیل آفرینش مبتنی بر طبیعت و توجه به مفاهیمی چندبعدی در ابعاد چهارگانه تقلید مبتنی بر ظاهر طبیعت، تقلید ساختاری، استفاده از وجود فیزیکی طبیعت و استفاده از بعد معنایی و مفهومی در شکل‌گیری یک اثر یا احساس ناخودآگاه از طبیعت قابل بررسی است. سه رویکرد بیوفیلیک، ارگانیک و توسعه‌ی پایدار با کسب حداکثری استفاده از عوامل 4 گانه، بهترین ارتباط را با "آفرینش مبتنی بر طبیعت" دارند و استفاده از ابعاد، تجارب و اصول این سه رویکرد نظیر "استفاده از فرآیندهای رشدی ارگانیسم‌ها، استفاده‌ی انتزاعی از طبیعت، مردمی‌بودن معماری، توجه به آسایش و آرامش، مشارکت و احترام به طبیعت و همسو با نگرش‌های زیست‌محیطی و غیره" در تحلیل و بررسی‌های بعدی موثر هستند.

همچنین واژه‌ی "زنده‌بازار" بازاری تعریف گردید که این 3 مورد در آن رعایت شده باشد: 1-زنده بودن بازار و فرآیندهای مرتبط با آن، 2- ارگانیسم‌وار بودن و 3- تدریجی شکل گرفتن. نتایج تحلیل زنده بازار تاریخی تبریز نشان داد در بعد ساختاری و در مقیاس کلان، "ارتباط شبکه‌های ساختاری"، در مقیاس میانه، "سلسله مراتب اهمیتی و مرکزیتی-محوری" و در مقیاس خرد، "ساختار دالانی و کوچکترین اجزا" از تشابهات اصلی قیاس بازار تبریز با ریزوم‌ها هستند. همچنین در تحلیل بعد فرمی و در مقیاس کلان نیز، "فرم و مسیر گسترش"، در مقیاس میانه، "فرم، قطر، ابعاد و رنگ" و در مقیاس خرد، "پوشش سطوح و هندسه‌ی آنها" از تشابهات اصلی قیاس بازار تبریز با ریزوم‌ها محسوب می‌شوند. در تحلیل بعد معنایی و در مقیاس کلان، "توسعه و ماندگاری"، در مقیاس میانه، " هویت‌بخشی و معنادهی" و در مقیاس خرد، "ثمره‌بخشی" از تشابهات اصلی قیاس بازار تبریز با ریزوم‌ها هستند. در نهایت در تحلیل بعد طبیعت و در مقیاس کلان، "حضور، احترام و زندگی در طبیعت"، در مقیاس میانه "حفظ ارتباط با طبیعت و انتقال هوا" و در مقیاس خرد، "یادآور زندگی طبیعی و محیط زندگی‌محور" از تشابهات اصلی قیاس بازار تبریز با ریزوم‌ها محسوب می‌شوند.

منابع

• Gruber, P. and Imhof, B. 2017. “Patterns of Growth – Biomimetics and Architectural Design.” Buildings 7 (2): 32.
• Xing, Y; Jones, P; Bosch, M; Donnison, I; Spear, M & Ormondroyd, G. 2017. “Exploring design principles of biological and living building envelopes: what can we learn from plant cell walls?” Intelligent Buildings International.
• Beatley, Timothy. 2017. Handbook of Biophilic City Planning & Design. Island Press: USA.
• Beatley, T. 2009. Biophilic Urbanism: Inviting Nature Back into our Communities and intoour Lives, William and Mary Environmental Law and Policy Review, 34: 209-238.
• Agkathidis, A. 2017. Biomorphic Structures: Architecture Inspired by Nature. London: Laurence King Publishing.
• Kellert S., and Calabrese, E. 2015. The Practice of Biophilic Design. www.biophilic-design.com.
• Kellert, S; Heerwagen, J. & Mador, M., eds. 2008. Biophilic Design: the Theory, Science, and Practice of Bringing Buildings to Life. Hoboken, NJ: John Wiley.
• Yurtkurana, S; Kırlı, G & Taneli, Y. 2013. “Learning from Nature: Biomimetic Design in Architectural Education”, Procedia - Social and Behavioral Sciences, vol.89, 2013, pp.633 – 639, doi:10.1016/j.sbspro.2013.08.907).
• Hernandez & ‎ Brebbia, C. A. 2012. Design and Nature VI: Comparing Design in Nature with Science and Engineering. WIT Press.
• Nour ElDin, N.a; Abdou, A.b & ElGawad, I.c. 2016. Biomimetic Potentials for Building Envelope Adaptation in Egypt. Procedia Environmental Sciences 34 (2016): 375 – 386.
• شرقی، علی و قنبران، عبدالحمید. آموزه‌هایی از طبیعت در طراحی معماری در سال 1391. علوم و تکنولوژی محیط‌زیست. شماره 3.
• خاک‌زند، مهدی و احمدی، امیراحمد. نگاهی اجمالی به رویکرد میان طبیعت و معماری در سال 1386. باغ نظر دوره 4، شماره 8، بهمن 1386: 35-47.
• Lawson, Brian. 2005. How Designers Think: The Design Process Demystified. Translated by Hamid Nadimi. Third Edition. Tehran: Shahid Beheshti University Press.
• Broadbent, Geoffrey. 1973. Design in architecture: architecture and the human sciences. John Wiley & Sons: New York, USA.
• Eliade, M. and Adams, Ch. 1987. The Encyclopedia of Religion. Macmillan, UK, Hobhouse, P., Hunningher, E., Harpur, J., 2004, “Gardens of Persia” Kales.
• گلکار، کورش. "جعبه ابزار طراحی شهری - راهنمای تهیه چارچوب و طرح جامع سه بعدی طراحی شهری" در سال 1385. نشریه بن شماره 50-51: 28-33
• برک‌پور، ناصر. دانشنامه مدیریت شهری در سال 1383. فصلنامه مدیریت شهری، شماره 17.
• Zakharchuk, A. 2012. Bionics in architecture. Challenges of Modern Technology 3: 50-53.
• Almusaed, A. 2011. Biophilic and bioclimatic architecture: Analytical therapy for the next generation of passive sustainable architecture. Sarasota, FL, USA: Springer London Dordrecht Heidelberg New York. https://doi.org/10.1007/978-1-84996-534-7
• Vincent J.F.V. 2001. Stealing Ideas from Nature. In: Pellegrino S. (eds) Deployable Structures. International Centre for Mechanical Sciences (Courses and Lectures), vol 412. Springer, Vienna.
• قارونی, فاطمه, عمرانی پور, علی, یزدی, محمد. طراحی معماری با رویکرد بیونیک، نمونه موردی طراحی پوسته های معماری با الهام از صدف آبالون. معماری و شهرسازی آرمان شهر, 1392; 6(11): 127-140.
• Benyus, Janine. 2002. Biomimicry: Innovation Inspired by Nature. New York: Perennial.
• Lebedev, U. S. 1990. Architectural bionics. Moscow: Stroiizdat.
• Wilson, E. O. 1984. Biophilia: The human bond with other species. Harvard University Press, 157. Retrieved from http://books.google.com/books?id=CrDqGKwMFAkC&pgis=1
• Pedersen, Zari. 2007. BIOMIMETIC APPROACHES TO ARCHITECTURAL DESIGN FOR INCREASED. Auckland, New Zealand.
• Ghiabaklou, Zahra. 2013. Biomimetic Auditorium Design Inspired by Seashells. Honar ha ye ziba 18(3): 17-24.
• Cohen, Y. H., & Reich, Y. 2016. Biomimetic Design Method for Innovation and Sustainability. New York: Springer.
• Snyder, James C. and Catanese, Anthony J. (Eds.). 1979. Introduction to architecture. Edited by James C.
• Feuerstein, Günther. 2002. Biomorphic architecture: human and animal forms in architecture. Published Stuttgart; London: Axel Menges.
• Lalvani, haresh. 2003. The organic approach to architecture, Wiley academy.
• محمدزاده، مهدی و دیگران. تناسب، زیبایی و هندسه نهان در نقوش سفال نوع آقکند در سال 1393. فصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی، شماره اول، بهار 1393: 50-59.
• Eves, Howard Whitley. 2004. An Introduction to the History of Mathematics. Translated by Mohammad Hadi Shafiha. Tehran: Elmi Farhangi Publishing Company.
• Cruz, Cesar A. 2012. “ Wright's Organic Architecture: From ›Form Follows Function‹ to ›Form and Function are One‹ “, Wolkenkuckucksheim, Cloud-Cuckoo-Land, 2012; 32: 27-36
• Berkebile, B., & McLennan, J. 2004. The living building: biomimicry in architecture, integrating technology with nature. BioInspire Magazine, 18.
• رستگار، نوشین. بررسی نقش حیاط مرکزی درپایداری زیست محیطی خانه های سنتی اقلیم بیابانی. همایش ملی بوم های بیابانی، گردشگری و هنرهای محیطی، نجف آباد: ۱۳۹۰. دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد.
• Moughtin, Cliff & Shirley, Peter. 2007. Urban Design: Green Dimensions. Translated by Kaveh Mehrabani, Pardazsho Urban Planning Co.
• ملت پرست، محمد. معماری پایدار در شهرهای کویری ایران در سال 1388. آرمانشهر، شماره 3 پاییز و زمستان 1388: 121-128.
• عمید، حسن. فرهنگ عمید. تهران: انتشارات جاویدان. 1342.
• معین، محمد. فرهنگ لغات معین. تهران: انتشارات سپهر تهران. 1371.
• دهخدا. علی اکبر. لغت نامه‌ی دهخدا. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، مؤسسه‌ی دهخدا. 1342.
• In Cambridge Dictionary Online, Retrieved Jan 17, 2018, from http:// dictionary.cambridge.org
• In Longman Dictionary Online, Retrieved Jan 17, 2018, from http://www. ldoceonline.com
• In Oxford Dictionary Online, Retrieved Jan 17, 2018, from http://www. oxforddictionaries.com
• Felix Alluntis, O.F.M. 2005. “Vitalism” in the Encyclopedia of Philosophy. vol9, Donald M. Borchert, Editor in Chief, 2nd Ed.
• Goudge, T. A. 2005. “Bergson, Henri” in the Encyclopedia of Philosophy. vol1, Donald M. Borchert, Editor in Chief, 2nd Ed.
• Ruskin, J. 1906. The Seven Lamps of Architecture. George Allan, London.
• Levi, primo. 1986. The Periodic Table. Schocken publisher.
• Collins, peter. 1998. Changing Ideals in Modern Architecture 1750-1950. McGill- Queen’s University Press.
• From a Manuscript in Winsor library, 15th century.
• شعاری‌نژاد، علی‌اکبر. روان‌شناسی رشد. تهران: انتشارات اطلاعات. 1373.
• شایگان، داریوش.افسون زدگی جدید هویت چهل تکه و تفکر سیار. ترجمه فاطمه ولیانی. ترهان: نشر پژوهش فرزان. 1380
• Deleuze, Gilles & Guattari, Félix. 1983. A Thousand Plateaus. University of Minnesota Press.
• Morris, Christopher G. 1992. Academic Press Dictionary of Science and Technology. Academic Press.
• گلابچی، محمود و زینالی فرید، آیدا. معماری آرکی تایپی، کهن الگویی، الگوهای پایدار بنیادین. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. 1391.
• شفیعیان، داریانی و دیگران. مفهوم ماندگاری در معماری اسلامی و مقایسه‌ی آن با مفهوم پایداری در معماری معاصر در سال 1393. پژوهش‌های معماری اسلامی، زمستان 1393، سال دوم - شماره 5 :35 - 53.
• نقره‌کار، عبدالحمید. انسان، طبیعت، معماری. تهران: دانشگاه علم و صنعت. 1392.
• وزارت مسکن و شهرسازی. بازار ایران. تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی واحد تهران. 1388.
• پیرنیا، محمدکریم. درباره شهرسازی و معماری سنتی ایران در سال 1370. مجله آبادی، سال اول، شماه اول. تابستان 1370.
• بیگلری، اسفندیار. بازارهای ایران. 1375.
• فلامکی، منصور. سیری در تجارب مرمت شهری از ونیز تا شیراز. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی. 1384.
• قبادیان، وحید. مبانی و مفاهیم در معماری معاصر غرب. تهران: انتشارات دفتر پژوهشهای فرهنگی، چاپ سوم. 1383
• رجبی، آزیتا. ریخت شناسی بازار، تهران: نشر آگه، چاپ اول.
• Slater, Don & Tonkiss, Fran. 2011. Society of Bazaar. Translated by Hossein Ghazian, Tehran: Nei Publishing, Second Edition.
• مرصومی، نفیسه و خانی، محمد باقر. تحلیل کارکردهای اقتصادی بازار تبریز و حوزه نفوذ آن در سال 1390. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، بهار 1390، شماره 75: 133-152.
• Nejad Ebrahimi, Ahad Nejad, Pour Rahimian, Farzad and Sahraei Loron, Mehrdad. 2013. “Impacts of Urban Passages on Formation of Iranian Bazaars: Case Study of the Historic Bazaar of Tabriz.” ArchNet-IJAR: International Journal of Architectural Research, vol. 7, issue 2 (2013): 61-75.
• Chenaghlou, Mohammad Reza; Ebrahimi, Ahad NEJAD; Shahbazi, Yaser; Kheirollahi, Mohammad & Mohammadi, Amir Amjad. 2017. Structural Morphology of a Masonry Space Dome in Historical Tabriz Bazaar Complex. Proceedings of the IASS Annual Symposium 2017: “Interfaces: architectural engineering. Science” September 25 - 28th, 2017, Hamburg, Germany
• خاماچی، بهروز. بازار تبریز در گذر زمان. انتشارات اتاق بازرگانی و صنایع و معادن: تبریز. 1375.
• مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی. گنجنامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران: دفتر نهم بناهای بازار، بخش اول. تهران: انتشارات روزنه. 1383.
• اسمعیلی سنگری، حسین و عمرانی، بهروز. تاریخ و معماری بازار تبریز. تبریز: انتشارات ستوده، چاپ اول. 1387.
• Ziyari, Keramatollah; Zarghamfard, Moslem and Khademi, Amir Hossein. 2005. Urban Planning via the Biophilic Approach (The Nature-oriented City). Tehran: Arad Book.
• “Rhizome.” The Gale Encyclopedia of Science. Retrieved January 04, 2018 from Encyclopedia.com: http://www.encyclopedia.com/science/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/rhizome

[1]- دکتری معماری، دانشیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.* (مسئول مکاتبات)

[2]- کارشناس ارشد معماری اسلامی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

[3]- PhD Associate Professor, Faculty of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Arts University, Tabriz, Iran *(Corresponding Author)

[4]- MA in Islamic Architecture Fellow, Faculty of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Arts University, Tabriz, Iran