ارزش‌گذاری خدمات اکوسیستمی؛ مفاهیم و روش‌ها

مقاله مروری

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 60، بهار 1401 صص 1-18

ارزش­گذاری خدمات اکوسیستمی؛ مفاهیم و روش­ها

صدیقه عبداللهی^[1]*

baharabdollahi94@gmail.com

 علیرضا ایلدرمی^[2]

تاریخ دریافت: 08/11/95                                                                                              تاریخ پذیرش: 31/03/96

چکیده

زمینه و هدف: نوع بشر همواره برای حفظ بقای خود نیازمند کالاها و خدمات اکوسیستمی است، اما مشکل نبود بازار برای ارزش‌گذاری این خدمات و رایگان پنداشتن آنها همواره وجود داشته است. مطالعه ارزش­گذاری خدمات اکوسیستمی دانش ما نسبت به ارزش بوم­سازگان­ها را به طور قابل­توجهی افزایش می­دهد. ارزش­گذاری خدمات اکوسیستمی می­تواند به عنوان پرسش در مورد ارزش جریان جاری سودمندی­های موجود در بوم­سازگان و یا ارزش سودمندی­های آینده بوم­سازگان و هم­چنین به عنوان ارزش حفظ بوم­سازگان به جای تبدیل آن به برخی استفاده­های دیگر تفسیر شود. ارزش­گذاری فعالیتی یک طرفه و سوال به ظاهر ساده­ای در مورد ارزش مادی یک بوم­سازگان نیست. از آنجا که خدمات اکوسیستمی به‌طور کامل در بازارهای تجاری قابل داد و ستد نیستند یا به گونه‌ای که قابل مقایسه با خدمات اقتصادی و سرمایه تولیدی باشند، کمی‌سازی نمی‌شوند و اغلب اهمیت بسیار کمی در سیاست­گزاری‌ها دارند، نیاز به روش­هایی برای ارزش­گذاری آن­ها می­باشد. با توجه به این که شناخت اصول و کاربرد درست روش­های ارزش­گذاری می­تواند به سیاست­گزاران و برنامه­ریزان برای طراحی مناسب و موثر سیاست­های توسعه پایدار در مواجه با مشکلات محیط­زیست یاری رساند.

روش بررسی: این مطالعه با استفاده از مرور منابع علمی و به کارگیری پایگاه داده­های اینترنتی به بررسی موضوع پرداخته است و سعی دارد تا با بررسی مفاهیم و روش­های ارزش­گذاری خدمات اکوسیستمی، به این پرسش مهم پاسخ دهد که چگونه ارزش­گذاری خدمات اکوسیستمی برنامه­ریزهای محیط­زیستی را تحت­تاثیر قرار می­دهد.

یافته­ها: مفاهیم کلیدی در رابطه با خدمات اکوسیستمی بیان شد و انواع ارزش­های کالاها و خدمات اکوسیستم و رویکردهای ارزشگذاری آن­ها همچون رویکرد ارزش­گذاری مستقیم و ترجیحات آشکار شده و ترجیحات ابراز شده و کاستی­های آن­ها معرفی و بررسی شد.

بحث و نتیجه­گیری: ارزش­گذاری اقتصادی اکوسیستم، با برآورد ارزش کمی کارکردها، کالاها و خدمات اکوسیستمی، اطلاعات سودمندی برای برنامه­ریزی حفاظت و بهره­برداری پایدار منابع طبیعی در اختیار برنامه­ریزان و مدیران اجرائی، اجتماعی و اقتصادی قرار می­دهد.

واژگان کلیدی: روش­های ارزش­گذاری، بوم­سازگان، کالاها و خدمات اکوسیستمی، اقتصاد محیط­زیست

Human and Environment, No. 60, Spring 2022, pp. 1-18

Ecosystem Services Valuation; Concepts and Methods

Sedighe Abdollahi*[3]

baharabdollahi94@gmail.com

Alireza Ildoromi^[4]

 Abstarct

Background and Objective: Mankind always need to ecosystem services and goods to survive, but there has been the problem of no market to valuation of this services and assume those being free. Ecosystem services valuation studies have considerably increased our knowledge of the value of ecosystems. Ecosystem services valuation can be interpreted as asking about the value of the current flow of benefits provided by that ecosystem, or about the value of future flows of benefits and also, be asking about the value of conserving that ecosystem rather than converting it to some other use. Valuation is not a single activity, and the seemingly simple question ‘how valuable is an ecosystem?’ Because ecosystem services are not fully negotiable in commercial markets, or they are not quantifying so that comparable to financial services and productive investment and they often little importance in politics, there are need to methods for their valuation. Given that understanding the principal and proper use of valuation methods, can help to policy makers and planners in order to design appropriate and effective Sustainable development policies related to environmental problems.

Materials and Methods: This study has studied the subject through literature review and applying internet databases, and is trying to answer to this important question, how ecosystem services valuation affected environmental planning using to consider the concepts and methods of valuation of ecosystem services.

 Results: Key concepts about ecosystem services were stated and the different types of of ecosystem goods and services values and their valuation approaches such as direct valuation approach and revealed preferences and expressed preferences and their shortcomings were introduced and investigeted.

Discussion and Conclusions: Ecosystem economic valuation, provides useful information for planning, conservation and sustainable use of natural resources to planners and executives, social and economic managers by estimating the quantitative value of ecosystem functions, goods and services.

Key words: Valuation methods, Ecosystem, Ecosystem goods and services, Economics of Environment. 

مقدمه

بر طبق فرهنگ لغت وبستر، ارزش عبارت است از بهای مادی هر چیز و یا بها، قیمت و اهمیت نسبی یک کالا یا شی و ارزش­گذاری عمل و فرایند تعیین بهای یک کالا و درک بهای یک کالا است (1). بوم­سازگان­ها طیف وسیعی از خدمات را ارائه می­کنند که در رفاه انسان­ها نقش اساسی دارد و بدون آن­ها بقای انسان­ها به خطر می­افتد (2). بسیاری از جنبه­های محیط­زیست برای مردم ارزشمند هستند، اما ارزش آنها در سیستم­های بازاری منعکس نمی­شود. مردم برای فعالیت­هایی هم­چون کوهنوردی ارزش قائل هستند، اما قیمت­هایی که برای این فعالیت­ها پرداخت می­شود اغلب پایین و حتی صفر است. ارزش اقتصادی چنین فعالیت­هایی اگر در شرایط بازار، قیمت­گذاری شوند، از تقابل عرضه و تقاضا منتج خواهد شد. به هر حال، کالاها و خدمات محیط­زیستی در سیستم بازار شرکت داده نمی­شوند، زیرا دارای ویژگی­ها و خصوصیات کالاهای عمومی هستند و از این رو ارزش اقتصادی آن­ها نامشخص است و اغلب در تحلیل­های اقتصادی ارائه نمی­شوند (3). ارزش­گذاری منابع طبیعی و سیستم­های محیطی که از دیدگاه اقتصاددانان و بوم­شناس­ها صورت می­گیرد، دارای اهدافی مانند شناخت و فهم منافع محیط­زیستی و بوم­شناختی توسط انسان، ارائه مسائل محیط­زیستی به تصمیم­گیران و برنامه­ریزان، فراهم آوردن ارتباط میان سیاست­های اقتصادی و درآمدهای طبیعی، اصلاح مجموعه محاسبات ملی، مانند تولید ناخالص داخلی و جلوگیری از تخریب و بهره­برداری بی­رویه از این منابع، سنجش نقش و اهمیت منابع محیط­زیستی در حمایت از رفاه انسانی و توسعه پایدار، می­باشد (4). ارزش­گذاری اقتصادی به عنوان ابزاری برای تمایز میان استفاده ناکارآمد از کالاها و خدمات محیط­زیستی و پی بردن به ارزش واقعی این منابع در فرآیند تصمیم­سازی در مدیریت محیط­زیستی است که به حکمرانی خوب نیز منجر می­شود (5). در سطح خرد، مطالعات ارزش­گذاری باعث دستیابی به اطلاعات مربوط به ساختار و کارکرد بوم­سازگان­ها و نقش متنوع و پیچیده آن­ها در حمایت از رفاه انسانی و توسعه پایدار می­شود. طی سال­های اخیر تخریب مستمر منابع طبیعی منجر به اتخاذ تصمیمات مهمی در مورد آینده آن­ها شده است، چرا که این تخریب، پیامدهای نامطلوبی را برای تمامی مردمی که به طور مستقیم و غیرمستقیم برای گذران زندگی به منابع طبیعی وابسته­اند، به همراه دارد. نیاز جامعه به این منابع فقط به دلیل کالاها و خدمات مستقیمی نیست که آن­ها فراهم می­آورند، بلکه به دلیل نقش مهمی است که در فراهم ساختن شرایط مطلوب زندگی بر عهده دارند و این خود نشان­دهنده ارزش بالاتر خدمات غیربازاری منابع طبیعی در مقایسه با کالاها و خدمات بازاری آن­ها است (6). قیمت­گذاری کارکردهای محیط­زیستی که عموما بدون قیمت می­باشند، گام مهمی برای تصحیح تصمیمات اقتصادی که به محیط طبیعی به عنوان کالا و خدمات رایگان و استفاده بی­رویه و بیش از حد از آن­ها نگریسته می­شود، محسوب می­گردد (7). بنابراین هنگامی که یک منبع طبیعی یا محیط­زیستی از منافع عمومی برخوردار باشد، یعنی رضایت عموم را فراهم آورد، منافع آن یا به صورت مستقیم مانند استفاده از سرزمین برای تفرج و گردشگری و یا به طور غیر مستقیم از طریق بهره­برداری­های تولیدی ایجاد می­شود (4). کالاها و خدمات محیط­زیستی به علت آن که اکثرا بدون برچسب قیمت می­باشند در زمینه ارزش و اهمیت واقعی آن­ها تردیدهای زیادی وجود دارد، اما تعداد زیادی از این خدمات را می­توان در ردیف کالاهای عمومی قرار داد (5). بررسی­ها نشان می­دهد که بخش عمده­ای از تکنیک­ها یا روش­های ارزش­گذاری کالاها و خدمات محیط­زیستی در ایالات متحده و اروپا شکل و گسترش یافته و مورد استفاده قرار گرفته است، بنابراین تاکنون تلاش­های کمی برای ارزش­گذاری اقتصادی اثرات تخریب محیط­زیست در کشورهای در حال توسعه انجام شده است (8). با توجه به اهمیت محیط­زیست و خدماتی که بوم­سازگان­ها ارائه می­دهند لازم است تا روش­های ارزش­گذاری کالاها و خدمات محیط­زیستی مورد بررسی قرار گیرد و با توجه به ویژگی­های منبع و یا کارکرد اکوسیستمی مورد نظر روش مناسب برای ارزش­گذاری آن­ها انتخاب شود. از این رو در این مقاله سعی بر آن است تا پس از بررسی خدمات اکوسیستمی و اهمیت ارزش­گذاری آن­ها و دسته­بندی انواع ارزش­های خدمات اکوسیستمی، انواع روش­های ارزش­گذاری خدمات و کارکردهای محیط­زیستی مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

روش بررسی

در این مطالعه از رویکرد توصیفی- تحلیلی بر پایه­ی مرور منابع مطالعاتی استفاده شد. بر این اساس از پایگاه داده‌های اطلاعاتی داخلی هم­چون مگیران و سیویلیکا و پایگاه داده­های بین­المللی هم­چون Knowledge, Springer, Science Direct, WILEY استفاده شد. واژه­های کلیدی مورد استفاده در این مطالعه شامل تعریف و طبقه­بندی خدمات اکوسیستم، ارزش­گذاری کالاها و خدمات اکوسیستم، روش­های ارزش­گذاری خدمات اکوسیستم، ارزش­گذاری بازاری خدمات اکوسیستم و غیره بود. در نهایت، اطلاعات بدست آمده در سه دسته  مفاهیم کلی، ارزش­های خدمات اکوسیستم و انواع روش­های ارزش­گذاری خدمات اکوسیستم طبقه­بندی شده و بررسی گردید.

الف) مفاهیم کلی در زمینه خدمات اکوسیستم

الف-1) خدمات اکوسیستمی[5]

بشر در طی هزاران سال برای بقا به طبیعت وابسته بوده است. تاریخ تمدن، داستان افرادی است که سعی در دسترسی هر چه بیشتر به منابع طبیعت دارند. نزدیک به ده هزار سال پیش وقتی انسان شروع به مهار طبیعت کرد داستان اندکی تغییر نمود. انسان با هدف تولید بیشتر از طریق کاربری­های کشاورزی و دامپروری در حال مدیریت مستقیم طبیعت بود و به این صورت انسان همواره از اهمیت آنچه که امروزه خدمات اکوسیستم نامیده می­شود آگاه بوده است (9). واژه خدمات اکوسیستم، مانند مفهوم اکوسیستم واژه نسبتا جدیدی است که برای اولین بار در دهه 1970 به کار گرفته شد. در این زمان با هدف حفاظت از طبیعت، ارزش­گذاری اقتصادی فرایندهای طبیعت و اکوسیستم برای جامعه مورد توجه قرار گرفت. وستمن 1977 پیشنهاد کرد که با هدف اتخاذ تصمیمات مدیریتی آگاهانه­تر به وسیله جامعه می­توان، منافع همگانی حاصل از اکوسیستم را برشمرد و آن­ها را خدمات طبیعت نامید. هم­زمان با توسعه مفهوم خدمات طبیعت، واژه خدمات اکوسیستم برای توضیح منافع همگانی اکوسیستم­ها در دهه 1990 معرفی شد (10). در اولین تلاش برای ارزش­گذاری اقتصادی اکوسیستم، کاستانزا و همکاران، 1997، خدمات اکوسیستمی را برشمردند. با وجود بسیاری از تلاش­ها در حال حاضر تعریف مشخصی از خدمات اکوسیستمی که مورد قبول همگان باشد، وجود ندارد. بوم­سازگان­ها سودمندی­های گوناگونی برای افراد فراهم می­سازد. سودمندی­های حاصل از بوم­سازگان، خدمات اکوسیستم نامیده می­شود که در این میان می­توان به تولید غذا، آب شیرین، خاک حاصل­خیز و ایجاد فرصت تفرج اشاره نمود. با توجه به این که تعریف ارائه شده بر پایه­ی بوم­شناسی تاکید داشته و یا کاربرد اقتصادی از آن مدنظر می­باشد، تعریف خدمات اکوسیستمی در طول زمان تغییر کرده است (11). برخی تعاریف ارائه شده عبارتند از؛

- شرایط و فرایندهایی که به واسطه آن تنوع زیستی بوم­سازگان­های طبیعی و گونه­هایی که در آن­ها زیست می­کنند بقا یافته و حیات انسانی امکان­پذیر می­شود (10).

- منافعی که جمعیت­های انسانی مستقیم یا به شکل غیر­مستقیم از عملکردهای اکوسیستم به دست می­آورند (12).

- آن دسته از اجزاء بوم­سازگان که در جهت رفاه انسانی به صورت مستقیم مصرف شده، مورد استفاده قرار گرفته و یا از آن­ها لذت برده می­شود (13).

- منافعی که افراد به صورت مستقیم و غیرمستقیم، از بوم­سازگان به دست می­آورند (2).

- وجوهی از بوم­سازگان که به شکل فعال و یا غیرفعال در جهت رفاه انسانی مورد استفاده قرار می­گیرند (9).

- تاثیر مستقیم یا غیرمستقیم بوم­سازگان در رفاه انسانی (14).

الف- 2) طبقه­بندی خدمات اکوسیستمی

موضوع خدمات اکوسیستم در دهه­های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است. توسعه مدل­ها و روش­های تحلیلی جدید و نوآوری و ابتکاراتی نظیر سیستم­های طبقه­بندی خدمات اکوسیستمی در سطح بین­اللملی مانند ارزیابی هزاره اکوسیستم و برنامه مطالعه اقتصاد بوم­سازگان­ها و تنوع زیستی (تیب) از آن جمله­اند (15). در چارچوب پیشنهادی ارزیابی اکوسیستمی هزاره، بوم­سازگان­ها از منظر خدماتی که برای جامعه فراهم می­سازند، دیده می­شوند و خدمات اکوسیستمی منافعی هستند که افراد از بوم­سازگان به دست می­آورند. این تعریف تمامی منافع ملموس و غیرملموس که افراد از بوم­سازگان به دست می­آورند را خدمات در نظر گرفته است و به منظور ایجاد ارتباط بین خدمات اکوسیستم در رفاه انسانی، آن­ها را در چهار طبقه فراهم­سازی، تنظیمی، فرهنگی و حمایتی دسته­بندی می­کند (جدول 1). در طبقه­بندی تیب، 22 خدمت اکوسیستمی در چهار طبقه قرار دارند که علاوه بر سه طبقه خدمات فراهم­سازی، خدمات تنظیمی و خدمات فرهنگی ارائه شده توسط ارزیابی اکوسیستمی هزاره، یک طبقه­ی جدید خدمات زیستگاهی معرفی شده است. یک اختلاف عمده­ی طبقه­بندی تیب و چارچوب پیشنهادی ارزیابی اکوسیستمی هزاره، حذف خدمات حمایتی و قرارگیری آن به عنوان زیرمجموعه­های خدمات بوم­شناختی است و خدمات زیستگاهی به عنوان یک طبقه جدا با هدف بیان اهمیت بوم­سازگان­ها در فراهم­سازی
زیستگاه گونه­ها در نظرگرفته شده است.

الف- 3) عرضه و تقاضای خدمات اکوسیستمی

عرضه خدمت اکوسیستمی عبارت است از ظرفیت و توان یک منطقه برای تولید مجموعه­ای از خدمات اکوسیستمی در طول یک دوره زمانی معین با توجه به تقاضای افراد (15). عرضه اکوسیستم تحت­تاثیر ویژگی­های اکوسیستم هم­چون نوع بوم­سازگان و شرایط آن قرار دارد و بوم­سازگان­های مختلف خدمات اکوسیستمی متفاوتی ارائه می­کنند. وسعت جغرافیایی یک بوم­سازگان و ترکیب گونه­ای آن نیز کیفیت و کمیت عرضه خدمات اکوسیستمی را تحت­تاثیر قرار می­دهد (9). تقاضای انسان برای خدمات اکوسیستمی، شرط اولیه استفاده از سودمندی­های بوم­سازگان است. بر این اساس، تقاضای خدمات اکوسیستمی از دو دیدگاه بررسی می شود (15). در دیدگاه نخست تقاضای خدمت اکوسیستمی، میزان نیاز انسان به یک خدمت ویژه است. به عبارت دیگر مجموع خدمات اکوسیستم که در یک منطقه مشخص در بازه زمانی معین در حال استفاده یا مصرف است تقاضای خدمت اکوسیستمی خوانده می­شود (16). در دیدگاه دوم، مطلوبیت­ها، ترجیحات و ویژگی­های اقتصادی- اجتماعی یک خدمت اکوسیستمی به عنوان تقاضای آن خدمت تعریف می­شود (17).

جدول 1- طبقه­بندی ارزیابی اکوسیستمی هزاره از خدمات اکوسیستمی و مثال­هایی از آن (2)

Table 1- Millennium Ecosystem Assessment Classification of Ecosystem Services and Examples of It (2)

ب) ارزش­گذاری اقتصادی^[6]

محصولات یا خدمات تنها در صورتی دارای ارزش هستند که انسان برای آن­ها، به طور مستقیم یا غیر مستقیم، ارزشی در نظر گیرد. ارزش با توجه به داد و ستد و معاملات، اندازه­گیری می­شود و در نتیجه امری نسبی است. به این منظور به طور معمول، پول به عنوان یک واحد حساب استفاده می­شود و ارزش کل جامعه، مجموع ارزش­های فردی است (18). ارزش­گذاری اقتصادی، منافع حاصل از استفاده از منابع را با هزینه­ها مقایسه می­کند. هزینه­ها همان مزایای از دست رفته هستند. ارزش­گذاری اقتصادی، فرآیند تعیین ارزش کالاها و خدمات محیط­زیستی است. این کار به منظور دستیابی به یک خروجی منفرد انجام می­شود. در ارزش­گذاری اقتصادی کالاها و خدمات محیط­زیستی، موجودی کالاها و خدمات (منابع طبیعی) در محیط­زیست و تغییر در عملکرد هر یک از کالاها و خدمات محیط­زیستی (منابع طبیعی) مورد ارزش­گذاری واقع می­شود (19). در برنامه­ریزی­های محیط­زیستی، ارزیابی اقتصادی شامل تعیین ارزش پولی تغییر خدمات و عملکردها و میزان سرمایه­های محیط­زیست است (20). رویکرد ارزش­گذاری اقتصادی تغییرات محیط­زیستی بر اساس ترجیحات مردم برای تغییرات محیط خود می­باشد. سودها و زیان­های محیط­زیستی در قالب اصطلاحاتی چون افزایش یا کاهش سلامتی انسانی، (رفاه یا سودمندی)، تعریف شده­اند. این، به نوبه خود، توسط تمایل افراد به پرداخت یا پذیرش کالا و خدمت اکوسیستمی اندازه­گیری می­شود (21). ارزش­گذاری اقتصادی روشی برای مقایسه سودمندی­ها و هزینه­های وارد بر بوم­سازگان ارائه می­دهد و سعی در محاسبه آن­ها و بیان آن­ها به صورت واحد پولی دارد. روش­های ارزش­گذاری معمولا نتایج خود را به صورت واحدهای پولی بیان می­کنند. این صرفا به خاطر این است که ارزش کالاها و خدمات با واحدی بیان شود که به آسانی مشخص شود. تلاش برای تبدیل ارزش­ها به واحد پولی و تسهیل مقایسه بین فعالیت­هایی هم­چون آموزش و سلامت نیز وجود داشته است. هنگامی که تمامی اثرات تغییرات در بوم­سازگان­ها به واحد پولی بیان شود به آسانی می­توان با استفاده از چارچوبی هم­چون تحلیل هرینه-فایده به ارزیابی و مقایسه گزینه­های جایگزین پرداخت. استفاده از واحد پولی برای مقایسه ارزش­های محیط­زیستی به این معنی نیست که تنها خدماتی که به صورت مستقیم سودمندی­های پولی تولید می­کنند در فرایند ارزش­گذاری وارد می­شود. در مقابل اساس کار ارزش­گذاری منابع محیط­زیستی یافتن راهی برای اندازه­گیری سودمندی­هایی است که وارد بازار نمی­شوند و بنابراین به طور مستقیم نمی­توان آن­ها را با ارزش پولی بیان کرد. ارزش­گذاری خدمات اکوسیستمی، داده­هایی برای تصمیم­گیری در تمامی سطوح فراهم می­سازد که طیفی از سیاست­های تصمیم­گیری ملی و بین­المللی تا منطقه­ای و زیر­منطقه­ای و برنامه­ریزی­های محلی را شامل می­شود. چالش اصلی در هر سطح، شناسایی تمامی خدمات اکوسیستمی که تحت­تاثیر سیاست­های تصمیم­گیری قرار می­گیرد و هم­چنین جمع­آوری اطلاعات به منظور ارزیابی و بررسی خدمات اکوسیستمی که شامل ارزیابی تغییرات در فراهم­سازی خدمات اکوسیستمی به منظور بررسی میزان تغییرات در رفاه انسانی است، می­باشد. فرایند ارزش­گذاری کالاها و خدمات اکوسیستمی چهار رویکرد عمده را در بر­می­گیرد که بایکدیگر ارتباط داشته و هر یک بر اساس دیگری توسعه یافته است و چهار روش متفاوت برای بررسی ارزش یک بوم­سازگان ارائه می­دهند که اگر به درستی به کار روند نقش مهمی در بهبود تصمیمات حفاظتی ایفا می­کنند. چارچوب رویکردهای ارزش­گذاری خدمات اکوسیستمی در جدول (2) آورده شده است. از نقطه­نظر اقتصادی، ارزش یک بوم­سازگان از دو جنبه مورد بررسی قرار می­گیرد. دیدگاه اول یکپارچه­سازی ارزش خدمات اکوسیستمی در یک حالت معین که نشان­دهنده­ی ارزش اقتصادی کل است و دیدگاه دوم ظرفیت بوم­سازگان برای نگه­داشت ارزش­های آن در برابر تغییرات و آشفتگی­های وارد شده به آن است. برخی موارد دیدگاه نخست به عنوان ارزش تولیدی و دیدگاه دوم به عنوان ارزش ذخیره

استفاده می­شود (22).

جدول 2- چارچوب رویکردهای­ ارزش­گذاری خدمات اکوسیستمی (23)

Table 2- Framework of ecosystem services valuation approaches (23)

ب- 1) ارزش اقتصادی کل[7]

استفاده از ارزش اقتصادی کل به عنوان تلاشی برای غلبه بر ارزیابی سنتی کالاهای محیط­زیستی شناخته می­شود که تنها بر اساس ارزش مصرفی نسبت داده شده به کالاها با توجه به سودمندی­های مستقیم دریافت شده توسط مصرف­کنندگان نهایی از آن­ها است (24). چارچوب ارزش اقتصادی کل در شکل (1) آورده شده است. ارزش اقتصادی کل، به عنوان مجموع ارزش­های خدمات اکوسیستمی تولید شده توسط ظرفیت­های طبیعی بوم­سازگان در حال و آینده تعریف می­شود که در این حالت ارزش نهایی خدمات اکوسیستمی مدنظر قرار می­گیرد (23). اقتصاددانان معمولا کالاها و خدمات اکوسیستمی را بر اساس این که چگونه مورد استفاده قرار می­گیرند طبقه­بندی می­کنند. چارچوب اصلی مورد استفاده­ی رویکرد ارزش اقتصادی کل است که از تحلیلی به تحلیل دیگر

متفاوت و متغیر است اما به طور کلی شامل ارزش استفاده­ی مستقیم، ارزش استفاده­ی غیر­مستقیم، ارزش گزینه­ی انتخاب و ارزش استفاده­ی غیر مصرفی است. سه گزینه اول همراه با یکدیگر ارزش استفاده­ی مصرفی را شکل می­دهند (25). ارزش مصرفی برگرفته از استفاده­ی واقعی از کالاهای محیط­زیستی می­باشد. حتی ارزشی که افراد برای کالاها در نظر می­گیرند به عنوان ارزش مصرفی لحاظ می­شود، چرا که آن­ها با لذت بردن از دیدن مناظر و یا شنا کردن در یک دریاچه، به عنوان کاربران کالاهای محیط­زیستی شناخته می­شوند حتی اگر به شیوهای مخرب و ناشایست از آن استفاده کنند. هر نوع استفاده­ای، در هر لحظه و از سوی هر شخصی به ایجاد ارزش مصرفی منجر می­شود و از آنجایی که آن­ها خود از استفاده رایج ناشی شده­اند، کم و بیش قابل اندازه­گیری هستند (23). در واقع ارزش­های مصرفی کالاها و خدمات که به طور مستقیم توسط کاربران مصرف می­شود؛ اما ارزش­های غیر مصرفی مشکل آفرین هستند، زیرا مبادله نمی­شوند؛ بنابراین نمی­توان با قیمت­های بازار آنها را ارزش­گذاری کرد (25). ارزش­گذاری محیط­زیستی تا حد زیادی بر این فرض استوار است که افراد تمایل دارند برای دستاوردهای محیط­زیستی هزینه­ای را پرداخت نمایند و در مقابل، مایل به پذیرفتن غرامت برخی از زیان­های محیط­زیستی هستند. افراد ترجیحاتی دارند که به نوبه­ی خود، سبب ارزش یافتن منابع محیط­زیستی می­شود (24).

 شکل 1- چارچوب ارزش اقتصادی کل (25)

Figure 1- Framework of total economic value (25)

ب-2) ارزش استفاده­ی مستقیم^[8]

به کالاها و خدماتی اشاره دارد که به طور مستقیم توسط انسان مورد استفاده قرار می­گیرد و در برگیرنده ارزش استفاده­ی مصرفی برداشت محصولات غذایی، الوار برای سوخت و یا ساخت و ساز، تولیدات دارویی و شکار حیوانات برای مصرف آن­ها و ارزش استفاده­ی غیر مصرفی مانند لذت بردن از فعالیت­های تفرجی و فرهنگی که نیازی به برداشت محصولات

ندارند، می­باشد. اغلب انسان به واسطه مشاهده و بودن در بوم­سازگان از ارزش استفاده­ی مستقیم بهره­مند می­شود (25).

ب- 3) ارزش استفاده­ی غیر­مستقیم^[9]

خدمات اکوسیستمی مشتق شده از بوم­سازگان، سودمندی­هایی را به غیر از استفاده مستقیم از بوم­سازگان فراهم­می­آورند. در این حالت، تا وقتی که عملکرد بوم­سازگان ادامه داشته باشد و

تخریبی در آن صورت نگیرد، خدمات اکوسیستمی مورد توجه قرار نمی­گیرند مثال­های آن شامل عملکرد پالایش آب، تنظیم ترکیبات شیمیایی اتمسفر و اقیانوس­ها، تنظیم اقلیم، چرخه­ی مواد غذایی، فراهم­سازی و نگهداشت خاک، پالایش انواع آلودگی­ها و تجزیه­ی پسماندها است. به واسطه تغییر در کمیت و کیفیت خدمات فراهم شده توسط بوم­سازگان بررسی ارزش استفاده­ی غیر مستقیم نسبت به ارزش استفاده­ی مستقیم چالش­برانگیزتر است (25).

ب- 4) ارزش گزینه­ی انتخاب^[10]

ارزش گزینه­ی انتخاب، تمام ارزش­های استفاده­ی مستقیم و غیرمستقیم قابل تحقق در آینده و یا ارزش نسبت داده شده به توانایی استفاده از کالا و خدمات در آینده می­باشد (25). یک مثال از آن پارک ملی است که در حال حاضر مردم قصد بازدید از آن را نداشته و تمایل به پرداخت هزینه­ای برای حفظ آن جهت استفاده در آینده دارند. در رابطه با بوم­سازگان­ها و خدمات آن­ها، ارزش گزینه­ی انتخاب، ارزش حفظ بوم­سازگان و گونه­ها و زیستگاه آن­ها، برای استفاده­های ممکن در آینده است (24).

ب- 5) ارزش استفاده­ی غیر مصرفی[11]

براساس دانش حمایت از محیط طبیعی استوار است و در­بر­گیرنده سه جزء ارزش وجودی، ارزش میراث و ارزش نوع­دوستی (خودنگهداری) است (25).

 ب- 6) ارزش وجودی[12]

ارزش ذاتی یک منبع هم­چون جنگل و یا ارزشی که مردم فقط برای شناخت موجودیت منابع و فعالیت­های محیط­زیستی قائلند، حتی اگر هرگز آن را نبینند و یا استفاده نکنند می­باشد (26). به عبارت دیگر، ارزش وجودی برای جنگل­ها، تمایل به پرداخت افراد جامعه برای حفاظت از جنگل­ها تعریف می­شود و افراد جامعه به جنگل به خاطر وجودش بدون توجه به استفاده و بهره­برداری از آن، ارزش خواهند بخشید (27).

ب- 7) ارزش میراث[13]

ارزش میراث یا ارزش نسل­های آینده، مطلوبیت ناشی از آگاهی افراد در نگهداری منبع طبیعی برای نسل­ های آینده می­باشد. ارزش میراث به عنوان میزان تمایل به پرداخت جهت حفاظت از منبع برای بهره­مندی نسل­های آینده است (28).

ب- 8) ارزش خود نگهداری[14]

ارزش خود نگهداری یا ارزش نوع­دوستی، مطلوبیت ناشی از آگاهی افراد در نگهداری منابع طبیعی برای استفاده سایر افراد در زمان حال می­باشد و به تمایل به پرداخت افراد برای حفظ منبع جهت استفاده سایر شهروندان در حال حاضر اشاره دارد (25). در جدول (3) ارتباط بین ارزش­های گروه­های مختلف خدمات اکوسیستمی براساس چارچوب ارزش اقتصادی کل ارائه شده است.

جدول 3- ارزش خدمات اکوسیستمی براساس چارچوب ارزش اقتصادی کل (14)

Table 3- The value of ecosystem services based on the total economic value framework (14)

ج) روش­های ارزش­گذاری اقتصادی خدمات اکوسیستمی

هدف اصلی مطالعات ارزش­گذاری حفاظتی منابع طبیعی و محیط­زیست، کسب آگاهی­های مورد نیاز برای تصمیم­گیری درباره­ی نحوه­ی مدیریت اقتصادی و کمک به تدوین راهبرد توسعه پایدار منطقه­ای است (26). روش­های بسیاری برای بررسی مطلوبیت و ارزش خدمات اکوسیستمی در منابع وجود دارد. برخی از روش­ها کاربرد گسترده دارد، برخی برای موضوعات ویژه کاربرد دارد و برخی از آن­ها برای داده­های ویژه مناسب می­باشد. ویژگی کلی تمامی روش­های ارزش­گذاری اقتصادی خدمات اکوسیستمی این است که بر اساس قاعده کلی رفاه اقتصادی استوار هستند. بیشتر روش­های ارزش­گذاری، تقاضا برای کالا و خدمت اکوسیستمی را اندازه­گیری کرده و بر پایه تمایل به پرداخت برای یک خدمت ویژه و یا تمایل به پذیرش برای جبران کاهش آن می­باشند (25). براساس چارچوب ارزش اقتصادی کل، در صورت وجود اطلاعات در مورد رفتار افراد، ارزش خدمات اکوسیستمی از داد و ستد مستقیم خدمات اکوسیستمی در بازار ناشی می­شود و در صورت نبود این اطلاعات، قیمت بازاری خدمات به طور غیرمستقیم به آن­ها نسبت داده می­شود. در صورت نبود اطلاعات در مورد قیمت­گذاری مستقیم و غیر مستقیم خدمات اکوسیستمی، بازارهای فرضی به منظور بررسی ارزش­ها ایجاد می­شود. با توجه به موقعیت­ها و شرایط بیان شده، دسته­بندی معمول روش­های ارزش­گذاری خدمات اکوسیستمی عبارت است از؛ 1- رویکرد ارزش­گذاری مستقیم بازار 2- رویکرد ارزش­گذاری ترجیحات آشکار شده و 3- رویکرد ارزش­گذاری ترجیحات ابراز شده (14). در ادامه شرح کوتاهی از هر روش به همراه بحث در مورد نقاط ضعف و قوت هریک از آن­ها ارائه می­شود.

ج- 1) رویکرد ارزش­گذاری مستقیم بازار^[15]

این رویکرد ارزش­گذاری در برگیرنده سه رویکرد اصلی 1- رویکرد بازار قیمت- پایه 2- رویکرد بازار هزینه- پایه و 3- رویکرد تابع تولید می­باشد. مزیت اصلی استفاده از این رویکردها، این است که آن­ها از داده­های واقعی موجود در بازار استفاده کرده و در نتیجه بازتابی از ترجیحات و هزینه­های واقعی افراد است. علاوه بر این داده­هایی هم­چون مقدار، قیمت و هزینه­ها، موجود بوده و دستیابی به آن­ها آسان است (14).

ج- 2) رویکرد بازاری قیمت– پایه^[16]

این رویکرد، از آن­جایی که کالاهای تولید شده­ی حاصل از خدمات فراهم­سازی در آن به فروش می­رسد، مانند بازارهای کشاورزی، بیشتر برای ارزش­گذاری خدمات فراهم­سازی کاربرد دارد. در این مورد، در صورت عملکرد خوب بازار، ترجیحات افراد و هزینه­ی نهایی تولید محصولات، بازتابی از قیمت بازار بوده و اطلاعات دقیقی در مورد ارزش کالاها و خدمات فراهم می­سازد. قیمت یک کالا به عنوان ارزش نهایی یک خدمت اکوسیستمی، شاخصی از ارزش آن خدمت بود و در نتیجه قیمت بازاری می­تواند به عنوان شاخص خوبی برای مطالعه ارزش خدمات اکوسیستمی باشد (14).

ج- 3) رویکرد هزینه- پایه^[17]

این رویکرد براساس برآورد هزینه­های متحمل با توجه به بازسازی خدمات اکوسیستمی و سودمندی­های آن­ها با استفاده از ابزارهای ساختگی می­باشد. این رویکرد خود، روش­های متفاوتی را در بر می­گیرد که شامل؛ 1- روش هزینه­های اجتناب شده که در رابطه با هزینه­های متحمل شده در صورت نبود خدمت اکوسیستمی است؛ 2- روش هزینه­ی جایگزین که برآورد هزینه­های متحمل شده به واسطه جایگزینی خدمات اکوسیستمی با فن­آوری­های ساختگی است و 3- روش جبران و یا بازسازی هزینه­ها که به هزینه­های کاهش یا جبران اثرات ایجاد شده به واسطه کاهش و تخریب خدمات اکوسیستمی و یا هزینه­های بازسازی خدمات اکوسیتمی اشاره دارد (14).

ج- 4) رویکرد تابع تولید[18]

این رویکرد براساس برآورد میزان سهم یک خدمت اکوسیستمی معین (مانند خدمات تنظیمی) در ارائه سایر خدمات اکوسیستمی و یا کالاهایی که در بازارهای موجود، داد و ستد می­شوند، استوار است. به عبارت دیگر، رویکرد تابع تولید، بر پایه سهم خدمات اکوسیستمی در افزایش درآمد و یا تولید می­باشد، بدین ترتیب که بهبود منابع پایه و یا کیفیت محیط­زیست در نتیجه­ی افزایش خدمات اکوسیستمی، هزینه­ها و قیمت­های پایین­تر و افزایش مقدار کالاهای عرضه شده به بازار، افزایش مصرف و حتی تولید مازاد را در پی دارد. اصولا این رویکرد شامل دو گام تعیین اثرات فیزیکی تغییرات در منابع زیستی و خدمات اکوسیستمی با توجه به یک فعالیت اقتصادی و ارزیابی اثر این تغییرات در شرایط تغییر در خروجی­های داد و ستد در بازار می­باشد. در پایان باید تمایزی بین ارزش ناخالص خروجی و ارزش نهایی تولید ورودی در نظر گرفت. از این رو، به طور کلی رویکرد تابع تولید، بر اساس روابط علت و معلولی بین خدمات اکوسیستمی و ارزش سطح خروجی کالاهای بازاری استفاده می­شود که در رابطه با اندازه­گیری­های عینی پارامترهای بیوفیزیکی است (29و 14). یک مثال رایج در استفاده از این روش، کاربرد آن در ارزیابی کیفیت هوا (آلودگی هوا) و اثرات آن بر روی سطح و هزینه­های تولید کشاورزی و جنگلداری است. این رویکرد هم­چنین برای ارزیابی اثر کیفیت آب (میزان آلودگی آب) بر کشاورزی، جنگلداری، خروجی شیلات و هزینه­های تولید و هم­چنین هزینه­های داخلی تامین آب به کار می­رود. در نهایت با استفاده از این روش، ارزیابی حاصلخیزی خاک (فرسایش خاک) به عنوان عامل ورودی در تولید محصولات کشاورزی نیز ممکن است انجام پذیرد (30).

ج- 5) کاستی­های رویکرد ارزش­گذاری مستقیم بازار

رویکرد مستقیم بازار وابسته به داده­های مربوط به هزینه و بهره­وری است که نسبت به داده­های مورد نیاز مربوط به مطلوبیت خدمات اکوسیستمی به آسانی قابل دستیابی است. محدودیت اساسی این روش این است که خدمات اکوسیستمی دارای بازار نمی­باشند و یا این که ساز و کارهای بازار آن­ها به خوبی کار نمی­کند. اگر بازاری برای خدمات اکوسیستمی و یا کالاهایی که به طور مستقیم از این خدمات به دست می­آید، وجود نداشته باشد، داده­های مورد نیاز برای این رویکرد وجود نخواهد داشت. در صورتی که ساز و کارهای بازار به درستی کار نکند، مانند نبود بازار رقابتی کامل، قیمت­ها بازتاب کامل و درستی از ترجیحات و هزینه­های نهایی نخواهد بود و برآورد ارزش خدمات اکوسیستمی دارای اریبی بوده برای تصمیم­گیری و برنامه­ریزی­ مناسب نیست (14). برخی از رویکردهای ارزش­گذاری بازار مستقیم مسایل و مشکلات ویژه خود را دارند. به عنوان مثال روش هزینه­های جایگزین در شرایط عدم قطعیت باید با احتیاط استفاده شود و یا روش تابع تولید، به واسطه کمبود داده در بررسی روابط علت و معلولی بین خدمات اکوسیستمی و ارزش کالاهای بازاری با مشکل روبرو است (31و 32).

ج- 6) رویکرد ترجیحات آشکار شده[19]

این رویکرد براساس نظر افراد در انتخاب خدمات اکوسیستمی در بازارهای موجود است. در مورد ترجیحات آشکار شده چون مبادله­ای در بازار صورت می­گیرد و علایم قیمتی عمل می­کنند، از بازارهای ساختگی استفاده می­شود. در صورت وجود بازار، تمایل به پرداخت، تمایل به پذیرش، تغییرات معادل و جبرانی قابل محاسبه هستند، قیمت­ها و مقادیر کاملا قابل مشاهده هستند و از آنها می­توان برای استخراج تابع تقاضای بازار استفاده کرد (25). این رویکرد شامل دو روش هزینه­ی سفر[20] و روش ارزش­گذاری بر مبنای لذت­گرایی[21] می­باشد.

ج- 7) روش هزینه سفر

مفهوم نهفته در روش هزینه سفر آن است که ارزش بوم­سازگان یا سیمای سرزمین و یا مکان­هایی که برای تفرج مورد استفاده قرار می­گیرند چقدر است. چرا که بهره­مندی از آن اکوسیستم­ها یا مکان­های تفرجی با خود برای فرد یا افراد بهره­ور، هزینه زمان و سفر را به همراه خواهد داشت (14). ارزش تغییر در کمیت و کیفیت مکان تفرجی (در نتیجه تغییر در تنوع زیستی) با توجه به برآورد میزان تقاضا برای بازدید از این مکان­ها مورد بررسی قرار می­گیرد (33). این روش نمونه­ای از روش­های بازار جانشین محسوب می­شود، از قیمت واقعی بازار برای قیمت­گذاری ویژگی­های غیربازاری محیط­زیست استفاده می­کند و اغلب به عنوان روشی غیرمستقیم برای برآورد منافع تفرجی حاصل از گردشگاه­هایی چون سواحل یا مکان­های تاریخی و طبیعی و دیگر مکان­های تفرجی به کار می­رود (34). روش هزینه­ی سفر، روش مبتنی بر نظرسنجی است که در آن با طراحی پرسش­نامه و قرار دادن یک نمونه از آن در اختیار بازدیدکنندگان در یک مکان، اطلاعاتی در مورد محل اقامت، تعداد دفعات مراجعه و سفر (هدفمندی، مدت سفر، هزینه­ها و غیره) جمع­آوری می­شود. با بررسی این پرسش­نامه­ها، هزینه­های سفر را می­توان در ارتباط با دیگر عوامل تجزیه و تحلیل نمود. پس از آن، تابع تقاضا به منظور برآورد ارزش تفریح و سرگرمی از کل مکان، مورد استفاده قرار می­گیرد و به این ترتیب برآورد تمایل به پرداخت افراد از ارزش­های تفریحی مکان میسر می­شود (30).

ج- 8) روش ارزش­گذاری بر مبنای لذت­گرایی (هدانیک)

واژه هدانیک از ریشه یونانی هدانیکوس به معنی لذت­جویی مشتق شده است. این روش ارزش­گذاری عبارت است از رگرسیون ارزش مشاهده شده یک کالا بر روی صفات کیفی آن، به عبارت دیگر این روش، ارزش­های ضمنی صفات و ویژگی کالاها را نسبت به ارزش خود کالاها در بر می­گیرد. از این رو می­توان گفت، این روش تقاضای یک محصول و یا نهاده را به صورت تابعی از ویژگی­های آن در نظر می­گیرد (35). از این روش اغلب برای ارزش­گذاری مواهب محیط­زیستی در بازار مسکن استفاده می­شود. اصل بنیادین این روش ان است که به همراه ویژگی­های گوناگون یک خانه یا آپارتمان، هم­چون مساحت، تعداد اتاق­ها و نزدیکی به مدرسه، محل کار، محل گذراندن اوقات فراغت، مراکز خرید، مواهب محیط­زیستی آن هم­چون چشم­انداز، کیفیت هوا و غیره نیز برای تصمیم­گیری مصرف­کننده موثر خواهد بود (36). تلاش این روش، توضیح تغییرات قیمت با استفاده از اطلاعات در مورد ویژگی­های مختلف کالای عرضه شده به بازار، از جمله کیفیت و یا امکانات رفاهی محیط­زیستی است. در این روش تمایل به پرداخت هزینه­های بیشتر برای یک خانه در مجاورت آب و یا فضای باز، کمترین ارزشی را که خریدار برای آن مطلوبیت­ها قائل است بپردازد، برآورد می­نماید (30).

رویکرد ترجیحات آشکار شده گام­های زیر را در بر می­گیرد (14)؛

• تعیین یک بازار جانشین برای منابع محیط­زیستی مورد پرسش
• انتخاب روش مناسب ارزش­گذاری (هزینه سفر، ارزش­گذاری هدانیک)
• جمع­آوری داده­های بازار به منظور برآورد تابع تقاضا برای داد و ستد کالا در بازارهای جانشین
• برآورد ارزش تغییر در کمیت و کیفیت منابع محیط­زیستی با توجه به تابع مطلوبیت
• یکپارچه­سازی قیمت­ها بین جمعیت وابسته
• کاهش ارزش مکان­های مقتضی

ج- 9) کاستی­های رویکرد ترجیحات آشکار شده

در این رویکرد، کاستی بازار و شکست سیاست­های ارزش­گذاری، باعث تحریف برآورد ارزش پولی خدمات اکوسیستمی می­شود. این رویکرد ارزش­گذاری نیاز به داده­های با کیفیت بالا، گسترده و تحلیل­های آماری پیچیده دارد که هزینه و زمان زیادی را می­طلبد. به طور کلی روش­های کاربردی در این رویکرد بر اساس رفتار واقعی/ مشاهده شده افراد می­باشد. با این حال مهم­ترین ایراد وارد بر آن ناتوانی در برآورد ارزش­های غیرمصرفی و وابستگی به برآورد ارزش­ها بر اساس فرضیاتی پیرامون روابط بین کالاهای محیط­زیستی و کالاهای بازار جانشین است (14).

ج- 10) رویکرد ترجیحات ابراز شده^[22]

در این رویکرد با استفاده از بررسی تغییرات فرضی در فراهم­سازی خدمات اکوسیستمی، بازاری برای ارزیابی تقاضا و مطلوبیت این خدمات اکوسیستمی شبیه­سازی می­شود. این رویکرد به منظور برآورد ارزش­های مصرفی و غیرمصرفی کاربرد داشته و هنگامی که هیچ گونه بازار جانشینی برای خدمات اکوسیستمی وجود نداشته باشد برای ارزش­گذاری مورد استفاده قرار می­گیرد. مهم­ترین روش­های این رویکرد عبارت از ارزش­گذاری مشروط، مدل­سازی انتخاب و ارزش­گذاری گروه می­باشند (14).

ج- 11) ارزش­گذاری مشروط^[23]

روش ارزش­گذاری مشروط به طور معمول بر برآورد ارزش سناریوی تغییرات خاص محیطزیستی تمرکز دارد. بررسی ارزش­گذاری مشروط با یک توضیح در مورد تغییر در کالاها یا خدمات محیط­زیستی، آغاز می­شود (14). سپس از افراد پرسیده می­شود که به منظور حفظ، بهبود و افزایش خدمت اکوسیستمی خاص تمایل به پرداخت چه هزینه­ای دارند یا این که با توجه به نبود و یا کاهش خدمت اکوسیستمی چه مقدار هزینه برای جبران آن قبول می­کنند (24).کاربرد این روش شامل برآورد ارزش کارکردهای تنظیمی، زیستگاهی، تولیدی و اطلاعاتی است. این روش تلاش می­کند تا تمایل به پرداخت افراد را تحت سناریوهای بازار فرضی معین، تعیین نماید. در این روش جهت تعیین ارزش اقتصادی کارکردهای بوم­سازگان، مراجعه به افراد مورد نیاز است. به همین دلیل روش ارزش­گذاری مشروط را اغلب روش ترجیح نیز می­نامند (37). این روش یک روش غیربازاری انعطاف­پذیر است که به طور گسترده در تجزیه و تحلیل هزینه- فایده­ی ارزیابی اثرات محیط­زیستی کاربرد دارد و یکی از بهترین روش­ها برای ارزش­گذاری کالاها و خدمات محیط­زیستی می­باشد. این روش برای ارزش­گذاری استفاده­های مصرفی و غیرمصرفی و یا هر دوی آن­ها مورد استفاده قرار می­گیرد. در این روش امکان ارزش­گذاری تغییرات محیط­زیستی قبل از این که رخ دهند وجود دارد (ارزشیابی پیش از رویداد)، از این رو گفته می­شود که این روش از انعطاف بالایی برخوردار است و دامنه گسترده­تری از روش­های آشکار شده را در اختیار پژوهش­گر قرار می­دهد (14).

ج- 12) مدل­سازی انتخاب[24]

این روش سعی در مدل­سازی فرایند تصمیم­گیری افراد در یک موقعیت معین دارد. این روش ابزاری برای اختصاص ارزش­های پولی نسبت به تغییرات کالاها و خدمات محیط­زیستی در مراحل پایانی این تغییرات پیشنهاد می­دهد (14). در این روش مطلوبیت ناشی از یک کالا، مجموع مطلوبیت ویژگی­ها و مشخصات ناشی از برآورد آن کالاست. هدف اصلی این روش برآورد ساختار مصرف­کنندگان با تاکید بر اهمیت نسبی ویژگی­ها است. برای دستیابی به این هدف، از افرد خواسته می­شود که یکی از چند گزینه­ای را که در یک مجموعه­ی انتخاب گرد آمده است، انتخاب کند و مطلوبیتی که فرد از یک گزینه­ی خاص در یک مجموعه­ی انتخاب به دست می­آورد، به وسیله مطلوبیت فرد از سطوح هر یک از ویژگی­های مورد نظر در گزینه­ی انتخاب شده محاسبه می­شود. در این روش، کالاهای بازاری بر اساس ویژگی­هایشان و با استفاده از الگوی احتمالاتی انتخاب بین دسته­های مختلف ویژگی­ها، ارزش­گذاری می­شوند. اگر یکی از این ویژگی­ها قیمت یا هزینه باشد، برآورد مطلوبیت نهایی به برآورد تمایل به پرداخت برای تغییر در سطوح ویژگی­ها تبدیل می­شود و بدین صورت برآورد رفاهی برای ترکیبات تغییرات سطوح ویژگی­ها به دست می­آید. مهم­ترین مزیت این روش توانایی ترکیب داده­های مرتبط با ویژگی­های کمی و کیفی است (24).

ج- 13) ارزش­گذاری گروه[25]

این روش سایر روش­های رویکرد ترجیحات ابراز شده را با بخش­های فرایند مشاوره در مورد خدمات اکوسیستمی ترکیب می­کند و به عنوان روشی برای ارزش­گذاری مواردی که افراد از آن­ها طفره می­روند. مانند ارزش­های چندگانه، قیاس­ناپذیری و یا عدالت اجتماعی کاربرد دارد. این روش به عنوان رویکردی به منظور بهبود کاستی­های روش­های ارزش­گذاری سنتی می­باشد. رویکرد اصلی مورد استفاده در این روش ارزش­گذاری پولی مشورتی است که هدف آن بیان ارزش تغییرات ایجاد شده در محیط­زیست در رابطه با ارزش پول و مدل­سازی عوامل واسطه در این تغییرات است (14).

تهیه انواع داده­های مهم هم­چون مراحل برداشت، مقیاس­های نسبی و غیره به منظور ارزیابی خدمات اکوسیستمی در چارچوب ترجیحات ابراز شده آسان می­باشد. رویکرد ترجیحات ابراز شده تقریب خوبی از اهمیت نسبی خدمات اکوسیستمی و بهره­برداران آن­ها ارائه می­دهد و در برخی مواقع تضاد بین بهره­برداران و گزینه­های مدیریتی جایگزین را به خوبی نشان می­دهد (14).

ج- 14) کاستی­های رویکرد ترجیحات ابراز شده

این رویکرد تنها برای برآورد ارزش­های غیرمصرفی کاربرد دارد. با توجه به اهمیت هدف انتخاب، این موضوع با توجه به درجه اعتبار پرسش­نامه­های مورد استفاده، بررسی می­شود. با این وجود، ماهیت فرضی بازار­های مورد استفاده در این رویکرد، در مورد برآورد درجه اعتبار روش­های مورد استفاده باعث طرح سوالات گوناگونی می­شود (14). مهم­ترین سوال مطرح شده این است که آیا پاسخ افراد به سوالات مطابق با رفتار آن­ها هنگام رویارویی با چنین هزینه­هایی در زندگی واقعی است؟ یکی از مهم­ترین کاستی­های رویکرد ترجیحات ابراز شده، تباین بین تمایل به پرداخت و تمایل به پذیرش می­باشد. با توجه به دیدگاه نظری تمایل به پرداخت و تمایل به پذیرش در بازارهای کاملا رقابتی باید یکسان باشد با این حال مطالعات چندی نشان داده­اند که برای خدمات اکوسیستمی یکسان مقدار تمایل به پذیرش به طور سیستماتیک بیشتر از مقدار تمایل به پرداخت است (25). این تفاوت چند دلیل می­تواند داشته باشد؛ طراحی نادرست پرسش­نامه­ها و یا روش­های مصاحبه، رفتارهای استراتژیک پاسخ­دهندگان و اثرات روانشناختی مانند کاهش بیزاری و اثرات انگیزشی (24). مساله دیگر این است که آیا ارزش­های غیرمصرفی با سیستم­های پولی تناسب دارد یا خیر؟ بدین صورت که آیا می­توان ارزش میراث نسبت داده شده به یک جنگل را با استفاده از چارچوب ارزش­های اقتصادی تفرج در آن بررسی کرد؟ از این رو کاربرد روش­های ترجیحات ابراز شده به واسطه­ی ناتوانی پاسخ­دهندگان نسبت به دادن پاسخ درست به سوالات مورد بررسی پیچیده می­باشد (14).

ج- 15) روش انتقال منافع^[26]

روش انتقال منافع برای برآورد ارزش­های اقتصادی خدمات اکوسیستمی به وسیله انتقال اطلاعات موجود از مطالعات پیشین در یک مکان و یا یک مورد به کار می­رود. بنابراین، هدف اصلی انتقال منافع، برآورد منافع برای یک نمونه، به وسیله تعدیل برآورد منافع با توجه به موارد دیگر است. این روش را معمولا می­توان برای همه­ی خدمات اکوسیستمی مورد استفاده قرار داد. انتقال منافع، معمولا زمانی استفاده می­شود که اجرای مطالعه­ی ارزش­گذاری پرهزینه باشد و یا زمان کمی برای انجام آن در اختیار باشد. این نکته بسیار اهمیت دارد که درستی روش انتقال منافع فقط به مطالعات پیشین بستگی دارد (38). در مورد اعتبار این روش، اقتصاددانان به چند گروه تقسیم می­شوند. بیشتر پژوهش­گران این روش را جزء رویکرد بررسی برآورد و تمایل به پرداخت ترجیحات ابراز شده می­دانند. در صورتی این روش، معنی­دار و دارای اعتبار است که این شرایط برقرار باشد (39)؛

• جمعیت هر دو منطقه به یکدیگر شباهت داشته باشد.
• کالاها و خدمات هر دو منطقه ویژگی­های نسبتا یکسانی داشته باشند.
• مقادیر برآورد شده پیشین دارای قدمت زیادی نباشد، زیرا در طول زمان ترجیحات افراد تغییر می­کنند.

بحث و نتیجه­گیری

ارزش­گذاری، به مدیران برای تصمیم­گیری بین گزینه­های مختلف مدیریتی یاری می­رساند، بدین صورت که ارزش­گذاری اقتصادی اکوسیستم، با برآورد ارزش کمی کارکردها، کالاها و خدمات اکوسیستمی، اطلاعات سودمندی برای برنامه­ریزی حفاظت و بهره­برداری پایدار منابع طبیعی در اختیار برنامه­ریزان و مدیران اجرائی، اجتماعی و اقتصادی قرار می­دهد. از این رو در دهه­های گذشته تلاش­های بسیاری برای ارزش­گذاری کالاها و خدمات اکوسیتمی صورت گرفته است و روش­های گوناگونی بدین منظور معرفی و به کار گرفته شده است. بررسی­ها نشان می­دهد که برخی از این روش­ها هنوز به طور کامل مورد بحث و بررسی قرار نگرفته و برخی از پژوهش­گران و کارشناسان با ویژگی­ها، کاربردها، قابلیت­ها و نقاط قوت و ضعف این روش­ها آشنایی کافی ندارند. در برخی از موراد نیز به شیوه تقلیدگونه از این روش­ها در موارد خاص و محدود استفاده گردیده است (22). در این مطالعه به منظور آشنایی بیشتر پژوهش­گران، انواع روش­های ارزش­گذاری کالاها و خدمات اکوسیستمی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و ویژگی­های کلی آن­ها بیان شده، نقاط قوت و ضعف هریک از این روش­ها نیز مورد بررسی قرار گرفته است تا بدین وسیله ضمن فراهم شدن امکان مقایسه­ی این روش­ها با یکدیگر، انتخاب روش ارزش­گذاری متناسب با هریک از خدمات اکوسیستمی مورد نظر، آسان­تر صورت گیرد. با بررسی انواع روش­های بحث شده در این مطالعه، می­توان دریافت که برای تمام خدمات اکوسیستمی، امکان برآورد پولی در مورد ترجیحات انسانی و دستیابی به حفاظت خدمات اکوسیستمی وجود دارد. همچنین با اولویت­بندی روش­های ارزش­گذاری خدمات اکوسیستمی برای انواع کارکردها و خدمات، قابلیت مقایسه انواع روش­ها افزایش می­یابد. هر یک از روش­های ارزش­گذاری اقتصادی کالاها و خدمات اکوسیستمی، تعداد متفاوتی از کالاها و کارکردهای محیط­زیستی را بررسی و اندازه­گیری می­کند. بنابراین شناخت اصول و کاربرد این روش­ها می­تواند به برنامه­ریزان و سیاست­گذاران در زمینه مسایل محیط­زیست، در طراحی موثر و مناسب سیاست­های توسعه پایدار کمک کند. با توجه به این مطالعه مشخص می­شود که برخی از روش­ها دارای دقت بالا و دامنه مشخصی از کاربرد هستند در حالی که برخی دیگر ساده­تر بوده و با دقت کمتری صورت می­گیرند و این موارد هزینه و زمان مورد استفاده در این روش­ها را تحت­تاثیر قرار می­دهد. از این رو برای انتخاب روش مناسب ارزش­گذاری ابتدا باید هدف مطالعه مشخص شده و محدودیت­های آن مورد بررسی قرار گیرد تا بتوان بر اساس دقت مورد نیاز و هزینه در دسترس نسبت به انتخاب بهترین روش اقدام نمود.

References

• 1- https://www.merriam-webster.com/dictionary/value, Available online 22 November 2016.
• 2- Millennium Ecosystem Assessment, 2005. Ecosystem and human well-being: Scenarios; finding of the Scenarios Working Group, Vol, 2. Island Press.
• 3- Pearce, D.W. 2002. “An intellectual history of environmental economics.” Annual Review of Energy and the Environment, No, 27:57-81
• 4- Ashim G.B. 2000. Green national accounting: Why and How? Environment and Development Economics, 5: 25-48.
• 5- King, N. A. 2007. Economic valuation of environmental goods and services in the context of good ecosystem governance, Water Policy, Vol, 9: 51–67.
• 6- Haiati, B., Ehsani, M., Ghahraman Zadeh, M., Raheli, H., Taghizadeh, M. 2010. Factors Motivating the Visitors’ Willingness to Pay for Elgoli and Mashrouteh Park in Tabriz City: Application of Two Stages Heckman Approach, The Journal of Agricultural Economics & Development, 24 (1): 91-98. (In Persian)
• 7- Mojabi, S.M., Munawwari, M. 2005, Economic Valuation of Pardisan and Lavizan Parks, Environmental Sciences, 7: 72-63. (In Persian)
• 8- Moons, E. 2003. The Development and Application of Economic Valuation Techniques and Their Use in Environmental Policy– A Survey; Energy, Transport and Environment Center for Economic Studies, May 2003, Leuven Belgium.
• 9- Fisher, B., Turner, R. K. and Morling, P. 2009. Defining and Classifying Ecosystem Services for decision making. Ecological Economics, Vol, 68 (3): 643- 653.
• 10- Daily, G. C., Alexander, S., Ehrlich, P. R., Goulde, L., Lubchenco, J., Matson, P. A., Mooney, H. A., Postel, S., Schneider, S. H., Tilman, D. and Woodwell, G. M. 1997. Ecosystem Services: Benefits Supplied to Human Societies by Natural Ecosystems, Issues in Ecology, No, 2: 1- 16. 
• 11- Braat, L. C., and deGroot, R. 2012. The ecosystem services agenda: bridging the world of natural science and economics, conservation and development, and public and private policy. Ecosystem Services, Vol, 1(1): 4- 15.
• 12- Costanza, R., deArge, R., deGroot, R., Farber, S., Grasso, M., Hannon, B., Limbruge, K., Naeem, Sh., O’Neill, R. V., Paruelo, J., Raskin, R. G., Sutton, P. and den Belt, M. V. 1997. The value of the world’s ecosystem services and natural capital, Nature, 387: 253- 260.
• 13- Boyed, J. and Banzhof, S., 2007. What are ecosystem services? The need for standardized environmental accounting units, Ecological Economics, Vol, 63 (2): 616- 626.
• 14- Pascual, U. and Muradian, R. 2010. The economics of valuing ecosystem services and biodiversity, Review Editor; R. David Simpson, The Economics of Ecosystems and Biodiversity, Part V, The Ecological and Economic Foundations, Edited by Pushpam Kumar. Earthscan, London and Washington.
• 15- Burkhard, B., Kroll, F., Nedkov, S. and Muller, F. 2012. Mapping ecosystem services supply, demand and budgets, Ecological Indicators, Vol, 21: 17- 29.
• 16- Villamagna, A. M., Angermeier, P. L. and Bennet, E. M. 2013. Capacity, pressure, demand, and flow: A conceptual framework for analyzing ecosystem service provision and delivery. Ecological Complexity, Vol, 15: 114–121.
• 17- K. G. and James, P. 2013. Changes in the value of ecosystem services along a rural-urban gradient: A case study of Greater Manchester, UK. Landscape and Urban Planning, Vol, 109: 117-127.
• 18- Froer, O, 2007, Rationality Concepts in Environmental Valuation; Translated by Peter Lang, 1st edition, Volume 58. Frankfurt, Hohenheimer volkswirtschaftliche Schriften, Germany.
• 19- Suparmoko, M. 2008, Economic Valuation for Environmental Goods and Services (Market Price Method); Regional Training Workshop on The Economic Valuation of The Goods and Services of Coastal Habitats, Retrieved from http://typecat.com/Economic-Valuation-For-Environmental-Goods-And-Services.
• 20- Pearce, D. W. and Seccombe-Hett, T. 2000, Economic Valuation and Environmental Decision Making in Europe, Environment Science and Technology, Vol, 34: 1419-1425.
• 21- Amirnejad, H., Khalilian, S., Asareh, M. H. 2006. Determining the conservation and recreational value of Sosangan Nowshahr Forest Park using the willingness to pay, Pajouhesh Va Sazandgi, 72: 15-24. (In Persian)
• 22- Amirnejad, H., Atai Solut, K. 2011. Economic Valuation of Environmental Resources, Ava Masih Publications, Sari, 428 pages. (In Persian)
• 23- Pagiola, S., Ritter, K. V. and Bishop, 2004. Assessing the Economic Value of Ecosystem Conservation. The World Bank Environment, Department, Environment Department, Paper No.101.
• 24- Cavuta, G. 2003. Environmental Goods Valuation: The Total Economic Value; the Conference The Cultural Turn in Geography, 18-20th of September 2003- Gorizia Campus Part V: Economical Trends and Cultural Environmental Chances, Retrieved fromhttp://www.openstarts.units.it/dspace/bitstream/10077/860/1/e7cavuta.pdf
• 25- Department for Environment, Food and Rural Affairs, 2007. introductory guide to valuing ecosystem services. Product code PB12852. Website: defra.gov.uk.
• 26- Torras, M. 2000. The total economic value of Amazonian deforestation, 1978-1993. Ecological Economics, 33: 283-297.
• 27- Pearce, D. W. and Pearce, C. J. T. 2001. The Value of Forest Ecosystem. A Report to the Secretariat Convention on Biological Diversity.
• 28- Lee, C. and Han, S. 2003. Estimating the use and preservation values of national parks tourism resources using a contingent valuation method, Tourism Management, 23: 531-540.
• 29- Pattanayak, S. K. and Kramer, R. A. 2001. Worth of watersheds: a producer surplus approach for valuing drought mitigation in Eastern Indonesia. Environment and Development Economics, 6 (1): 123–146.
• 30- Lee, J. F. J., Springborn, M. Handy, S. L., Quinn, J. F. and Shilling, F. M. 2010. Approach for

Economic Valuation of Environmental Conditions and Impacts. Final Report to Caltrans and the Multi- Disciplinary Team Prepared for California Department of Transportation, With Funding from Federal Highways Administration. Pp. 123

• 31- Daily, G. C., Soderqvist, T., Aniyar, S., Arrow, K., Dasgupta, P., Ehrlich, P. R., Folke, C., Jansson, A., Jansson, B., Kautsky, N., Levin, S., Lubchenco, J., Maler, K., Simpson, D., Starrett, D., Tilman, D., Walker, B. 2000. The value of nature and the nature of value. Science, No, 289: 395–396.
• 32- Spash, C. L. 2000. The Concerted Action on Environmental Valuation in Europe (EVE): an introduction. Environmental Valuation in Europe (EVE), Cambridge Research for the Environment, UK.
• 33- Bateman, I. J., Carson, R. T., Day, B., Hanemann, M., Hanley, N., Hett, T., Jones-Lee, M., Loomes, G., Mourato, S., Özdemiroglu, E., Pearce, D. W., Sugden, R., Swanson, J. 2002. Economic Valuation with Stated Preference Techniques: A Manual. Edward Elgar, Cheltenham.
• 34- Kontoleon, A. and Pascual, U. 2007. Incorporating Biodiversity into Integrated Assessments of Trade Policy in the Agricultural Sector. Volume II: Reference Manual. Chapter 7. Economics and Trade Branch, United Nations Environment Programme. Geneva. Available at: http://www.unep.ch/etb/pdf/UNEP%20T+B%20Manual.Vol%20II.Draft%20June07.pdf.
• 35- Zare Mehrjerdi, M. R., Ziaabadi, M. 2010. Groundwater Valuation Using Hedanic Model (using Land Price Approach), Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 2: 128-119. (In Persian)
• 36- Jabbarian Amiri, B. 2011. Environmental impact assessment, University of Tehran Press, Tehran, 181 pages. (In Persian)
• 37- Ozdemiroglu, E., Tinch, R., Johns, H., Provins, A., Powel, J. C., Twigger-Ross, C. 2006. eftec in association with Environmental Futures Limited; Valuing Our Natural Environment; Final Report, Annexes NR0103, For the UK Department for Environment, Food and Rural Affairs, 20th March.
• 38- Torras, M. 2000. The total economic value of Amazonian deforestation, 1978-1993 Ecological Economics, 33: 283-297.
• 39- Ghorbani, M., Firoozzare, A. 2009. Introduction to Environmental Valuation, Ferdowsi University of Mashhad poblications, Mashhad, 214 pages. (In Persian)

[1]- دکتری محیط­زیست- آمایش محیط­زیست، دانشگاه ملایر* ، ملایر (مسئول مکاتبات)

[2]- دانشیار دانشکده منابع طبیعی و محیط­زیست، دانشگاه ملایر، ملایر

[3]- PhD in landuse planning, Faculty of Natural Resources and Environmental Sciences Malayer university, Malayer, Iran (Corresponding author)

2- Associate Prof, Faculty of Natural Resources and Environmental Sciences, Malayer university, Malayer, Iran

1- Ecosystem Services

1- Economic Valuation

1- Total economic value

1- Direct use

2-Indirect use

1- Option value

2- Non-use value  

3-  Existence value

4- Bequest value

5- Altruistic value

1- Direct market valuation approaches

2- Market price-based approaches

1- Cost-based approaches

2- Production function-based approaches

1- Revealed preference approaches

2- The travel cost method  

3- The hedonic pricing

1- Stated preference approaches

2-  Contingent valuation method

3- Choice modeling

1- Group valuation

2- Benefit Transfer Method