فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 47، زمستان 97

ارزیابی دانش، نگرش و عملکرد دانشجویان دانشگاه کردستان در خصوص مسایل زیست‌محیطی

سیده گل افروز رمضانی^{[1] *}

Afsaneramezani955@gmail.com

هادی تحسینی[2]

چکیده

نهادهای آموزش عالی، نهادهایی هستند که انتظار می‌رود با ارایه آموزش‌های مناسب، آگاهی لازم برای تغییر نگرش و رفتار دانشجویان جهت حمایت از محیط‌زیست را فراهم نماید. هدف از این مطالعه ارزیابی رفتارهای (دانش، نگرش و عملکرد) دانشجویان دانشگاه کردستان در خصوص مسایل زیست‌محیطی می‌باشد.

روش پژوهش توصیفی از نوع پیمایشی است. جامعه آماری در این پژوهش، کلیه­ی دانشجویان دانشگاه کردستان بود که با استفاده از روش نمونه­گیری تصادفی طبقه­ای 359 نفر از دانشجویان دختر و پسر (195 نفر دختر و 164 نفر پسر) به عنوان نمونه تحقیق از بین پنج دانشکده دانشگاه کردستان انتخاب شدند. ابزار پژوهش پرسش نامه محقق ساخته­ بود که بررسی روایی آن توسط شش نفر از متخصصین حوزه کشاورزی، منابع طبیعی و آموزش عالی صورت گرفت که پس از اصلاحاتی روایی آن مورد تایید قرار گرفت؛ همچنین برای سنجش پایایی و اعتبار آن از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که به طور کلی 81/0 محاسبه شد که نشان از اعتماد بالای پرسش نامه طراحی شده بود. همچنین تجزیه و تحلیل داده­ها با استفاده از آمار توصیفی و آمار استنباطی (تی تک نمونه ای، تی مستقل، تحلیل واریانس یک راهه و آزمون تعقیبی توکی) انجام شد.

نتایج آمار استنباطی نشان داد؛ میزان آگاهی دانشجویان دانشگاه کردستان نسبت به مسایل زیست محیطی نسبتا بالاست. در بعد نگرشی دانشجویان دانشگاه کردستان نگرشی مثبت و موافق محیط‌زیست داشتند. در بعد عملکردی دانشجویان دانشگاه کردستان عملکردی قابل قبول و رضایت بخش در قبال مسایل زیست محیطی داشتند. همچنین بین میزان آگاهی، نگرش و عملکرد زیست محیطی دانشجویان پسر ودختر تفاوت معنی­داری وجود داشت. در واقع در این مطالعه میزان آگاهی دانشجویان پسر نسبت به مسایل زیست محیطی بیش تر از میزان آگاهی دانشجویان دختر، هم چنین دانشجویان پسر از نگرش و عملکرد زیست محیطی مسوولانه تری نسبت به دانشجویان دختر برخوردار بودند. نتایج همچنین نشان داد؛ بین دانش و نگرش و عملکرد زیست محیطی دانشجویان دانشکده های منتخب تفاوت وجود  

داشت که در این میان میزان دانش و نگرش و عملکرد دانشجویان دانشکده منابع طبیعی نسبت به دانشجویان دانشکده های دیگر بالاتر بود و دانشجویان دانشکده ادبیات و علوم انسانی میزان اگاهی پایین تری داشتند. در این تحقیق نتایج آمار توصیفی همچنین نشان داد که؛ مشکلات مربوط به مسایل زیست محیطی در اولویت آخر دانشجویان قرار دارد که نشان می‌دهد دانشجویان کم تر به مسایل محیط‌زیست توجه دارند و بیش تر مشکلات اقتصادی، مورد توجه آن ها است. هم‌چنین اینترنت بیش ترین نقش را درزمینه اطلاع‌رسانی به دانشجویان دانشگاه کردستان در ارتباط با مسایل زیست محیطی بر عهده داشته و صداوسیما در رتبه بعدی قرار داشت. به عقیده دانشجویان دانشگاه کردستان، آگاهی دادن از طریق رسانه‌های گروهی و گنجاندن موضوعات محیط‌زیستی در کتب درسی دانش آموزان و برنامه درسی دانشجویان بیش از سایر موارد می‌تواند در بالا بردن سطح آگاهی‌های آن ها مؤثر واقع شود.

کلمات کلیدی: دانش، نگرش، عملکرد زیست‌محیطی، دانشگاه کردستان، دانشجویان

Assess the knowledge, attitude and practice of students in Kurdistan University regarding environmental issue

Golafrouz Ramezani^[3]*(Corresponding Author)

Afsaneramezani955@gmail.com

Hadi Tahsini [4]

Abstract

Higher education institutions, institutions that are expected to provide appropriate education, sufficient awareness to change the attitudes and behavior of students to protect the environment. The aim of this study was to evaluate the knowledge, attitude, and practice regarding environmental issues in the Kurdistan university students. The research method was a descriptive survey. The student society in this study were all students of Kurdistan University that were selected as research sample from five schools with using of random sampling (195 females and 164 males), and Tools were a researcher-made questionnaire. The questionnaire was designed to show a high reputation. As well as data analysis using descriptive and inferential statistics (one-sample t, t-test, and ANOVA and Tukey post hoc test) was performed. The results inferential statistics showed that the knowledge of students of Kurdistan is relatively high compared to the environmental issues. In the Kurdistan, university students had a positive attitude and pro-environment. University students' performance in the dimension of Kurdistan acceptable and satisfactory performance on environmental issues, respectively. Also among the knowledge, attitude, and practice of students, males were significantly more environmental. In fact, in this study, the awareness of environmental issues more male students than female students the knowledge, attitude, and practice, as well as male students than female students, had more environmentally responsible. The results also showed that between knowledge, attitude and behavior of college students were significantly more environmental In the meantime the knowledge, attitude and practice of students Department of Natural Resources were higher than other college students and the College of Literature lower level of awareness. The study descriptive statistics results also showed that; in this study, it was found that problems related to environmental issues are the student's last priority, which shows Students less attention to ecological problems and consider economic problems, addressed them. The Internet has the most important role in the field of information for students in relation to environmental issues. According to the University of Kurdistan, awareness through the mass media and the inclusion of environmental issues in textbooks Student and curriculum than other students can be effective in raising awareness of them.

Key Words: Knowledge, Attitude, Environmental Performance, Kurdistan University, Students

مقدمه

تغییرات اقلیمی و به طور کلی محیط زیست یکی از بزرگ­ترین چالش های اقتصادی و اجتماعی عصر حاضر است؛ تا جایی که محیط زیست و تغییرات زیست محیطی به عنوان بزرگ­ترین چالش ثبات جهانی و یکی از مهم­ترین ابعاد تحقق امنیت ملی (1) شناخته شده است. از جمله مصادیق تأثیر تغییرات زیست محیطی در امنیت ملی می توان به مواردی هم­چون؛ تخریب محیط زیست، کاهش منابع، مهاجرت، گسترش بیمارهای خطرناک و کشنده و افزایش زمین خواری، آب شیرین ناکافی، محصولات کشاورزی نامرغوب، کاهش سطح بهداشت فردی و جمعی افراد، شیوع فقر و نابرابری اجتماعی، ضعف دولت در ایجاد زیرساخت های اساسی برای مردم، سیل، طوفان، خشک­سالی، افزایش گرما و افزایش سطح دریاها (2) اشاره کرد.

مشکلات محیط‌زیستی در گام نخست، پیامدهای زیان‌بار، برای سلامت فردی انسان دارد و در گام‌های بعد توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی او را تحت تأثیر قرار می‌دهد. به همین دلیل، نگرانی‌های عمومی در خصوص مخاطرات محیط‌زیست در حال افزایش است. منظور از مشکلات زیست محیطی کلیه­ی فعالیت های مرتبط با تخریب محیط زیست از جمله مسایل تخریب منابع طبیعی، جنگل و مراتع، آلودگی منابع آبی، آلودگی هوا و آلودگی صوتی، دفع مواد زاید به روش غیربهداشتی، جمع آوری نامناسب و تفکیک نکردن زباله ها

 به منظور بازیافت و بسیاری از رفتارهای مخرب زیست محیطی دیگر که همگی نیاز به تغییر در جهت رفتار مثبت محیطی دارند. فعالیت‌های انسان و تغییرات محیط‌زیست ارتباط مستقیمی با یکدیگر دارند، بسیاری از فعالیت‌های انسان تحت تأثیر تغییرات محیط‌زیست است و از طرف دیگر این تغییرات به عواقب نامناسبی خصوصاً درزمینه سلامت انسان منجر می­شود. ازاین‌رو، حذف یا دست‌کم کاهش این تأثیرات و تبدیل آن­ها به تأثیرات با قدرت تخریبی کم تر از وظایف تمامی کشورها و ملت‌ها به شمار می‌آید (3 و 4). مطمئناً برای حل مشکلات زیست محیطی یکی از اساسی ترین امور افزایش آگاهی و اطلاعات است که این مهم مانند امور دیگر نیاز به آموزش دارد. اگر شهروندان از عواقب عملکردشان بر محیط زیست آگاه باشند بسیار پسندیده و مناسب تر رفتار خواهندکرد)5)؛ هم چنین آموزش در سطح جامعه، ارتقای فرهنگ عمومی و وضع قوانین مناسب نیز می تواند مثمر ثمر باشد (6). معمولاً، افزایش دانش زیست‌محیطی، به تغییر نگرش افراد و به تبع به تغییر عملکرد آن ها و درنهایت تأثیر بر سیاست‌های محیط‌زیستی منجر می‌شود (7). از طرف دیگر­، ضرورت شناخت دیدگاه­ها و ارزیابی دانش عمومی افراد جامعه از مسایل محیط‌زیست ناشی از این است که در بسیاری از موارد، دانش و نگرش افراد بر رفتار آن ها مؤثر است (8). آگاهی از میزان شناخت و نگرش عموم مردم به محیط‌زیست، زمینه تأثیرگذاری بر عملکرد آن ها را فراهم می سازد (9)؛ بنابراین شیوة رفتار ما درباره سیارة زمین و منابع آن، تاثیر ژرفی بر شرایط جوی خواهد داشت. اگر بشر در حال حاضر اقدامات خاصی انجام ندهد، تغییرات زیست محیطی یاد شده، به طور جدی محیط زیست طبیعی و کیفیت زندگی جامعه بشری را متاثر ساخته و آسیب های بسیار جدی را در پی خواهد داشت.

یکی از مهم ترین نهادهایی که در این بین تاثیر دارد، آموزش­عالی است؛ چرا که در ارزیابی از نگرش های زیست محیطی دانشجویان، مهم­ترین مشکلات و چالش ها، گرایش به ذهنی­گرایی و دور شدن از عینیت گرایی، عدم رعایت اطمینان از عدالت در ارزیابی و عدم تضمین امنیت در نتایج گزارش ارزیابی از دانشجویان وجود دارد (10). آموزش عالی می تواند اطلاعات زیست محیطی را به دست آورده و در جامعه باعث رواج تفکرات انتقادی و مستقل در این زمینه شود (11).

با در نظر داشتن اهمیت ارتقاء آگاهی زیست محیطی به دانشجویان، یکی از مهم­ترین عامل­هایی که باید در آموزش های زیست محیطی در نظر گرفت این است که تصورات، نگرش ها و جهان­بینی های زیست محیطی افراد چیست و چگونه می­توان آن را اندازه گیری کرد (12)؛ اما علی رغم همه کارهای انجام شده در این زمینه، به بررسی نگرش ها و دیدگاه های زیست محیطی به عنوان یک موضوع مهم پرداخته نشده است (9).

مطالعات در مورد دیدگاه های زیست محیطی طیف گسترده ای از رشته های مختلف جامعه شناسی، روان شناسی، آموزش معلمان و علوم زیستی را شامل می شود (15،14، 13). از دهه هشتاد و نود بیش تر مطالعات در مورد نگرش ها و دیدگاه های زیست محیطی کودکان و بزرگ­سالان بیش تر حول موضوعات مسایل خاص زیست محیطی همانند، استفاده از انرژی در خانه و یا آلودگی (16) بود؛ اما تلاش­های صورت گرفته در طی دو دهه اخیر، حیطه مطالعاتی در این مورد را توسعه داده و این مفهوم شامل نوع و ارتباط با طبیعت (17) و ارزش های فرهنگی در ارتباط با محیط زیست (18، 19) را نیز شامل می­شود؛ بنابراین مطالعات متعددی در خصوص ارزیابی آگاهی، نگرش وعملکرد زیست محیطی دانشجویان در بسیاری از کشور‌های دنیا (20، 21، 22، 23، 24) و مطالعات اندکی نیز در کشور ما از جمله در شهرهای مازندران، تهران و چالوس، در ارتباط با اگاهی، نگرش و عملکرد زیست محیطی دانشجویان گزارش شده است (25،26،27). از جمله این تحقیقات عبارتند از: کوس و همکاران (2011) در ترکیه به بررسی میزان آگاهی زیست‌محیطی دانشجویان دریافتند که حساسیت نسبت به محیط‌زیست و آگاهی زیست‌محیطی برحسب جنسیت و نوع دانشکده محل تحصیل متفاوت است و افرادی که از سواد، آگاهی و حساسیت زیست‌محیطی برخوردار بودند، توانستند به بهترین نحو با مشکلات زیست‌محیطی مقابله نمایند؛ بنابراین، محققان مذکور توصیه نمودند که آموزش زیست‌محیطی مهم ترین روش برای آموزش دانشجویان در شناسایی و مقابله با مشکلات زیست‌محیطی در ترکیه می‌باشد (22).

اُگوزو همکاران (2010) آگاهی زیست‌محیطی 212 نفر از دانشجویان دانشکده­های معماری، برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای، مهندسی محیط‌زیست را نیز مورد ارزیابی قراردادند. نتایج تحقیق مذکور نشان داد علی‌رغم این که بسیاری از دانشجویان، واحدهای درسی زیادی را در رابطه با محیط‌زیست می‌گذرانند، اما آگاهی‌شان از مسایل زیست‌محیطی محدود و مسؤولیت پذیری‌شان پایین‌تر از سطح مورد انتظار است. علاوه بر این، نتیجه تحقیق مذکور نشان داد که این میزان دانش با میزان تحصیلات والدین دانشجویان ارتباطی نداشته و تفاوتی نیز بین دانشجویان سال اول و چهارم دیده نشده است (20).

بوداک (2005) در بررسی عوامل مؤثر بر نگرش و رفتارهای زیست‌محیطی 240 نفر از دانشجویان دانشگاه پی بردند که نگرش و رفتارهای زیست‌محیطی برحسب جنسیت و محل سکونت دانشجویان متفاوت بود. علاوه بر این، نتایج تحقیق نشان داد که دانشجویان سال اول دغدغه بیش تری نسبت به محیط‌زیست داشتند (24). صالحی و پازکی نژاد (1392) دانش زیست­محیطی دانشجویان دانشگاه‌های دولتی مازندران را مورد ارزیابی قرار دادند. یافته‌های توصیفی تحقیق آن ها نشان داد که سطح دانش زیست‌محیطی دانشجویان نسبتاً بالا است، ولی میزان این دانش برحسب نوع دانشکده متفاوت است. دانشجویان دانشکده‌های علوم مهندسی، علوم پزشکی و منابع طبیعی از رتبه‌های بالاتری درزمینه دانش زیست‌محیطی برخوردار بودند (26).

علوی مقدم و همکاران (1391) آگاهی، نگرش و عملکرد دانشجویان دانشگاه صنعتی امیرکبیر را در خصوص محیط‌زیست مورد ارزیابی قرار دادند. نتایج نشان داد که مشکلات مربوط به محیط‌زیست در اولویت آخر دانشجویان قرار دارد و همچنین میزان اطلاعات دانشجویان در این زمینه کم تر از 50% می‌باشد. با توجه به نتایج تحقیق پیشنهاد کردند تا یک برنامه جامع و کامل به‌منظور ارتقای جایگاه فرهنگ محیط‌زیست در برنامه‌ریزی درسی دانشگاه‌های کشور تدوین گردد (25). همچنان که نتایج تحقیقات گذشته نشان می‌دهد هیچ‌گونه الگوی ثابتی برای سطح سواد زیست‌محیطی دانشجویان مراکز آموزش عالی وجود ندارد؛ به‌عبارت‌دیگر، میزان دانش زیست‌محیطی دانشجویان برحسب متغیرهای مختلف متفاوت است. مطالعه درباره رفتارهای زیست‌محیطی در سه دهه اخیر در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته غربی روند روبه رشدی داشته است. اگرچه در کشورهای توسعه‌نیافته و کم‌تر توسعه‌یافته چنین مطالعاتی صورت نگرفته یا کم‌تر به آن پرداخته‌شده است، اما مسایل زیست‌محیطی در این کشورها بیش‌تر شده و موردتوجه اذهان عمومی قرارگرفته است. متأسفانه در ایران باوجود مشکلات زیست‌محیطی فراوان، نسبت به این امر کم‌تر توجه شده است و درباره رفتارهای زیست‌محیطی پژوهش‌های اندکی صورت گرفته است (28). استان کردستان (شهرستان سنندج) ازجمله شهرهایی است که همانند دیگر شهرهای ایران با مسایل زیست‌محیطی زیادی مثل آتش‌سوزی جنگل، افزایش گردوغبار در طی مهروموم‌های اخیر، مسایل مربوط به پسماند و فاضلاب‌های شهری و شکار غیرمجاز حیوانات، سدسازی­های بسیار مواجه است. درنتیجه، آگاهی و دانش زیست‌محیطی دانشجویان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شاخص‌های نمایش مدنیت ملی که بسیاری از جنبه‌های وضعیت زیست‌محیطی (مانند ملاحظات و رفتار شخصی، توانمندی عمومی و نگرش شهروندان محلی نسبت به جامعه پایدار) را منعکس می‌سازند، شایسته بررسی و مطالعه علمی است. ازآنجاکه تاکنون مطالعه‌ای در ارتباط با این موضوع در استان کردستان دانشگاه کردستان صورت نگرفته است؛ ازاین‌رو مطالعه حاضر باهدف ارزیابی دانش، نگرش و عملکرد دانشجویان دانشگاه کردستان در خصوص جنبه‌های مختلف محیط‌زیست صورت گرفت که در این راستا سوالات زیر مطرح گردید:

1-    نگرش دانشجویان دانشگاه کردستان درباره محیط‌زیست چگونه است؟

2-    میزان دانش زیست‌محیطی دانشجویان دانشگاه کردستان چقدر است؟

3-    عملکرد زیست‌محیطی دانشجویان دانشگاه کردستان چگونه است؟

4-    رفتار زیست­محیطی دانشجویان دانشگاه کردستان به تفکیک جنسیت و دانشکده چگونه است؟

روش‌شناسی

روش پژوهش حاضر توصیفی از نوع پیمایشی است. جامعه آماری در این پژوهش، کلیه­ی دانشجویان دانشگاه کردستان به تعداد 6380 بود که نمونه تحقیق با استفاده از جدول مورگان و روش نمونه­گیری تصادفی طبقه­ای، نسبت هر طبقه به تفکیک دانشجویان دختر و پسر در دانشکده‌های مختلف مشخص شد به‌گونه‌ای که درنهایت 359 نفر از دانشجویان دختر و پسر (195 نفر دختر و 164 نفر پسر) به‌عنوان نمونه تحقیق از بین پنج دانشکده­های دانشگاه کردستان انتخاب شدند. جدول شماره 1- حجم جامعه و نمونه آماری را به تفکیک جنسیت نشان می­دهد:

جدول 1- فراوانی جامعه و نمونه آماری دانشجویان به تفکیک جنسیت در دانشکده­های مختلف با توجه به جدول مورگان و نسبت هر طبقه

Table 1. Frequency of the population and statistical sample of students bydivided sex in different faculties according to Morgan table and ratio of each class

ابزار گردآوری داده‌ها نیز پرسش‌نامه محقق ساخته رفتار زیست‌محیطی شامل 37 گویِ در سه بعد دانش زیست‌محیطی (13 گویِ)، نگرش زیست‌محیطی (18 گویِ) و بعد عملکردی (6 گویِ) در طیف 5 درجه­ای لیترت (کاملاً موافقم=5، موافقم= 4، نظری ندارم= 3، مخالفم= 2 و کاملاً مخالفم= 1) بود. بعد از تنظیم پرسش‌نامه نهایی، به‌منظور بررسی روایی، پرسش‌نامه در اختیار 6 نفر از کارشناسان مرتبط (حوزه کشاورزی، منابع طبیعی و آموزش عالی) و چندین مخاطب معمولی قرار داده شد که با اعمال برآیند دیدگاه‌های آن‌ها در پرسش‌نامه اصلاحات موردنظر، اطمینان حاصل شد که پرسش‌نامه ازلحاظ روایی وضعیت مناسبی دارد. پایایی پرسش‌نامه نیز با انجام مطالعه مقدماتی بر روی 30 دانشجو و با استفاده از آلفای کرون باخ معادل 81/0 به دست آمد. سؤالات مربوط به دانش زیست‌محیطی با ضریب 78/0، سؤالات بعد مهارتی و عملکردی با ضریب 89/0 و سؤالات بعد نگرش زیست‌محیطی 70/0 محاسبه شد که نشان از اعتماد بالای پرسش‌نامه طراحی‌شده بود. به‌منظور تجزیه‌وتحلیل نتایج از آمارهای توصیفی و استنباطی (تی تک نمونه‌ای، تی مستقل، آنوا و آزمون تعقیبی توکی) با استفاده از نرم‌افزار (Release 17) SPSS استفاده شد.

نتایج

یافته­های توصیفی

در بخش نگرش سعی شد تا نحوه بینش دانشجویان نسبت به مسایل محیط‌زیست و همچنین دغدغه‌های فکری دانشجویان پیرامون محیط زندگی خود و میزان اهمیت دانشجویان به حفظ و حراست از منابع زیست‌محیطی مورد ارزیابی قرار گیرد. به همین منظور از پاسخگویان خواسته شد تا در بین مشکلات اقتصادی، تحصیلی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و محیط‌زیستی اولویت‌های فکری و عملی خود را به ترتیب اهمیت مشخص کنند که نتایج حاصل از آن با توجه به آمارهای توصیفی نشان داد که مشکلات زیست‌محیطی در اولویت آخر دانشجویان قرار دارد. بر اساس این نتایج، مشکلات اقتصادی بیش از 69 درصد بود که در اولویت اول قرار گرفت.

همچنین برای آگاهی از نظرات دانشجویان درباره روش‌های مؤثر در آموزش محیط‌زیست تعداد 4 راهکار به‌منظور بالا بردن سطح آگاهی‌های مردم به پرسش‌شوندگان ارائه شد و از آن‌ها خواسته شد تا موارد مؤثر را مشخص کنند. بر اساس اطلاعات موجود، ازنظر دانشجویان اطلاع‌رسانی از طریق رسانه‌های جمعی مؤثرترین روش (40%) شناخته شد و گنجاندن موضوعات زیست‌محیطی در برنامه درسی (28%) در اولویت دوم، برگزاری همایش‌های علمی (16%) در اولویت سوم و همچنین اختصاص برخی از روزهای سال برای فرهنگ زیست‌محیطی (15%) در اولویت چهارم در جهت نهادینه‌سازی فرهنگ زیست‌محیطی تعیین شد.

همچنین در خصوص منبع اطلاعاتی دانشجویان درزمینهٔ محیط‌زیست نتایج آمار توصیفی نشان داد که مهم‌ترین منبع اطلاع‌رسانی اینترنت (4/40) بوده است و صداوسیما (2/22) در اولویت بعدی قرار داشت. منابع دیگر به ترتیب؛ مطالعه کتاب (2/20)، مجلات و مطبوعات (1/7)، کارشناسان محیط‌زیست (0/6) و دوستان و خانواده (0/4) بوده است.

یافته­های استنباطی

برای بررسی سؤال اول تا سوم تحقیق از آزمون تی تک نمونه‌ای و همچنین جهت بررسی سؤال چهارم تحقیق به تفکیک جنسیت از آزمون تی مستقل و با تفکیک دانشکده‌ها از آزمون آنوا و تعقیبی توکی استفاده شد.

سؤال اول: نگرش دانشجویان دانشگاه کردستان درباره محیط‌زیست چگونه است؟

برای بررسی میزان نگرش دانشجویان دانشگاه کردستان درباره محیط‌زیستاز آزمون t تک نمونه­ای استفاده شد (متغیرها کمی). نتایج حاصل از این آزمون در جدول 1 آمده است. جدول ذکرشده نشان می‌دهد که میانگین نگرش دانشجویان (56/48) از میانگین مطلوب که 42 هست، با تفاوت میانگین 56/6 بزرگ‌تر و در سطح 99 درصد (p≤./01) معنی‌دار هست؛ این مطلب بیانگر این است که نگرش دانشجویان دانشگاه کردستان در ارتباط با مسایل زیست‌محیطیمثبت و بالاتر از حد متوسط هست؛ بنابراین می‌توان گفت که نگرش دانشجویان دانشگاه کردستان، به لحاظ قدرت و توان اثرگذاری بر رفتار در حد متوسط به بالا قرار دارد و نگرش مثبت آن‌ها متمایل به سمت تفکر زیست- محوری است. نگرش‌ها به لحاظ قدرت و توان اثرگذاری بر رفتار یکسان نیستند و علت آن نیز در کیفیت و ابعاد موجود در نگرش است. سواد زیست‌محیطی فراتر از سواد اولیه است و شامل دانش زیست‌محیطی، نگرش‌ها و رفتارها که در رابطه با پایداری محیط‌زیست است، نیز هست. دولت و همچنین تشکیلات بین‌المللی، علاقه‌مند هستند که سواد زیست‌محیطی و اکولوژیکی را توسعه داده، به امید این‌که اگر به دانشجویان جنبه‌های زیست‌محیطی را به‌طورکلی آموزش دهند، رفتار شخصی آن‌ها تغییریافته؛ به‌طوری‌که بتوانند بر روی زمین اثر مثبت و در مورد اطرافشان افکار انتقادپذیری داشته باشند و درنهایت اعتقاد بر این است که دانشجویان از ارزش‌ها، نگرش‌ها و رفتارها در زندگی، به‌خصوص در آینده‌ی شغلی خود استفاده نمایند و حامی انگیزه‌های دوستانه زیست‌محیطی باشند (27).

جدول 1-نتایج آزمون t تک نمونه­ای برای بررسی سؤال اول تحقیق

Table 1- Single sample t-test results for examining the first question

سؤال دوم: دانش زیست‌محیطی دانشجویان دانشگاه کردستان به چه میزان است؟

برای بررسی میزان دانش و آگاهی دانشجویان دانشگاه کردستان درباره محیط‌زیستاز آزمون t تک نمونه­ای استفاده شد (متغیرها کمی). نتایج حاصل از این آزمون در جدول 2 آمده است. جدول مذکور نشان می‌دهد که میانگین دانش و آگاهی دانشجویان (46/43) از میانگین مطلوب که 39 هست، با تفاوت میانگین 46/4 بزرگ‌تر و در سطح 99 درصد (p≤./01) معنی‌دار هست؛ این مطلب بیانگر این است که میزان دانش و آگاهی دانشجویان دانشگاه کردستان در ارتباط با مسایل زیست‌محیطیبالاتر از حد متوسط می­باشد.

جدول 2-نتایج آزمون t تک نمونه­ای برای بررسی سؤال دوم تحقیق

Table 2- Single sample t-test results for examining the Second question

سؤال سوم: عملکرد زیست‌محیطی دانشجویان دانشگاه کردستان به چه میزانی است؟

برای بررسی میزان عملکرد دانشجویان دانشگاه کردستان درباره محیط‌زیستاز آزمون t تک نمونه­ای استفاده شد (متغیرها کمی). نتایج حاصل از این آزمون در جدول 3 آمده است. نتایج نشان می‌دهد که میانگین عملکرد دانشجویان (56/48) از میانگین مطلوب که 18 می‌باشد، با تفاوت میانگین 56/30 بزرگ‌تر و در سطح 99 درصد (p≤./01) معنی‌دار می­باشد؛ این مطلب بیانگر این است که عملکرد دانشجویان دانشگاه کردستان در ارتباط با مسایل زیست‌محیطیبالاتر از حد متوسط می­باشد.

جدول 3- نتایج آزمون t تک نمونه­ای برای بررسی سؤال سوم تحقیق

Table 3- Single sample t-test results for examining the Third question

سؤال چهارم: رفتار زیست‌محیطی دانشجویان دانشگاه کردستان به تفکیک جنسیت و دانشکده چگونه است؟

 برای بررسی میزان تفاوت رفتار زیست‌محیطیدر بین دانشجویان دختر و پسراز آزمون t مستقل استفاده شد (متغیرها کمی). نتایج حاصل از این آزمون در جدول 4-آمده است. همچنان که نتایج جدول نشان می­دهد در مطالعه­ی حاضر بین رفتار زیست‌محیطی دانشجویان دختر و پسر به‌طورکلی و به تفکیک بین میزان دانش و آگاهی، نگرش و عملکرد زیست‌محیطی دانشجویان پسر و دختر تفاوت معنی­داری در سطح 99 درصد (01/0p≤) وجود داشت. به‌گونه‌ای که در این مطالعه میزان آگاهی دانشجویان پسر نسبت به مسایل زیست‌محیطی بیش‌تر از میزان آگاهی دانشجویان دختر بود، هم‌چنین دانشجویان پسر از نگرش و عملکرد زیست‌محیطی مسئولانه‌تری نسبت به دانشجویان دختر برخوردار بودند.

جدول 4- نتایج آزمون t مستقل در ارتباط با تفاوت جنسیت‌ها در رفتار زیست‌محیطی

Table 4- Independent t-test results in relation to gender differences in environmental behaviour

05/0 p≤ * 01/0p≤ ** 395N=

همچنین با توجه به جدول 5 و 6 نتایج آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه بین رفتارهای زیست‌محیطی دانشجویان برحسب دانشکده آورده شده است. نتایج نشان داد که در بین رفتارهای زیست‌محیطی به‌طورکلی و هر یک از ابعاد آن ازجمله نگرش، دانش و عملکرد زیست‌محیطی دانشجویان به تفکیک دانشکده‌های منتخب تفاوت معنی‌داری وجود دارد که در این میان همچنان که نتایج آزمون تعقیبی توکی در جدول 7 نشان می­دهد میزان دانش و نگرش و عملکرد زیست‌محیطی دانشجویان دانشکده منابع طبیعی نسبت به دانشجویان دانشکده­های علوم انسانی، علوم پایه، مهندسی و کشاورزی تفاوت وجود داشت و بالاتر بود. این در حالی است که بین دانشکده‌های دیگر ازلحاظ رفتار زیست‌محیطی تفاوتی مشاهده نشد. همچنین دانشجویان دانشکده ادبیات و علوم انسانی میزان دانش، نگرش و عملکرد زیست‌محیطی پایین‌تری نسبت به سایر دانشکده­ها داشتند؛

جدول 5- توزیع فراوانی دانشکده‌ها

Table 5-Frequency distribution of colleges

جدول 6-نتایج آزمون تحلیل واریانس یک­طرفه رفتارهای زیست‌محیطی دانشجویان برحسب دانشکده

Table 6-One-way analysis of variance analysis of environmental behaviors of students in terms of faculty

جدول 7-نتایج آزمون تعقیبی توکی در مقایسه رفتار زیست‌محیطی دانشکده‌ها

Table 7-Results of Turkey’s post hoc test in comparison of environmental behavior of colleges

بحث و نتیجه‌گیری

امروزه با افزایش مسایل زیست‌محیطی مانند بحران انرژی، تغییر آب‌وهوا، اتلاف و تخریب منابع طبیعی و افزایش مواد زائد ناشی از توسعه شهرنشینی و صنعتی، اثر انسان بر محیط نیز موردتوجه محققان قرارگرفته است؛ زیرا آن‌ها بسیاری از این معضلات را ناشی از پیامدهای مستقیم و غیرمستقیم رفتارهای انسان می‌دانند. در این راستا، یکی از متغیرهای مهم، دانش فرد درباره‌ی مسایل زیست‌محیطی است. دانش به‌منزله یک ضرورت برای انجام موفقیت‌آمیز فعالیت‌ها و ابزاری برای غلبه بر ناآگاهی یا اطلاعات غلط (29) و ازجمله عوامل پیش‌بینی کننده دغدغه و رفتار زیست‌محیطی افراد هست (30). ازنظر سیاست‌گذاری زیست‌محیطی، نهادهای مختلفی در ایجاد و ترویج دانش و رفتار زیست‌محیطی نقش دارند که ازجمله آن‌ها مراکز آموزش عالی می‌باشند. درواقع، نظام آموزش عالی یکی از نهادهایی است که می‌تواند افراد مسئول و شایسته‌ و برخوردار از دانش، مهارت و ارزش‌های زیست‌محیطی را پرورش دهد. با توجه به عدم شناخت از سطح دانش زیست‌محیطی دانشجویان در سطح کشور، دانشجویان دانشگاه کردستان در تحقیق حاضر موردبررسی قرار گرفتند. در این بررسی، دانشجویان به‌عنوان یکی از گروه‌های اجتماعی جامعه که فعالیت‌های حرفه‌‌ای و تخصصی آن‌ها به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم دارای پیامدهای زیست‌محیطی خواهد بود و همچنین به‌عنوان ذی­نفعان در محیط‌زیست جهانی، موردتوجه قرارگرفته‌اند (31). در این راستا نتایج این پژوهش نشان داد که میزان آگاهی دانشجویان دانشگاه کردستان نسبتاً بالاست. در مطالعه‌ای که سازمان پیمایش محیط زیستی امریکا انجام داد، آگاهی مردم از طبیعت و شناختشان از مسایل مربوط به محیط‌زیست تقریباً بالا برآورد شد (32). در مطالعه‌ی اتحادیه حفاظت و آموزش محیط‌زیست نبراسکا نیز میزان اطلاعات مردم درزمینه­ی محیط‌زیست همانند این مطالعه بالا بوده است (33). در مطالعه‌ی دیگری که توسط آلپ و همکاران انجام شد میزان آگاهی دانش آموزان بررسی‌شده برخلاف این تحقیق اندک بود (6). هم‌چنین در مطالعه‌ای که توسط علوی مقدم و همکاران انجام شد میزان آگاهی دانشجویان دانشگاه صنعتی امیرکبیر پایین ارزیابی‌شده که با نتایج این مطالعه هم‌خوانی ندارد (25). در بعد نگرشی دانشجویان دانشگاه کردستان نگرشی مثبت و موافق محیط‌زیست داشتند که این خود منجر به احساس مسئولیت‌پذیری و نگرش محیط‌ مداری یا حمایت از منابع زیستی مختلف محیطی می‌شود که بامطالعه آلپ و همکاران هم‌خوانی دارد (6). آکومولافا (2011) با بررسی عوامل مؤثر بر آموزش زیست‌محیطی 539 نفر از دانشجویان در نیجریه دریافت که نگرش دانشجویان نسبت به محیط‌زیست و مشکلات مربوط به آن مطلوب نیست که با نتایج این مطالعه هم‌خوانی ندارد (23). در بعد عملکردی دانشجویان دانشگاه کردستان عملکردی قابل‌قبول و رضایت‌بخش در قبال مسایل زیست‌محیطی داشتند که بامطالعه علوی مقدم و همکاران (25) هم‌خوانی دارد. در مطالعه‌ی حاضر بین میزان آگاهی، نگرش و عملکرد زیست‌محیطی دانشجویان پسر و دختر تفاوت وجود داشت. درواقع در این مطالعه میزان آگاهی دانشجویان پسر نسبت به مسایل زیست‌محیطی بیش‌تر از میزان آگاهی دانشجویان دختر، هم‌چنین دانشجویان پسر از نگرش و عملکرد زیست‌محیطی مسئولانه‌تری نسبت به دانشجویان دختر برخوردار بودند. تحقیقات بنداک و همکاران (24) در ترکیه و گوس و همکاران (22) در ترکیه بیان‌گر تأثیر جنسیت در میزان آگاهی و نگرش دانشجویان بود که با نتایج این مطالعه هم‌خوانی دارد. آکومولوفا (23) در مطالعه‌ای به این نتیجه دست‌یافت که جنسیت است تأثیری بر میزان آگاهی و نگرش دانشجویان ندارد که با نتایج این مطالعه مطابقت ندارد. در مورد علت تفاوت بین میزان آگاهی­های زیست‌محیطی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه کردستان به نظر می­رسد که پسران به‌طورکلی اعتمادبه‌نفس بالاتری دارند و توانایی‌شان برای تطبیق دادن دانسته‌هایشان با آنچه از آن‌ها پرسیده می‌شود بیشتر است. هم‌چنین تفاوتی که از ابتدا بین دختران و پسران در جامعه ایرانی اعمال می‌شود نیز در این موضوع بی‌تأثیر نیست. پسران در جامعه ما آزادی بیش‌تری برای بیرون رفتن و برخورد با پدیده‌های مختلف طبیعی دارند و همین امر به آگاهی بیشتر و نگرش مثبت در خصوص مسایل محیط‌زیست منجر می‌شود؛ درحالی‌که این تفاوت در جوامع دیگر وجود ندارد. هم‌چنین در این مطالعه بین دانش و نگرش و عملکرد زیست‌محیطی دانشجویان دانشکده‌های منتخب تفاوت وجود داشت که در این میان میزان آگاهی، نگرش و عملکرد دانشجویان دانشکده منابع طبیعی نسبت به دانشجویان دانشکده‌های دیگر بالاتر بود و دانشجویان دانشکده ادبیات و علوم انسانی میزان آگاهی پایین‌تری داشتند. بوداک و همکاران (24)، تکزوس و همکارانش (21)، کوس و همکاران (22)، آکومولوفا(23) دریافتند که دانشکده‌هایی که ارتباط موضوعی نزدیکی با محیط‌زیست داشتند، دانشجویان آن‌ها از دانش زیست‌محیطی بالاتری برخوردار بودند که با نتایج این مطالعه هم‌خوانی دارد. درحالی‌که صالحی و پازوکی نژاد (26) و آگودولونوا (34)  و آگوز و دیگران  (20) به نتیجه‌ای خلاف آن رسیده بودند که با نتایج این مطالعه در تناقض است. در این تحقیق مشخص شد که مشکلات مربوط به مسایل محیط‌زیستی در اولویت آخر افراد قرار دارد، که نشان می‌دهد دانشجویان کم‌تر به مسایل محیط‌زیست توجه دارند و بیش‌تر مشکلات اقتصادی، موردتوجه آن‌ها است. هرچند قشر دانشجویی کشور، قشر فرهنگی و روشنفکران هست، اما برخلاف جوامع توسعه‌یافته به دلیل پاره‌ای مشکلات ازجمله مشکلات مالی و اقتصادی و یا فرهنگی و اجتماعی از پرداختن به مشکلات و معضلات محیط زیستی پیرامون خود در غفلت نسبی به سر می‌برند. درحالی‌که می‌بایست دانشجویان به دلیل نوع تفکر و بینش روشنفکرانه، قشر پیشرو در اشاعه فرهنگ محیط‌زیست در بین افراد جامعه باشند. این نتیجه با نتایج علوی مقدم و همکاران (25) هم‌خوانی دارد. هم‌چنین اینترنت بیش‌ترین نقش را درزمینهٔ اطلاع‌رسانی به دانشجویان دانشگاه کردستان در ارتباط با مسایل زیست‌محیطی بر عهده داشته و صداوسیما در رتبه بعدی قرار دارد. یافته‌های رهبری (27) ، بوداک و همکاران (24) و صالحی و پاک‌نژاد (26) نشان می‌دهد که تلویزیون بیش‌ترین کاربرد را برای کسب اطلاعات زیست‌محیطی دانشجویان داشته است و روزنامه در رتبه‌ی بعدی قرارگرفته است که با نتایج این مطالعه هم‌خوانی ندارد. به عقیده دانشجویان دانشگاه کردستان ، آگاهی دادن از طریق رسانه‌های گروهی و گنجاندن موضوعات محیط‌زیستی در کتب درسی دانش آموزان و برنامه درسی دانشجویان بیش از سایر موارد می‌تواند در بالا بردن سطح آگاهی‌های آن‌ها مؤثر واقع شود که این نتیجه نیز با نتایج رهبری (27) و علوی مقدم  و همکاران (25)هم‌خوانی دارد.

در یک بیان کلی می‌توان گفت که آگاهی، نگرش و عملکرد زیست‌محیطی دانشجویان دانشگاه کردستان در سطح نسبتاً مطلوبی قرار دارد اما در بین دانشکده‌های مختلف یکسان نیست. این فرضیه که دانشجویان حوزه‌های علوم محیط‌زیست، درک بهتری نسبت به محیط‌زیست و مسایل مربوط به آن دارند، در تحقیقات محققین پیشین پذیرفته شد و قابل‌تعمیم به این بررسی نیز هست. این امر، لزوم گنجاندن آموزش زیست‌محیطی جامع و کارآمد را در کل مراکز آموزش عالی روشن‌تر می‌سازد.

سیاست‌های زیست‌محیطی کشور، مستلزم ترویج آگاهی و آموزش زیست‌محیطی در همه سطوح جامعه ‌ایرانی است. از میان عوامل تأثیرگذار بر گسترش و تقویت دانش زیست‌محیطی، دانشگاه‌های ایران به‌عنوان مرکز آموزش و پژوهش کشور، مسؤولیت بزرگی دارند؛ بنابراین، دانشگاه‌ها می‌بایست تلاش وسیعی برای مشارکت همه سطوح جامعه مبذول دارند تا راه‌حل‌ها را توسعه دهند، دانش را منتقل سازند و آموزش لازم برای تغییر نگرش و رفتار زیست‌محیطی را ارائه دهند.

بر این اساس موارد ذیل برای ارتقای هر چه بیش‌تر آگاهی دانشجویان در ارتباط با مسایل زیست‌محیطی پیشنهاد می‌گردد.

1-    نیاز به آموزش درزمینهٔ محیط‌زیست اهمیت بسیاری دارد و توجه به مفید و عملی بودن این آموزش‌ها باید در صدر برنامه‌های آموزشی دانشگاهی قرار گیرد.

2-     برنامه‌ای جامع و کامل به‌منظور ارتقای جایگاه فرهنگ محیط‌زیست در همه افراد خصوصاً دانشجویان کشور، تدوین گردد

3-    پیشنهاد می‌شود که فرهنگ‌سازی درزمینهٔ محیط‌زیست، از مقاطع تحصیلی ابتدایی با آموزش معلمان و گنجاندن مسایل محیط‌زیستی در کتب درسی شروع شود.

4-    درس علوم و مهندسی محیط‌زیست می‌بایستی در برنامه درسی همه رشته‌ها (خصوصاً رشته‌های دانشکده ادبیات) در مقطع کارشناسی اضافه شود.

5-     همچنین در دانشگاه‌ها می‌بایستی نهاده‌ها و سازمان‌های غیردولتی حامی محیط‌زیست تأسیس شود و از آن‌ها حمایت شود.

6-    برای بالا بردن میزان شناخت دانشجویان از مسایل زیست‌محیطی، دانش عملی آن‌ها را نیز از طریق برگزاری اردوهای خاص طبیعت‌گردی و آشنایی با محیط‌زیست افزایش داد.

منابع

1. Barnett, J. 2011. Dangerous climate change in the Pacific Islands: Food production and food security. Reg. Environ. Change, vol.11, pp. 229-237.
2. Barnett, J. 2003. Security and climate change. Global Environ. Change, vol. 13, pp. 7-1
3. Zsuzsanna, F. piko, B. kovacs, S. Uzzoli, A. 2009. Air Pollution Is Bad for my Health: Hungarian Children’s Knowledge of the Role of Environment in Health and Disease. Health & Place, vol, 15, Pp. 239– 246.
4. Yildiz, N. Yilmaz, H. Demir, M. Toy, S. 2011. Effects of Personal Characteristics on Environmental Awareness; a Questionnaire Survey with University Campus People in a Developing Country Turkey. Scientific Research and Essays, 6(2), PP. 332-340.
5. Boeve-de Pauw, J. Donche, V. & Van Petegem, P. 2011. Adolescents’ environmental worldview and personality: An explorative study. Journal of Environmental Psychology, 31(2), 109–117.
6. Alp, E. Ertepinar, H. Tekkaya, C. Yilmaz, A. 2006. Statistical Analysis of Children’s Environmental Knowledge and Attitude in Turkey. International research in geographic and environmental knowledge, 15(3), PP. 210-223.
7. Arcury, T. 2008. Environmental Attitude and Environmental Knowledge. Human organization, 4(4), PP. 300-304.
8. Gottlieb, D. Vigoda-Gadot, E. Haim, A. & Kissinger, M. 2012. The ecological footprint as an educational tool for sustainability: A case study analysis in an Israeli public high school. International Journal of Educational Development, 32(1), 193–200.
9. Hawcroft, L. J. & Milfont, T. L. 2010. The use (and abuse) of the new environmental paradigm scale over the last 30 years: A meta-analysis. Journal of Environmental Psychology, 30(2), 143–158.
10. OECD. 2013. Synergies for Better Learning an international prespective on Evaluation and Assessment in Education. Publications Reviews of Evaluation and Assessment in Education, pp. 25-29.
11. Li, W. & Lang, M. 2015. Interpersonal relations and subjective well-being among preadolescents in China. Child Indicators Research, vol. 5, pp. 587–608.
12. Milfont, T. L. 2007a. An integrative framework for the study of the dimensionality of environmental attitudes. Unpublished manuscript.
13. Pilgrim, SE. Cullen, LC. Smith, DJ. Pretty, J. 2008. Ecological knowledge is lost in wealthier.
14. Kahn, PH. Kellert, SR. 2002. Children and nature. MIT Press, Cambridge communities and countries. Environ Sci Technol, 42(4), pp. 1004–1009
15. Wals, AEJ. 2007. Social learning: towards a sustainable world: principles, perspectives and praxis. Wageningen Academic Publishers, Wageningen
16. Knight, K. W. & Rosa, E. A. 2011. The environmental efficiency of well-being: A cross-national analysis. Social Science Research, 40(3), 931–949.
17. Liu, J. Ouyang, Z. & Miao, H. 2010. Environmental attitudes of stakeholders and their perceptions regarding protected area-community conflicts: A case study in China. Journal of Environmental Management, 91(11), pp. 2254–2262.
18. Stern, PC. And Dietz, T. 1994. The value basis of environmental concern. J Soc Issues, vol. 50, pp. 65–84
19. Stern, PC. 2000. toward a coherent theory of environmentally significant behaviour. J Soc Issues, vol. 36, pp. 407–424
20. Oguz, D. Cakci, I. & Kavas, S. 2010. Environmental Awareness of University Students in Ankara, Turkey. African Journal of Agricultural Researc, 5(19), pp. 2629-2636.
21. Teksoz, G. Sahin، E. & Ertpinar, H. 2010. A New Vision for Chemistry Education Students: Environmental Education. International Journal of Environmental & Science Education, 5(2), pp.131-149.
22. Kose, S. Gense, A. Genzer, K. and Erol, G. 2011. Investigation of Undergraduate Students, Environmental Attitudes. International Electronic Journal of Environmental Education, 1(2), pp. 1-12.
23. Akomolafe, O. 2011. Impact of Personal Factors on Environmental Education in Tertiary Institutions in Ekiti State, Nigeria. International Journal for Cross-Disciplinary Subjects in Education، 1(1), pp. 559-564.
24. Budak, D. 2005. Behavior and Attitude of Student Toward Environmental Issues at Faculty of Agricultural، Turkey. Journal of Applied Sciences, 12(3), pp. 1224-1227.
25. علوی مقدم، سیدمحمدرضا و همکاران، ارزیابی آگاهی، نگرش و عملکرد دانشجویان دانشگاه صنعتی امیرکبیر در خصوص محیط‌زیست، علوم و فنّاوری محیط‌زیست،  زمستان 1391، دوره 14، شماره 4، ص 147-154.
26. رهبری، م، -بررسی میزان دانش، نگرش و مهارت‌های زیست‌محیطی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد چالوس در سال تحصیلی 92_93"- دومین همایش ملی و تخصصی پژوهش‌های محیط‌زیست ایران- 1394- همدان- انجمن ارزیابان محیط‌زیست هگمتانه.
    1. Areas, AS. Humble, F. and Kia, n. 2012. The relationship between rational action and environmental behavior (studied: the urban community Andimesh). Journal of Environment, vol. 51, PP. 68-78.
    2. فردوسی، سیما و همکاران، رابطه بین دانش زیست‏محیطی و رفتارهای محافظت از محیط، پژوهشنامه علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، 1386 ، شماره 53.
       1. Dunlap, R. E. 2008. The new environmental paradigm scale: From marginality to worldwide use. The Journal of Environmental Education, 40(1), pp. 3–18.
       2. He, X. Hong, T. Liu, L. & Tiefenbacher, J.A. 2011. Comparative Study of Environmental Knowledge، Attitudes and behaviors among University Students in China. International Research in Geographical and Environmental Education, 20(2), PP. 91-104.
       3. American Environmental Values Survey. 2006. American Views on the Environment in an Era of Polarization and Conflicting Priorities.
       4. NACEE. 2003. Nebraska Conservation and Environment Literacy and Awareness Survey, A report from the Nebraska Alliance for Conservation and Environment Education.
       5. Ugodulunwa, F. X. O., & Ugodulunwa, C. A., 1997. An Evaluation of Environmental Awareness among University Students: Strategies for Environmental Education, Department of Arts and Social Science Education, University of Joss, Joss, Nigeria.

26.   صالحی، صادق و پازوکی نژاد، زهرا، محیط‌زیست در آموزش عالی: ارزیابی دانش زیست‌محیطی دانشجویان دانشگاه‌های دولتی مازندران، مطالعات برنامه‌ریزی آموزشی، تابستان و پاییز 1393، دوره 2، شماره 4، صص 199-221.