سنجش غلظت فلز سنگین سرب در آب و بافت‌های آبشش، کبد و ماهیچه سیاه ماهی (Capoeta capoeta ) رودخانه پلنگ‌رود گیلان

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 48، بهار 98

سنجش غلظت فلز سنگین سرب در آب و بافت­های آبشش، کبد و ماهیچه سیاه ماهی (Capoeta capoeta  ) رودخانه پلنگ­رود گیلان

مجتبی عظیمی اسک شهر ^[1]

مریم شاپوری [2] ^*

m_shapoori@iausk.ac.ir

چکیده

آلودگی سرب به علت اثرات سمی، از بزرگ­ترین مشکلات منابع طبیعی و محیط زیستی است. تحقیق حاضر در زمستان 1391 تا تابستان 1392 به منظور ارزیابی میزان آلودگی فلز سنگین سرب در آب و بافت­های (کبد، آبشش و ماهیچه)  سیاه ماهی Capoeta capoeta gracilisرودخانه پلنگ­رود در منطقه اباتر شهرستان صومعه­سرا در استان گیلان صورت گرفته است.

نمونه های آب و ماهی در 3 ایستگاه مشخص جمع­آوری شد. برای نمونه برداری از آب رودخانه از دستگاه واتر­سمپلر (water sampler) و برای صید ماهیان از تور ماشک استفاده شد. پس از انجام آزمایش بر روی نمونه­ها با کمک نرم افزار اکسل مورد بررسی آماری قرار گرفت و برای بررسی همبستگی از آزمون رگرسیون استفاده شد.

غلظت سرب در بافت­های آبشش، کبد و ماهیچه به ترتیب mg/kg 7/50، mg/kg 2/34 و mg/kg 3/24 است و طبق داده­ها غلظت سرب بالاتر از استانداردهای WHO، FAO، USFDA و NHMRC است.

نتایج حاصل، بیان­گر بالاتر بودن حد مجاز عنصر اندازه­گیری شده در نمونه­ها در مقایسه با استانداردهای مورد بحث است و منطقه از لحاظ فلز سنگین سرب بسیار آلوده می­باشد.

کلمات کلیدی: آلودگی فلزات سنگین، سرب، سیاه ماهی، بافت، استاندارد.

Determination of heavy metal (Lead) concentration in water, gill, liver and muscles tissues of Capoeta capoeta in Palangrood River of Glian

Mojtaba Azimi Ask Shahr ^[3]

Maryam Shapoori [4]*(Corresponding Author)

m_shapoori@iausk.ac.ir

Abstract

Lead pollution due to toxic effects is one of the biggest problems of natural resources and environment. The current research have been done in winter 2012 till summer 2012, in order to measure the rate of pollution in the heavy metal, lead, in the water and the tissues of Lenkoran (Capoeta capoeta gracilis) fish (liver, gills and muscles) in Palangrood river, located in Abatar city of Somesara, Gilan province.

Water and fish samples have been collected from three specific stations. Water sampler and net vetch were used respectively for taking samples from water of the river and catching fish. After carrying out tests on the samples, we analyzed them statistically by excel software; also regression test was used for the study of cohesion.

The density of lead in gills, liver and muscles are respectively 50.7 mg/kg, 34.2 mg/kg and 24.3 mg/kg; according to data, lead density is higher than WHO, FAO, USFDA and NHMRC standards.

The results are showed that rates of the measured element in the samples higher than limitations of discussed standards and the region is densely polluted with the lead heavy metal.

Key Words: Heavy metal Pollution, Lead, Capoeta capoeta, Tissues, Standard.

مقدمه

آلودگی محیط زیست ناشی از فلزات سنگین در اثر توسعه­ی شهرنشینی و صنایع، که منجر به افزایش کمیت و کیفیت فاضلاب و پساب تولید شده است، به طور فزاینده­ای درحال رشد است. هم اکنون پیدایش مسمومیت­های شدید در انسانها و حیوانات مصرف­کننده آب و محصولات کشاورزی، به­صورت یکی از مباحث مهم دنیا در آمده است (1).

عناصر سنگین به عنوان یکی از اجزای پوسته زمین می­باشند. فلزات سنگین گروهی از عناصر با وزن اتمی
200/59 ـ 546/63 که وزن مخصوص آن­ها بیش­تر از 6 گرم بر سانتی­متر مکعب می­باشد، به وسیله­ی عوامل طبیعی و یا توسط انسان به محیط­زیست راه یافته و از این طریق داخل بیوسفر و زنجیره غذایی می­گردند (2). فلزات سنگین به طور طبیعی در پوسته قشرزمین وجود دارند و همچنین این فلزات جزء عوامل متشکله آب­دریا­ها هستند و مقدار فراوانی آن به صورت طبیعی از راه­های متفاوت مانند فرسایش سنگ­های معادن، باد، ذرات غبار، فعالیت­های آتشفشانی، رودخانه­ها و آب­های زیر زمینی وارد دریاها می­گردند. ولی آن­چه مساله­ساز است افزایش این فلزات در برخی مناطق به خاطر فعالیت­های صنعتی انسان­ها مانند افزایش پساب­ها و ضایعات صنعتی کارخانجات، آلودگی­های نفتی، سموم دفع آفات است. این آلاینده­ها از یک طرف منجر به کاهش اکسیژن محلول آب شده و از طرف دیگر در صورت سمی بودن، اثرات مضری بر روی ماهیان دارد و باعث تلف شدن آن­ها می­گردند (3). جذب فلزات سنگین به طور  عمده از سطح اندام­های بدن ماهیان (سطح مورد تماس با محیط اطراف) رخ می­دهد. این مسیر­ها شامل آبشش، پوست، باله­ها و روده است که در میان آن­ها سهم آبشش بیش از مسیرهای دیگر است و سلول­های کلراید در این اندام دارای نقش اساسی هستند (3). آلودگی آب با فلزات سنگین، منجر به مسمومیت خونی ماهیان و به دنبال آن، تلفات مستقیم و یا مسمومیت مزمن و تغییرات ظریف در فیزیولوژی ماهیان
می­شود که نتیجه­ی آن عدم توانایی جانور برای ادامه­ی حیات خواهد بود. مسمومیت مزمن بعضی فلزات در ماهیان سبب کاهش توانایی تولید مثل، تغییر شکل بدن، ناتوانی فرار از هجوم دشمنان و افزایش حساسیت به عفونت­ها می­شود. فلزات سنگین بسته به کمیت و کیفیت سبب تغییر در  عملکرد طبیعی سیستم تنفسی و شنا، سیستم عصبی، گردش خون، تولید مثل و اختلالات بافتی آبزیان می­گردند (4). از آنجایی که سیاه ماهی گونه بومی ایران بوده و از لحاظ حفظ ذخایر ژنتیکی حایز اهمیت می باشد، همچنین تحقیقات اندکی در ارتباط با میزان فلزات سنگین در این ماهی در رودخانه پلنگ رود صورت گرفته لذا اهمیت این بررسی به منظور تعیین میزان فلزات سنگین در بافت­های ماهی ضروری است.

روش بررسی

برای تعیین ایستگاه­های نمونه­برداری ابتدا رودخانه پلنگ­رود
از نزدیک مورد بررسی قرار گرفت و با توجه به قابل دسترس بودن رودخانه و منبع آلودگی 3 ایستگاه در 8 کیلومتر از طول رودخانه در حدفاصل عرض جغرافیایی 37 درجه و 92/21 دقیقه شمالی تا 37 درجه و 63/22 دقیقه شمال و
طول جغرافیایی 49 درجه و 83/15 دقیقه شرقی تا 49 درجه و 70/16 دقیقه شرقی انتخاب شد. بستر رودخانه در
تمام ایستگاه­ها گلی­ ماسه­ای است (جدول 1).

جدول 1- محل انتخاب ایستگاه­ها

36 نمونه ( ماهی و آب) در مجموع از ایستگاه­های مشخص شده برداشت شد. نمونه­های آب درون ظروف درب­دار  ریخته و نمونه­های ماهی پس از انجماد بوسیله یخ خشک و قرار دادن در ظرف یونولیتی برای حفظ دما به آزمایشگاه انتقال داده شد. پس از انتقال ماهی به آزمایشگاه اقدام به تشریح ماهی و جداسازی بافت­های مورد نظر شد. اندام­های موردنظر آبشش، کبد و ماهیچه جداسازی شده و در ظرف استریل قرار داده شد. اندام­ها بعد از گرفتن در آون و خشک شدن به روش هضم اسیدفولیک هضم گردید. اندازه­گیری فلزات مذکور در عصاره حاصل از روش هضم به طریق سوزاندن خشک و استفاده از HCL انجام گرفت. میزان جذب سرب به ترتیب با طول موج 5/289 نانومتر اندازه­گیری شد و غلظت عنصر در نمونه
با استفاده از سیستم قرائت غلظت دستگاه بدست ­آمد (5).

مقدار عناصر فلزات سنگین در نمونه خشک ماهی بر حسب میلی­گرم در کیلوگرم به طریق فرمول 1 حساب می­شود:

           (1)       (100÷D.M) × (V÷W) × (a-b)         در رابطه (1)، a : غلظت عنصر در نمونه بر حسب ppm، b: غلظت عنصر در شاهد بر حسب ppm، V: حجم عصاره حاصل از هضم بر حسب میلی­لیتر، W: وزن نمونه بر حسب گرم، D.M: درصد ماده خشک می­باشند.

انجام آنالیز نمونه از دستگاه جذب اتمی مارک ترموالکترون (Thermo Electron) ساخت کشور آمریکا استفاده شد.  همچنین به منظور  بررسی شرایط رودخانه پارامتر دما و pH نیز اندازه­گیری شد. نتایج به دست آمده از بافت آبشش، ماهیچه و کبد نمونه­های ماهیان با کمک نرم افزار اکسل 2013
مورد بررسی آماری قرار گرفتند و برای بررسی همبستگی از آزمون رگرسیون استفاده شد.

یافته­ها

با توجه به اندازه گیری دمای آب و pH، گرم­ترین دمای آب در تیر ماه با میانگین دمای 26 درجه سانتی گراد و سردترین دمای آب در ماه­های بهمن و اسفند با میانگین دمای 19
درجه سانتی گراد ثبت گردید، همچنین کم­ترین pH در بهمن با میانگین 4/6 و بیش­ترین در تیر ماه با میانگین 8/7 ثبت گردید.

این بررسی به منظور سنجش غلظت فلز سنگین سرب در ایستگاه­های مختلف در آب و اندام­های سیاه ماهی مورد ارزیابی قرار گرفت. بر اساس داده­های به دست آمده، بالاترین میزان آلودگی آب به فلز سرب در منطقه پل قدیمی 58/40ppm  بوده است (جدول 2). همچنین براساس نمودارهای موجود میانگین حداکثر فلز سرب درنیم گرم بافت آبشش  7/50 ppm در ایستگاه پل شهرک و میانگین حداقل آن 5/26 ppm  در ایستگاه پل قدیمی مشاهده شد. میانگین حداکثر غلظت
فلز سرب در یک گرم بافت ماهیچه 3/28 ppm  در ایستگاه پل قدیمی و میانگین حداقل آن 3/12 ppm  در ایستگاه جاده انزلی مشاهده شد. همچنین میانگین حداکثر غلظت فلز سرب  در نیم گرم بافت کبد 4/34 ppm در ایستگاه پل شهرک و میانگین حداقل آن 1/20 ppm  در ایستگاه جاده انزلی گزارش شد (شکل 1).

جدول 2- غلظت فلز سرب در آب بر حسب ppm در ایستگاه­های مختلف رودخانه پلنگ­رود (منطقه اباتر)

شکل1- مقایسه غلظت فلز سرب در اندام­های مورد بررسی در ایستگاه­های مختلف رودخانه پلنگ­رود (منطقه اباتر)

به منظور مقایسه تفاوت غلظت فلز سرب در نمونه­های بافت­های ماهی Capoeta capoeta gracilis در ایستگاه­های مختلف از آزمون رگرسیون استفاده شد، نتایج نشان داد همبستگی زیادی بین غلظت سرب در بافت ماهیچه و آبشش وجود دارد 9031/0 R²= ، همچنین غلظت سرب در بافت­های ماهیچه و کبد دارای همبستگی بالایی می‌باشد 9115/0 R²= و نیز غلظت سرب در بافت­های آبشش و کبد نیز دارای همبستگی زیادی می­باشد 8641/0 R²=(شکل 2). با توجه به نمودارها می­توان گفت غلظت فلز سرب در سه بافت دارای همبستگی زیادی است، یعنی با افزایش غلظت فلز سرب در هریک از بافت­ها ، غلظت این فلز در بافت­های دیگر نیز به همان میزان افزایش یافته است.

شکل 2- نمودار همبستگی غلظت سرب بر حسب ppm در بافت­های مختلف  ماهی Capoeta capoeta gracilis، ایستگاه­های مختلف در رودخانه پلنگ­رود

بحث و نتیجه­گیری

آلودگی به فلزات سنگین در آبزیان توسط محققین زیادی گزارش شده است. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل و ارزیابی غلظت سرب در این تحقیق نشان داد غلظت سرب در
تمام نمونه­های آب و بافت بیش­تر از استانداردهای جهانی سازمان بهداشتی جهانی (WHO)[5]، سازمان خوار بار جهانی (FAO)[6]، انجمن بهداشت ملی و تحقیقات پزشکی استرالیا (NHMRC)[7]و مدیریت غذا و داروی آمریکا (US FDA)[8] می­باشد. حد مجاز فلز سنگین سرب بر اساس استاندارد جهانی WHO برابر با 5/0، FAO برابر با 1، US FDA برابر با 7/1 و NHMRC برابر با 5/1 می­باشد (2 و 3). صنعتی شدن دنیا به طرز چشم­گیری تخلیه پساب­های حاوی فلزات سنگین را  در منابع آبی و جانوران آبزی افزایش داده و به نقطه­ای رسیده که سلامت جوامع را در معرض بیماری قرار داده است. امروزه فلزات سنگین در آب شرب، هوا و خاک در اثر استفاده فزاینده انسان از اجزاء و ترکیبات آنها به وفور یافت می­شود. حدود
20 سم فلزی سنگین مختلف هستند که می­توانند بر روی سلامتی انسان اثر گذاشته و هر سمی می‌تواند تغییرات مادرزادی، فیزیولوژیک و رفتاری در هر فردی که در معرض آن قرار گرفته است، ایجاد نماید (4).

غلظت فلزات سنگین در ماهیان ساکن (غیر مهاجر) شاخص مناسبی جهت بررسی اکوسیستم­های آبی می باشد که
تحت­تاثیر فعالیت­های انسانی قرار می­گیرند (6). فلزات سنگین اندام هدف خود را بر اساس  میزان فعالیت متابولیک آن انتخاب می­کنند. این نکته، علت تجمع بیشتر فلزات در بافت­هایی نظیر کبد، کلیه و آبشش را در مقایسه با بافت ماهیچه (با فعالیت متابولیک پایین) تفسیر می­نمایند (7). بافت آبشش شاخص خوبی از لحاظ در معرض قرار گرفتن طولانی مدت با
فلزات سنگین محسوب می­گردد به دلیل آن­که این بافت جایگاه متابولیسم فلزات هستند می­تواند نشان­گر خوبی برای آلودگی توسط فلزات سنگین باشد. ماهیچه ماهی از مهم­ترین
بافت­های ماهی است که مورد بررسی قرار می­گیرد زیرا که این بخش خوراکی بوده و سلامت انسان را تحت­تاثیرخود قرار
می­دهد (7).

سرب از فلزات بسیار سمی است که هیچ­گونه عملکرد زیستی در بدن موجودات زنده اعم از آبزیان و انسان ندارد، اولین نشانه مسمومیت با سرب عبارت است: علایم عصبی، افزایش ناهنجاری عصبی در کودکان و افزایش فشار خون در بزرگسالان. عوارض مربوط به جنین خصوصاً در زمان رشد و توسعه دستگاه عصبی جنین بسیار با اهمیت است. سرب
جذب شده در بدن انسان، وارد خون شده و در بافت های نرم و استخوان توزیع می­گردد. پس از در معرض قرار گیری طولانی با سرب، مقدار آن در خون و  بافت های نرم به حد توازن می­رسد، در حالی که استخوان­ها می­توانند سرب را بر حسب واحد زمان در خود ذخیره کنند (5). در تحقیقی که Jezierska و همکارانش در سال 2001 انجام داده­اند نتایج حاصل از آنالیز فلزات سنگین نشان داد که بالاترین میزان غلظت کادمیوم، سرب، روی و آهن در بافت آبشش و پایین­ترین میزان غلظت آن­ها در بافت ماهیچه 5 گونه، Ruff، Perch، Bream، Roach، Pike با نیازهای غذایی مختلف وجود دارد.  بافت­ آبشش دارای فعالیت متابولیک بالاتری نسبت به بافت­های دیگر می­باشد و این احتمال می­تواند دلیلی بر میزان تجمع بالای فلزات در این بافت باشد. همچنین نباید از نظر دور داشت که بافت آبشش در تماس مستقیم با محیط آبی قرار دارد و
این­نکته می­تواند دلیلی دیگر بر تجمع بیشتر فلزات در این بافت باشد. آبشش­ها مکان جذب یون­های فلزی موجود در آب توسط سلول­های کلراید با اتصال به محل­های فعال پمپ­های کلسیم، به صورت انتشار (غیرفعال) هستند. جایی­که غلظت فلزات
به­ویژه در ابتدای قرار گرفتن موجود در معرض آن­ها، یعنی
قبل از این­که فلز به دیگر قسمت­های بدن موجود وارد گردد در این قسمت دیده می­شود که نتایج بدست آمده با مطالعات حاضر تشابه دارد (8).

در مطالعه ای که بر روی سیاه ماهی در قنات های
بخش مرکزی بیرجند انجام گرفته شد، نتایج حاصله بیش­ترین میزان فلز سنگین روی و کادمیوم در اندام­های کبد و آبشش بدست آمده است (9). در مطالعه دیگری تجمع فلز سنگین کادمیم در بافت ماهیچه و کبد سیاه ماهی در رودخانه تجن مورد بررسی قرار گرفته شد. نتایج بدست آمده با استاندارد جهانی نظیر سازمان بهداشت جهانی، نشان داد که غلظت عنصر کادمیم در بافت کبد و عنصر کادمیم در ماهیچه گونه ماهی مورد بررسی بالاتر از حد استاندارد می باشد که با نتایج حاصله در این تحقیق مشابه است (10).

در نتایج حاصل از تحقیق خسروی و همکاران بر روی میزان فلزات سنگین رسوبات تالاب انزلی در سال 1390 نشان داده شد، که منطقه شرقی تالاب دارای آلودگی به فلز سرب است و میزان بدست آمده ppm 646/3 است که  از استاندارد های WHO و NHMRC بالاتر است و علت آلودگی فعالیت های صنعتی اطراف تالاب می باشد که با نتایج تحقیق حاضر تشابه دارد (11).

همچنین در تحقیق عسکری ساری و همکارانش در سال 1391  میزان غلظت فلزات سنگین جیوه، کادمیوم و سرب در عضلات ماهی شوریده پایین تر از استاندارد هایWHO و  NHMRC گزارش شده است. میزان سرب در این گزارش  mg/kg 669/0 می باشد که با تحقیق حاضر متفاوت است (12).

در مطالعه دیگری فرهادی و یاری در سال 1392 به مقایسه میزان تجمع مقایسه میزان تجمع فلزات سنگین سرب، کادمیوم، آهن، روی، نیکل و مس در بافت­های آبشش و عضلات سیاه ماهی فلس ریز پرداخته شد. غلظت سرب در بافت آبشش mg/kg 6/67 و بافت ماهیچه mg/kg 2/1 می باشد. نتایج
حاصله با میزان غلظت سرب بدست آمده در این مطالعه یکسان بوده و در مقایسه با  استاندارهای جهانی WHO، FAO و NHMRC اختلاف بالایی داشته است (1).

در سال 2012 Khoshnood و همکاران تحقیقی بر روی میزان سرب و کادمیوم در بافت­های ماهیچه و کبد ماهیان اقتصادی خلیج فارس انجام دادند که نتایج حاصل نشان داد، مقدار سرب در مقایسه با استاندردهای WHO و NHMRC بسیار پایین تر و در کبد و ماهیچه به ترتیب، به میزان mg/kg 0995/0 و 0396/0 است و هیچ­گونه خطری برای مصرف انسان ندارد ( 13).

 در مطالعه ای دیگری که بر روی ماهی باربوس و سیاه ماهی در رودخانه حله انجام گرفت میزان فلزات سنگین کادمیوم، آرسنیک، جیوه و سرب مورد بررسی و سنجش قرار گرفت. نتایج نشان داد میزان فلزات سنگین آرسنیک، سرب و کادمیوم در ماهیچه ماهیان مورد بررسی تفاوت معنی داری را داشته است (14).

در سال 1395 مطالعه ای که بر روی سیاه ماهی در رودخانه سرداب رود استان مازندران صورت گرفت نشان داده شد، غلظت کادمیوم در کبد برخی نمونه‌ها بالا­­تر از حد استاندارد می­باشد که با توجه به این­که کبد عضو خوراکی ماهی نیست لذا مصرف این ماهی ریسک سلامتی برای انسان ایجاد نخواهد کرد (15).

جدول 3- مقایسه مقدار سرب اندازه گیری شده در ایستگاه­ها با استانداردهای جهانی

با توجه به نتایج حاصل از نمونه­های رودخانه پلنگ­رود، الگوی غلظت فلز سرب به این صورت است که بیش­ترین غلظت مربوط به خرداد ماه در ایستگاه پل قدیمی که محل تخلیه و دفن زباله­های شهری و کم­ترین غلظت مربوط به بهمن ماه در ایستگاه پل شهرک که محل ورود فاضلاب شهری به رودخانه است، می­باشد.

فلز سرب دارای الگوی مشابهی از نظر غلظت در بافت­های آبشش، کبد و ماهیچه ماهی Capoeta capoeta gracilis در مکان­های نمونه­برداری است. تخلیه و دفن زباله­های شهری و صنعتی در بستر رودخانه یکی از منابع عمده وارد کننده
فلز سرب به آب و در نهایت بافت ماهی است. نتایج بدست آمده از نمونه­های ماهی و آب نشان دهنده آلودگی بالای سرب در منطقه است و با توجه به بالا بودن غلظت فلز سرب در مقایسه با استانداردهای جهانی و تجمع در بدن انسان بر اثر استفاده از این منبع و ایجاد سرطان در انسان؛ بنابراین مصرف ماهیان
این منطقه برای اهالی منطقه پلنگ­رود مناسب نمی­باشد.

منابع

1. فرهادی، اردوان.، یاوری، وحید. "پایش زیستی فلزات سنگین (Pb, Cd, Fe, Zn, Ni, Cu) توسط بافت­های مختلف سیاه ماهی فلس ریز(Capoeta damascina) در رودخانه سزار استان لرستان"، مجله علمی شیلات، 1392، شماره 3، صفحات 126 – 131.
   1. Karadede, H., Oymak, S. A., & Ünlü, E. 2004. Heavy metals in mullet, Liza abu, and catfish, Silurus triostegus, from the Atatürk Dam Lake (Euphrates), Turkey. Environment International, Vol. 30, pp. 183-188.
   2. Acquavita, A., Predonzani, S., Mattassi, G., Rossin, P., Tamberlich, F., Falomo, J. and Valic, I., 2010. Heavy metal contents and distribution in coastal sediments of the Gulf of Trieste (Northern Adriatic Sea, Italy). Water, Air, & Soil Pollution, Vol. 211, pp.95-111.
   3. Sivaperumal P, Sankar TV, Nair PV. 2007. Heavy metal concentrations in fish, shellfish and fish products from internal markets of India vis-a-vis international standards. Food Chemistry; Vol. 102, pp. 612-620.
   4. Türkmen M, Ciminli C. 2007. Determination of metals in fish and mussel species by inductively coupled plasma-atomic emission spectrometry. Food Chemistry; Vol. 103, pp. 670-675.
   5. Kalay M, Canli M. 2000. Elimination of essential (Cu, Zn) and non-essential (Cd, Pb) metals from tissues of a freshwater fish Tilapia zilli. Turkish Journal of Zoology; Vol. 24, pp. 429-436.
   6. Karadede H, Ünlü E. 2000. Concentrations of some heavy metals in water, sediment and fish species from the Atatürk Dam Lake (Euphrates), Turkey. Chemosphere; Vol. 41, pp.1371-1376.
   7. Jezierska, b., & Witeska, M. 2001. Metal toxicity to fish. University of Podlasie. Monografie. pp.279.
   8. منصوری، برهان.، ابراهیم پور، محمد.، بابایی، هادی. "تعیین میزان برخی فلزات سنگین در بافت های مختلف سیاه ماهی در قنات های بخش مرکزی بیرجند"، نشریه دامپزشکی، 1389، شماره 4، صفحات 45-52.
   9. بناگر، غلامرضا.، رحمانی، حسین.، گل محمدی، سمانه.، مقدس، داریوش."مقایسه تجمع فلز سنگین کادمیم در بافت عضله و کبد سیاه ماهی Capoeta capoeta در رودخانه تجن استان مازندران"، مجله آبزیان شیلات، شماره 4، صفحات 21-29.
   10. خسروی، معصومه.، بهرامی فر، نادر.، قاسمپوری، محمود. "بررسی آلودگی فلزات سنگین (Hg، Pb، Cd،Cu) در رسوب سه بخش تالاب انزلی"، مجله سلامت و محیط زیست، 1390، شماره 2، صفحات 223 – 232.
   11. عسکری ساری، ابوالفضل.، جواهری، مهران.، محجوب، ثمین.، ولایت زاده، محمد. "میزان فلزات سنگین جیوه، کادمیوم و سرب در ماهیچه ماهی شوریده در بنادر صیادی آبادان و بندر عباس"، مجله علمی شیلات، 1391، شماره 3، صفحات 99 – 106.
       1. Khoshnood, Z., Khoshnood, R., Mokhlesi, A., Ehsanpour, M., & Afkhami, M. 2012. Determination of Cd Pb, Hg, Cu, Fe, Mn, Al, As, Ni and Zn in important commercial fish species in northern of Persian Gulf. Journal of Cell and Animal Biology, Vol. 6, pp.1-9.
       2. Roomiani, L., Mashayekhi, F. and Ghaeni, M., 2016. Determination and Comparison of Heavy Metals (Hg, Cd, Pb and As) of Barbusgrypus and Capoetacapoeta in Heleh River from Iran. International Journal of Environmental Science and Development, Vol. 7, pp.693.
       3. ملازاده، نسترن.، میر سجادی، میثم. "فلزات سنگین در کبد و عضله سیاه‌ماهی (Capoeta capoeta) رودخانه سرداب‌رود استان مازندران و تأثیر آن بر سلامت انسان"، مجله اکوبیولوژی تالاب، 1395، شماره 3. صفحات 27-34.