بررسی شاخص های گردشگری پایدار در دستیابی به ارزش‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی: ارائه راهکار برای اثرات مخرب

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 50، پاییز 98

بررسی شاخص­های گردشگری پایدار در دستیابی به ارزش­های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی: ارائه راهکار برای اثرات مخرب

نگین ناصح¹

 لعبت تقوی[*]²

Taghavi_lobat@yahoo.com

تاریخ دریافت: 28/05/95                                                                                                                  تاریخ پذیرش: 26/04/96

چکیده

صنعت گردشگری یکی از فعالیت­های مهم اقتصادی در قرن حاضر بوده که منابع اقتصادی و اجتماعی بسیاری را برای کشورهای مختلف جهان به­همراه آورده است. توسعه اکوتوریسم به عنوان یکی از پر جاذبه­ترین انواع گردشگری علاوه بر پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، آثار محیط زیستی قابل توجهی نیز می­تواند داشته باشد. این آثار در صورت عدم دقت نظر، عدم تدوین و انجام اقدامات پیشگیرانه در قالب راهبردها، استانداردها و ارزیابی­های مستمر، پیامدهای تخریبی بسیاری در محیط‌های انسانی و طبیعی خواهند داشت و موجب ناپایداری محیطی و در نهایت ناپایداری اکوتوریسم خواهند شد. در عین حال اکوتوریسم می­تواند به عنوان ابزاری مناسب در جهت توریسم پایدار نقش جهانی و یا محلی داشته باشد. علی­رغم آن اکوتوریسم امروزه اغلب به درستی جهت­دهی نشده و عمدتاً به گونه­ای تعریف شده است که عملا از استانداردهای اعلام شده برای نیل و موفقیت در فرآیند پایداری فاصله دارد. تحقیق حاضر از نوع توصیفی- تشریحی می­باشد و با استفاده از اسناد کتابخانه‌ای تدوین گردیده است.

هدف از این پژوهش، تشریح ارتباط مفاهیم گردشگری با توسعه پایدار و توصیف مشکلات و آلودگی­های محیط‌زیست (اعم از آلودگی آب، هوا، خاک، صوت، بصری و پسماند) گردشگری ناپایدار است.

واژه­های کلیدی: گردشگری، توسعۀ پایدار، محیط زیست، آلودگی­ها.

Human and Environment., No. 50 Autumn 2019

Sustainable Tourism Indicators in Achieving Economic, Social, Cultural and Environmental Values: Presenting Solutions for the Devastating Effects

Negin Nasseh¹

[†]*²(Corresponding Author)  Lobat Taghavi

Taghavi_lobat@yahoo.com

Abstract

The tourism industry is one of the most important economic activities in the current century that has brought numerous economic and social resources to countries around the world. In addition to economic, social and cultural consequences, ecotourism development as one of the most attractive types of tourism can have significant environmental effects as well. Lack of precision, lack of development and conduction of precautionary measures in the form of guidelines, standards and continuous assessment will make these effects to have many devastating consequences in natural and human environments, and will lead to environmental instability and finally ecotourism instability. However, ecotourism as a good tool can have a global or local role in line with sustainable tourism. In addition, the ecotourism today is not often rightly oriented and is mainly defined in a way which practically takes distance from the declared standards to achieve stability and success in the sustainability process. This is a descriptive- explanatory study and has been developed using library documents.

The aim of this study was to describe the relationship between tourism concepts with sustainable developments and description of environmental problems and pollution (including air, water, soil, noise, visual and waste pollution) of unstable tourism.

Key words: Tourism, Sustainable development, Environment, Pollution

مقدمه

امروزه صنعت گردشگری یا توریسم با توجه به میزان درآمدزایی در جایگاه سوم صنایع جهان قرار گرفته است و کشورها، در راستای توسعه و بهبود وضعیت این صنعت تلاش­های بسیاری انجام داده­اند و هموراه به تدوین برنامه­هایی برای تعالی، کسب درآمد و اشتغال­زایی از طریق این صنعت اقدام نموده­اند. گردشگری به عنوان بزرگ­ترین بخش تجاری جهان برای بیش از دویست میلیون نفر، اشتغال ایجاد نموده و بیش از هشت درصد مشاغل دنیا را به خود اختصاص داده است و از نظر تولید ارز خارجی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، یکی از پنج منبع اصلی درآمد خارجی است و در 60 کشور از جمله ایتالیا، فرانسه، استرالیا و ...، به عنوان اولین منبع درآمد، به­شمار می­آید. توریسم به عنوان منبع اولیه تولید ارز خارجی بیش از 83 درصد کشورهای در حال توسعه و به عنوان بخش اصلی ارز برای 3/1 فقیرترین کشورها به حساب می­آید (1).

توجه نمودن به مقوله گردشگری زمانی مهم­تر جلوه پیدا می‌کند که بر اساس آخرین آمارهای سازمان جهانی گردشگری[3]­ (WTO)در سال 2007 تعداد 898 میلیون مسافرت بین­المللی صورت گرفته است و درآمد حاصل از توریسم بین­المللی بالغ بر 732 میلیارد دلار (روزانه 2 میلیون دلار) بوده است. پیش­بینی می‌شود تا سال 2020 آمار گردشگری بین­المللی به 8/1 میلیارد دلار برسد.

 گذشته از منافع مالی حاصل از گردشگری این نکته حایز اهمیت است که توریسم به عنوان یک موضوع چند ارزشی از راهکارهای مهم نیل به توسعه پایدار محسوب می­شود، چرا که منبعی تمام نشدنی و با حداقل اثرات تخریبی محیط­زیستی است(2).

روش بررسی

روش تحقیق در این مقاله به صورت توصیفی - تحلیلی و همچنین با توجه به بررسی اثرات گردشگری در ایجاد آلودگی‌های محیط زیست، تکنیک گردآوری اطلاعات به­صورت کتابخانه­ای و مروری بوده و از منابع مختلف جهت پردازش مطلب در آن استفاده شده است .

یافته­ها

عوامل مؤثر در توسعه توریسم

از جمله عواملی که می‌تواند صنعت توریسم کشور را توسعه بخشد، به­کارگیری ابزارها و پارامترهای مؤثر بازاریابی می‌باشد. در گردشگری ایران تنها کمبود بودجه این صنعت را دچار مشکل نکرده است. یکی از ضعف­های توریسم و گردشگری کشورهای اسلامی، عدم تبلیغات وسیع جهت جذب بازار هدف است؛ به گونه­ای که بسیاری از گردشگران دنیا از ظرفیت­های گردشگری کشورهای اسلامی بی­اطلاع بوده و تنها دیدگاهی که از این کشورها دارند بحران و جنگ است.

عوامل اقتصادی از دو نقطه نظر و دیدگاه مورد توجه قرار می‌گیرند؛ یکی از نظر بالا رفتن درآمد سرانه که موجب می‌گردد تا فضای بالقوه توریست­ها تبدیل به تقاضای بالفعل شود و دیگری از نقطه نظر اقتصاد کلی؛ بدین ترتیب که در دورۀ رونق اقتصادی مقداری از اعتبارات دولت صرف تهیه و اجرای برنامه­های عمرانی و تأسیسات زیربناییِ جهانگردی شده که این امر در ایجاد امکانات بیش­تر در خصوص توسعه توریسم موثر خواهد بود.

عوامل اجتماعی و فرهنگی: نیز به صورت افزایش جمعیت و توسعه شهرنشینی در توسعة توریسم اثر مستقیم به جای می‌گذارند. کاهش ساعات کار و افزایش طول مدت مرخصی­ها و بازدید از نقاط مختلف و ناشناخته در توسعه جهانگردی مؤثر هستند (3).

منافع اقتصادی- اجتماعی توریسم

توریسم در سطح محلی ایجاد اشتغال می‌کند. این اشتغال مستقیماً مربوط به بخش توریسم و نیز مربوط به بخش­های متنوع حمایت و مدیریت منابع می‌شود.

توریسم، صنایع سود آور محلی را توسعه می‌بخشد و در سطح محلی از طریق احداث هتل­ها، رستوران­ها، سیستم­های حمل و نقل، صنایع دستی و ارمغان­های محلی و خدمات راهنما به

منطقه رونق می‌دهد. توریسم سبب جذب ارز خارجی می‌شود و از این طریق به اقتصاد محلی و منطقه نیز کمک می‌کند. توریسم به اقتصاد محلی به‌ویژه در مناطق روستایی تنوع بخشیده، زیرا شغل کشاورزی ممکن است متمرکز یا پراکنده باشد و می‌تواند سبب تنوع و وسعت اشتغال شود (4).

توریسم به اقتصاد محلی از طریق ایجاد تقاضا به تولیدات کشاورزی مساعدت کرده و سبب تزریق سرمایه می‌شود. توریسم یا گردشگری سبب بهبود شبکه حمل و نقل، ارتباطات و عوامل زیربنایی شده و به همراه خود به مردم محلی سود می‌رساند.

توریسم سبب بهره­برداری سودمند از برخی اراضی می­شود که برای کشاورزان، به­عنوان زمین­های حاشیه­ای به شمار می­روند و بدین ترتیب باعث می‌شود که گستره­های بزرگی از اراضی با پوشش طبیعی باقی بماند. گردشگری موجب انتقال فرهنگ­ها به یکدیگر شده و زمینه ارتباطات را در بُعد جهانی فراهم کرده و سطح درک مردم را از فرهنگ یکدیگر ارتقا می‌دهد.

چنان­چه توریسم خوب هدایت شود می‌تواند به عنوان مکانیسمی برای خودگردانی محیط­های طبیعی – فرهنگی و در نتیجه ابزاری جهت حفاظت از میراث­های طبیعی به شمار ‌آید.

 توریسم، امکانات تفرج­گاهی مناسبی را فراهم کرده و می‌تواند مورد استفاده جوامع محلی و همچنین بازدیدکنندگان داخلی و خارجی قرار گیرد. توریسم به دلیل دستاوردهای ملموس خود وسیله­ای برای متقاعدکردن مسئولین و مقامات دولتی و عموم مردم در خصوص اهمیت حفاظت از مناطق طبیعی است.

این فواید به ویژه زمانی خود را برجسته­تر نشان می‌‌دهند که مناطق حفاظت­شدة اختصاص­یافته به توریسم و گردشگری از نظر سایر کاربری­ها نظیر کشاورزی، دارای کم­ترین فایده­مندی بوده یا هیچ­گونه ارزشی نداشته باشند. این فواید هر اندازه دسترسی به سایر مناطق تفرجگاهی را بیش­تر کاهش دهد، ارزش بیش­تری پیدا خواهد کرد. به علاوه چنان­چه توریسم خوب طرح ریزی و مدیریت شود، نه تنها آلوده کننده نیست؛ بلکه تجدیدشونده نیز خواهد بود (5).

-ارزش­ها و اهمیت­های گردشگری

الف) اشتغال­زایی: صنعت  گردشگری بزرگ­ترین  صنعت

اشتغال­زا در سطح جهان می­باشد که با تولید 200 میلیون فرصت شغلی مستقیم و غیرمستقیم ده درصد کل اشتغال جهانی را به خود اختصاص داده است (6). بر اساس بررسی­های انجام­شده به ازای ورود هر گردشگر، پنج شغل جدید به­وجود می­آید از جمله: راهنمایان تور، کارکنان شرکت­های توریستی و گردشگری، کارکنان هتل­ها، مهمان­سراها، رستوران­ها، سوپرمارکت­ها، مترجمین، کادر آموزش مدیران و برنامه­ریزان. همچنین نیروی انسانی مورد نیاز در این صنعت، احتیاج به آموزش بلندمدت ندارد.

 ب) روند رشد جهانی: کشورهای واقع در آمریکای جنوبی با بیش از ده درصد، در بالاترین ردیف جدول جهانی رشد در سال 2011 و سپس اروپا با بیش از شش درصد در ردیف دوم قرار داشته است. آسیای جنوبی و جنوب شرق آسیا نیز هر دو با بیش از نه درصد رشد از افزایش بازارهای منطقه­ای سود برده‌اند؛ درحالی­که به­گونة رقابت­انگیزی میزان رشد در کشورهای واقع در شمال شرقی آسیا با بیش از چهار درصد تا حدی به­دلیل تنزل موقتی بازارها در ژاپن ضعیف­تر شده است. کشورهای آفریقایی همچنان 50 میلیون توریست خود را حفظ کرده­اند، ولی کشورهای شمال آفریقا شاهد 12 درصد تنزل بوده­اند. در خاورمیانه با هشت درصد تنزل، مجموعاً پنج میلیون توریست بین­المللی جذب شده است که مجموعاً به 55 میلیون توریست می­رسد. تعداد توریست­های بین­المللی در سال 2011 به رغم رویارویی با مشکلات و شرایط چالش­برانگیز جاری، رکورد تازه­ای را پشت سر گذاشته است. علت این رشد آن بود که این بخش مستقیماً تأمین­کنندة پنج درصد از کل تولید ناخالص جهانی و شش درصد از کل صادرات جهان است.

 ج) اقتصاد: توریسم از پویاترین بخش­های اقتصادی جهان امروز است که بر اساس پیش­بینی سازمان جهانی توریسم (WTO) در چند سال آینده از لحاظ درآمد، در رأس همة

صنایع موجود در دنیا خواهد بود و بزرگ­ترین بخش تجارت

بین­الملل را به خود اختصاص خواهد داد. گردش اقتصادی این بخش، حجم عظیمی از مبادلات تجاری بین­المللی را به خود اختصاص داده است و  کشورهای  مختلف  با  آگاهی  از  درآمد

سرشار گردشگری، اهمیت ویژه­ای برای گسترش این بخش از

اقتصاد جهانی قایل شده­اند. حجم پولی که به­واسطة گردشگران جهان در یک سال جابه­جا می­شود، حدود دو و نیم برابر درآمد سالانة حاصل از فروش نفت کشورهای عضو اوپک است (7).

جدول 1- پیش­بینی رشد گردشگری تا سال 2020 (بر حسب میلیون نفر)(­8)

-مشکلات و تنگناهای توسعه صنعت گردشگری

-گردشگری پایدار

از جمله مشکلات بر سر راه گردشگری، نداشتن زیرساخت­ها، سخت افزار و نرم افزارهاست. کشور ایران برای گردشگران خارجی، کشور گرانی است.

از جمله مشکلات صنعت جهانگردی کشور می‌توان به این موارد اشاره کرد (9):

- مشکلات سازمانی و تشکیلاتی

- وجود سازمان­های موازی در صنعت گردشگری

- عدم هماهنگی و ارتباط بین سازمان­های دست اندرکار در صنعت جهانگردی کشور

- مشکلات سرمایه­گذاری داخلی و خارجی

- هزینه بالای سفر به ایران

- ضعف در سیستم حمل و نقل

- تغییر کاربردی هتل­ها و واحدهای اقامتی

- مشکلات آموزشی و تربیت نیروی انسانی مورد نیاز بخش جهانگردی

- مشکلات تبلیغات

- نا آشنایی مردم با نحوه برقراری ارتباط با گردشگران

تاکنون از گردشگری پایدار تعریف­های گوناگونی ارایه شدهاست. از جمله، نوعی گردشگری که می­توان آن را بلندمدت حفظ کرد، چون منجر به سود خالص از محیط­های اجتماعی، اقتصادی، طبیعی و فرهنگی منطقة گردشگری می­شود. یا نوعی گردشگری که یکپارچگی فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی یا محیط­زیستی مقصد گردشگری را در بلندمدت به خطر نمی‌اندازد (10).

در این نوع گردشگری، توازن و تعادل، حفظ ارزش­ها و کیفیت اخلاقیات و اصول اقتصادی و نیز مزیت اقتصادی، همه به همراه هم دیده شده و تلاش می­شود تا توسعه­ای متعادل و همه جانبه جایگزین توسعه صرفاً اقتصادی گردد. در این دیدگاه، توسعه گردشگری با استفاده از منابع موجود به گونه­ای است که ضمن پاسخ دادن به نیازهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ضوابط قانونی جامعه و انتظارات گردشگران بتوان وحدت و یکپارچگی، هویت فرهنگی، سلامت حفظ محیط­زیست، تعادل اقتصادی و رفاه مردم محلی را تامین کرد.

تعریف سازمان جهانی گردشگری در این است که گردشگری به پیامدهای فعلی و آیندة اقتصادی، اجتماعی و محیط­زیستی خود توجه کامل دارد و به نیازهای بازدیدکنندگان، صنعت، محیط­زیست و جوامع میزبان می­پردازد (11). گردشگری پایدار به‌عنوان پیش­رو در مدیریت تمام منابع درنظر گرفته می­شود؛ به­طوری­که نیازهای اقتصادی، اجتماعی و زیباشناختی بتوانند همراه با حفظ یکپارچگی فرهنگی، فرآیندهای اساسی بوم­شناختی، تنوع زیستی و سیستم­های پشتیبان حیات، را برآورده سازند.

این نوع گردشگری را نباید با انواع دیگر آن به­ویژه اکوتوریسم اشتباه گرفت؛ زیرا اکوتوریسم شکلی از گردشگری است (مانند گردشگری ورزشی، سلامت، سواحل، فرهنگی یا ماجراجویانه)، مفهوم توسعة پایدار را باید برای انواع شکل­های گردشگری به‌کار برد. اگر اصول پایداری به­کار گرفته شود، سپس می­توان نوع گردشگری را، گردشگری پایدرار نامید. بنابراین می­تواند برای تمامی انواع فعالیت­های گردشگری به­کار رود (12).

   از سوی دیگر، هنگامی گردشگری از دیدگاه بوم­شناختی پایدار است که:

• منابع تجدیدناپذیر را سریع­تر از آن­که بتواند دوباره تجدید شوند، یا جانشین تجدیدپذیری بتوان برای آن­ها پیدا کرد، مصرف نکند.
• مصرف انرژی را به کم­ترین سطح برساند.
• آلاینده­ها را سریع­تر از آن­که کرۀ زمین یا زیست­کره بتواند آن­ها را به شکل غیرزیان­آور درآورد، در طبیعت رها نکند.
• اثری بر تنوع زیستی و سیستم­های بوم­شناختی نداشته باشد.
• از انواع فرصت­های تفرجی، آموزشی و فرهنگی برای نسل حاضر و آینده پشتیبانی کند.
• از دید اجتماعی و اقتصادی، به جوامع محلی و منطقه سود برساند.
• برای رسیدن به پایداری بوم­شناختی و اکولوژیکی، بر ظرفیت سایر بخش­های اقتصادی تأثیر نگذارد.

در حقیقت، فلسفة این نوع گردشگری تضمین این موضوع است که توسعه و مدیریت پایدار گردشگری طوری صورت گیرد  که نسل­های آتی نیز از منافع آن استفاده نمایند. از این روست که هم­اکنون، واژة «پایداری» بیش از پیش در رابطه با برنامه­ریزی و مدیریت گردشگری به­کار می­رود (13).

در مجموع، می­توان گفت که گردشگری پایدار همان مفاهیم توسعة پایدار یعنی بهره­برداری پایدار از منابع طبیعی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی  ضمن حفظ آنها برای نسل فعلی و آینده را  در بر دارد.  از این ­روست که در دنیای­ امروز، بر این نوع گردشگری  بیش از پیش تأکید می­شود[4].

-تعریف و مفهوم شاخص­های گردشگری پایدار

شاخص را بدین­گونه توصیف می­کند: «چیزی که به شما کمک می­کند تا بفهمید کجا هستید، چه مسیری را طی می­کنید و

چقدر تا جایی که می­خواهید بروید، فاصله دارد».

درحالی­کهDCMS ­ [5]در سال 1999 به شکل ساده­تر بیان می­کند که «هدف شاخص، تولید چیزی است که سنجش­پذیر باشد و به ما چیزی را نشان دهد». شاخص­ها ابزاری هستند که به شکل اعداد مجزا، درصد یا نسبت، توصیف کیفی، وجود یا عدم وجود اجزای مشخص مربوط به مسایل محیط­زیستی، اجتماعی و اقتصادی بیان می­شوند. این شاخص­ها نشانه­ای از شرایط یا مشکلات فعلی یا در حال ظهور، ضرورت عمل و نتایج فعالیت­ها هستند.

به­عنوان نمونه، اندازه­گیری دمای بدن نه­تنها دمای فعلی بدن را نشان می­دهد، بلکه اگر دما بیش از حد معمول شود، سند محکمی است مبنی بر این که فرد، بیمار و حامل ویروس یا آلودگی است. بنابراین دمای بدن نه­تنها یک شاخص دمایی، بلکه یک شاخص بهداشت انسانی نیز هست. شاخص­های گردشگری پایدار همانند شاخص­های پایداری دربارة تلفیق گردشگری با زمینة محیط­زیستی و اجتماعی فرهنگی آن است(14).

در الگوی توسعة پایدار، شاخص­ها مجموعة اطلاعاتی هستند که به شکل رسمی و جهت کاربرد منظم برای سنجش تغییرات منابع و مسایلی که برای توسعه و مدیریت گردشگری یک مقصد معین، حیاتی هستند گزینش شده­اند. با اهمیت­یافتن مسألة پایداری در گردشگری، سازمان جهانی گردشگری و سازمان­های دیگر، روش­ها و ابزارهایی ایجاد نموده­اند که تلفیق معیارهای پایداری در برنامه­ریزی، توسعه و مدیریت گردشگری را امکان­پذیر می­کند که چند نمونه آن عبارت است از (12):

•  طرح­های توسعة گردشگری پایدار
•  مراحل دستور کار 21 در سطح محلی با مشارکت تمامی ذی­نفعان مربوطه
•  قوانین و مقرراتی که محدودة اهداف گردشگری را کنترل و این بخش را در توسعة کلی محلی و منطقه­ای، تلفیق و آن را با دیگر فعالیت­ها سازگار می­نماید.
•  تنظیم در خصوص استفاده از سرمایه­های میراثی جهت اهداف گردشگری
•  طرح­های مدیریت برای مناطق حفاظت­شدة طبیعی و سایت­های باستان­شناسی
•  تعیین ظرفیت بُرد سایت­های گردشگری و احترام گذاشتن به این محدودیت­ها از سوی تمامی مشارکت­کنندگان
•  اجرای سیستم اعطای گواهی پایداری به شکل داوطلبانه یا اجباری
•    تعیین شاخص­هایی برای سنجش دوره­ای یک­سری از متغیرهایی که بر پایداری مقصد گردشگری تأثیر می­­گذارند.

بدین ترتیب این راهکارها تضمین می­نمایند که چنین توسعه­ای در بلندمدت از دید اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیط‌زیستی پایدار خواهد بود. به­عبارت دیگر تصمیم­گیران نیازمند اطلاعات دقیق دربارة تأثیر توسعة گردشگری و فعالیت‌های آن بر شرایط محیط­زیستی و فرهنگی- اجتماعی مقصد گردشگری و نیز آگاهی از پیشرفت حاصل از فعالیت­های مدیریت می­باشند. شاخص­های پایداری از ابزار اصلی فراهم­کردن این اطلاعات بوده و اساس برنامه­ریزی و مدیریت و پایش گردشگری پایدار را تشکیل می­دهند.

-دشواری­های پیش روی شاخص­های گردشگری پایدار

مهم­ترین مسأله در گزینش شاخص­ها، توانایی سنجش آن­ها

است. حتی در کشورهای توسعه­یافته که سال­هاست داده­های

گوناگون گردشگری وجود دارد، کمی­کردن آن با مشکل روبرو است؛ به­طوری­که آژانس حفاظت از محیط­زیست آمریکا (EPA)[6] در مطالعه­ای دربارة شاخص­های محیط­زیستی گردشگری تنها شاخص­هایی را گزینش کرده که داده­های آن موجود بوده و امکان کمی­سازی آن وجود داشته است[7].

مشکل دیگر گزینش شاخص­ها، در دسترس­بودن آن­ها است (15). در بسیاری موارد و در خیلی از مقصدهای گردشگری به‌ویژه در کشورهای درحال توسعه هیچ دادة قابل اعتماد و موثقی دربارة فعالیت­های گردشگری وجود ندارد. این مسأله باعث می­شود اندازه­گیری اثرات محیط­زیستی، زیرساخت­ها و فعالیت­های گردشگری بر محیط­زیست امکان­پذیر نباشد. در موارد دیگر، بخش­های خدماتی در صورت داشتن داده، آن­ها را به بخش محیط­زیست ارایه نمی­نمایند؛ چون متأسفانه هنوز منافع بسیار و کوتاه­مدت گردشگری که باعث تخریب محیط‌زیست مقصد گردشگری می­شود به منافع کم­تر و بلندمدت و پایدار ترجیح داده می‌شود و بنابراین به این دلیل یا دلایلی چون مسائل سیاسی، درگیری­های اقتصادی و ... از ارایه اطلاعات خودداری نمایند.

هزینة گردآوری اطلاعات نیز از جمله موانع گزینش شاخص­ها است. در مواردی که داده­ای در دسترس نیست باید آن­ها را تهیه نمود. مشکل اصلی این است که گردآوری چنین داده­هایی نیاز به زمان و بودجة فراوان دارد؛ یعنی کاری که از عهدة یک بخش برنمی­آید و نیازمند همکاری کلیة بخش­ها و تعریف پروژه­های بلندمدت با بودجة کافی و به­طور عمده دولتی است.

به­طور کلی، برنامة تدوین شاخص­های محیط­زیستی (مانند

برنامه­های سازمان همکاری و توسعة اقتصادی[8]) مشخص می‌کند که هیچ مجموعة جامع و جهانی از شاخص­ها وجود ندارد و در عمل، مجموعه­های گوناگونی وجود دارد که با اهداف و کاربران معینی هماهنگ است، اما در مجموع می­توان

شاخص­های محیط­زیستی گردشگری را در چند گروه اصلی طبقه­بندی کرد:

• شاخص­های مربوط به استفادة پایدار از منابع
• شاخص­های مربوط به کاهش آلودگی­ها و پسماندها
• شاخص­های مربوط به حفاظت از تنوع زیستی و اکوسیستم­ها
• شاخص­های مربوط به کنترل شدت استفاده در رابطه با طرح­های آمایش سرزمین

بر پایة هر کدام از گروه­های فوق می­توان شاخص­هایی را گزینش نمود که بیش­ترین ارتباط را با موضوع مورد نظر داشته باشند، داده­های آن وجود داشته و یا هزینة گردآوری داده­های آن­ها کم باشد. از همه مهم­تر این­که قابلیت کمی­کردن آنها وجود داشته باشد (6).

 این موضوع را باید در نظر داشت که گزینش شاخص­های محیط­زیستی ارتباط مستقیمی با وضعیت محیط­زیستی و اهداف و فعالیت­های منطقة گردشگری دارد. به­طور کلی می­توان چند معیار اصلی برای گزینش این شاخص­ها در نظر گرفت که بر این پایه­اند:

• ارتباط شاخص با موضوع گزینش­شده
• امکان کسب و آنالیز اطلاعات موردنیاز
• موثق­بودن و اعتبار اطلاعات برای کاربران این اطلاعات
• شفافیت و قابلیت درک این داده­ها برای کاربران
• قابلیت مقایسه در طول زمان و در محدودة مناطق گردشگری

از جمله فاکتورهایی که در گزینش شاخص­های محیط­زیستی دخالت دارند، می­توان به این موارد اشاره کرد: شرایط محیط‌زیستی، سیاسی، فرهنگی اجتماعی، اقتصادی، مسایل فنی، وجود زیرساخت­های گردشگری، نوع خدمات و فعالیت‌های گردشگری، تعداد گردشگران منطقه، جایگاه گردشگری در اقتصاد محلی، منطقه­ای و ملی و ... .

سه معیار اصلی و پایه­ای مورد استفاده در OECD به­شکل زیر

می­باشند. یادآور می­شود این شرایط، شاخص ایده­آل را توصیف می­کند که همة آن­ها در عمل امکان­پذیر نیست.

 1) ارتباط با خط­مشی: یک شاخص محیط­زیستی باید:

• نمونه­ای از شرایط محیط­زیستی، فشارهای موجود بر

محیط­زیست یا واکنش­های جامعه را نشان بدهد.

• ساده و تفسیر آن آسان باشد و بتواند روندها را با زمان نشان دهد.
• نسبت به تغییرات در محیط­زیست واکنش نشان داده و مربوط به فعالیت­های انسانی باشد.
• پایه و اساسی جهت مقایسه­های بین­المللی فراهم نماید.
• در سطح ملی باشد یا قابل استفاده جهت مباحث منطقه­ای محیط­زیستی با اهمیت ملی باشد.
• دارابودن آستانه یا مرجع که بتوان با آن­ها مقایسه انجام داد، در این حالت کاربران می­توانند اهمیت مقادیر همراه با آن­ها را ارزیابی کنند.

 2) صحت تحلیلی: یک شاخص محیط­زیستی باید:

• از دید نظری در قالب­های علمی و عملی به خوبی پایه­ریزی­ شده باشد.
• بر پایة استانداردهای بین­المللی و دربارة آن، توافق بین­المللی وجود داشته باشد.
• توانایی ارتباط با مدل­های اقتصادی پیش­بینی وضعیت و سیستم­های اطلاعات را داشته باشد.

   3) توانایی سنجش: داده­های لازم برای پشتیبانی از شاخص باید:

• به آسانی و یا با نسبت منطقی هزینه/ سود در دسترس باشند.
• به­خوبی مستندسازی و دارای کیفیت مشخصی باشند.
• ·     در فواصل منظم در تطابق با روش­های مطمئن به­روز شوند.

-توریسم و توسعة پایدار

توسعة پایدار عبارت است از بهبود کیفیت زندگی انسانی از طریق حمایت از ظرفیت نگه­داشت اکوسیستم­ها از طریق فراهم­آوری راهبردها و ابزاری که بتواند نیازهای انسان را پاسخ دهد. از آنجا که توسعة پایدار در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اکولوژیک مطرح است و همة موارد یادشده در گسترش صنعت توریسم مدنظر قرار می­گیرد، لذا بهره­گیری از این دیدگاه در توسعة صنعت گردشگری از اهمیت و ضرورت خاصی برخوردار است. چند نمونه از آثار مثبت زیست­محیطی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی توریسم در راستای توسعة پایدار در ذیل اشاره می­شود(11).

-توریسم و توسعه پایدار محیط­زیست

• کمک به حفظ تنوع زیستی (گیاهان و جانوران)
• ایجاد درک و فهم عمیق از طبیعت و محیط­زیست
• ایجاد حس مسئولیت­پذیری گردشگران و بومیان نسبت به طبیعت
• توجه عمومی به حفظ جاذبه­های طبیعی و حمایت از آن­ها
• توجه عمومی به حل مشکل آلودگی های زیستی(از جمله

آلودگی دریاها، نابودی خلیج­ها و مرجان­ها)

• حداقل استفاده از انرژی­های تجدیدناپذیر
• جذب سرمایه و به­کارگیری آن در حفاظت از تنوع زیستی و منابع طبیعی

-توریسم و توسعة پایدار اقتصادی- سیاسی

• ایجاد اشتغال
• افزایش ضریب امنیت سیاسی
• افزایش سطح درآمد در سطح محلی، ملی و بین­المللی
• دستیابی به توزیع عادلانة فعالیت­های اقتصادی در زمان­های مختلف
• گفتگوی تمدن­ها و افزایش سطح همکاری­های بین­المللی
• چرخش مالی و تداوم فعالیت­های اقتصادی
• عدم نیاز به سرمایه­گذاری­های کلان در ایجاد امکانات خدماتی و اقامتگاهی مجلل

-توریسم و توسعة پایدار اجتماعی- فرهنگی

• تقویت ویژگی­های خرده­فرهنگ­ها
• کاهش سطح فقر و جلوگیری از مهاجرت بومیان
• به­حداقل­رساندن نرخ بیکاری در سطح محلی، ملی و حتی بین­المللی
• تعامل فرهنگی با دنیای خارج
• رونق و توسعة صنایع دستی و محصولات کشاورزی
• بهبود نظام­های آموزشی و بهداشتی
• حفظ امنیت اجتماعی برای گردشگران و به تبع آن برای جامعه

-گردشگری و آلودگی­های محیط­زیست

رابطۀ بین گردشگری آلودگی محیط‌زیست پیچیده است، این و

پدیده دربردارنده فعالیت‌های زیادی می­باشد که می‌تواند اثرات زیان­باری بر محیط‌پیرامونمان ایجاد نماید. مواردی هم­چون آلودگی آب توسط فاضلاب‌ها، تولید زباله توسط گردشگران، زیان‌های زیست‌محیطی حاصل از تخریب زمین‌ها و آلودگی هوا و صدا ناشی از حرکت هواپیماها و اتومبیل‌ها از جمله این اثرات می‌باشند. سفر به مناطق مختلف بیش از هرچیز نیازمند توسعۀ زیربنایی مانند راه‌سازی، ایجاد هتل و امکانات مشابه می‌باشد که اجرای این­ها موجب بهره‌برداری بیش­تر از منابع طبیعی و نیز آلودگی آب، هوا و در کل محیط‌زیست خواهد شد. همچنین رشد گردشگری باعث افزایش میزان تقاضای انرژی می­شود و معمولاً تخریب محیط‌زیست را دربردارد (16).

به­هم خوردن تعادل و نظم اکولوژیکی محیط، تغییر کاربری اراضی به خصوص اراضی کشاورزی، کاهش ارزش‌های زیبایی و معماری، از بین رفتن چشم‌اندازها و توسعه شهری نیز از دیگر عوارض گسترش گردشگری است. انتخاب و طراحی مناسب‌ترین سیستم‌های آب و شبکه فاضلاب، ارایه راهکارهای فنی جهت دفع مواد زاید جامد، راهکارهای فنی در مورد آلودگی هوا و صدا، جانمایی ساختمان‌ها، بناها و تسهیلات و ارایه راه­حل­هایی در خصوص انتخاب، طراحی و مدیریت پارک‌های ملی و رعایت استانداردهای طراحی، ساخت، کنترل و توسعه ازجمله مطالب مورد بحث در این موضوع است. در مناطق مختلف جهان، توسعه گردشگری با حفاظت محیط‌زیست همراه است و دولت‌ها در این زمینه تاکید فراوانی دارند. گردشگری می‌تواند محیط‌زیست طبیعی را به خطر اندازد، باعث تغییر آن شود و اثرات منفی بسیار زیادی بر روی آن بگذارد (12).

بازدیدکنندگان طبیعت، ضایعات و آلودگی تولید می‌کنند. آلودگی‌هایی مثل: آلودگی آب، آلودگی هوا، ضایعات جامد و

آلودگی صوتی و بصری. جاذبه‌های طبیعی با استفاده نادرست یا بیش از حد، می‌تواند در معرض خطر قرار گیرد. احداث خدمات برای جهانگردان می‌تواند موجب تغییر و دگرگونی چشم‌اندازهای طبیعی شود. برای مثال: آلودگی  بصری می‌تواند

از طریق نصب زیاد بیلبوردها روی دهد.

به دنبال افزایش جمعیت و فشار بر روی منابع طبیعی، مسأله گردشگری نیز اثرات نامطلوبی بر محیط‌زیست برجای می‌گذارد. مسایلی از قبیل فرسایش خاک، از بین رفتن باتلاق‌ها، نابودی زیستگاه‌های تالابی، خشک‌شدگی یا آلودگی آب‌های زیرزمینی و به خطر افتادن بهداشت و سلامتی ناشی از شبکه‌های ناکافی دفع زباله و فاضلاب، جوامع انسانی را تهدید می‌کند. اما بهترین راه برای حل این مشکلات، توسعه پایدار گردشگری می‌باشد(17).

توسعه پایدار گردشگری به‌عنوان رهنمونی جهت مدیریت و برنامه­ریزی کلیه منابع قلمداد می‌شود، به طریقی که بتوان نیازهای اقتصادی و اجتماعی را برآورده ساخت و همگنی فرهنگی و سیستم‌های حفاظت زندگی را همراه با افزایش عدالت و مساوات در توسعه، بهبود کیفیت زندگی جوامع و به وجود آوردن کیفیت برتر محیط‌زیست ایجاد کرد. بنابراین بهبود مدیریت زیست‌محیطی تسهیلات گردشگری برای کاهش آسیب‌های آن گام اول جهت نیل به اهداف توسعه پایدار گردشگری می‌باشد.

انجمن جهانی سفر و گردشگری (WTO)، با بررسی پیامدهای اثرات جهانگردی، قطعنامه‌ای را در حمایت از جهانگردی منتشر کرده است. مفاد این قطعنامه بیان­گر آن است که این انجمن توجه ویژه‌ای به اصلاح اثرات مخرب بر محیط‌زیست دارد. در گزارش این انجمن آمده است که: «درباره علل مشکلات زیست‌محیطی بحث‌های بسیاری شده است، اما هنوز نمی‌توان این علل را با اطمینان تحلیل و بررسی کرد. حتی در این میان کسانی هستند که به برخی از مشکلات به دیده تردید می‌نگرند. بااین‌حال مسلم است که محیط‌زیست به علت فعالیت‌های انسان در حال دگرگون شدن است و در صوتی که اقدامی موثر و کارساز انجام نشود، ممکن است با پیامدهای فاجعه باری مواجه شویم».

 انجمن جهانی سفر و گردشگری، در پنج بخش به بررسی

پیامدهای مهم زیست‌محیطی اقدام کرده است (11):

• گرمایش زمین.

• آسیب‌دیدگی دیدگی لایه ازون.

• باران‌های اسیدی.

• کم و آلوده شدن منابع آب.

• کاهش و آلودگی منابع خشکی موردنظر نظر پروژه‌های گردشگری.

در این بررسی‌ها انجمن جهانی سفر و گردشگری توجه خاصی به آلودگی منابع خشکی و کاهش آن مبذول داشته است. واضح است که مشکلات ناشی از کاهش منابع خشکی موردتوجه پروژه‌های گردشگری در درازمدت مدت بسیار جدی است. طبیعت‌گردی یا گردشگری بر مبنای طبیعت از شاخه‌های بسیار گسترده و همچنین به‌سرعت در حال گسترش گردشگری به شمار می‌رود. زیرشاخه‌های طبیعت‌گردی بر اساس تنوع محیط‌های طبیعی و انگیزه‌های بهره‌مندی از آن بسیار گسترده و پراکنده‌اند.

گردشگری مبتنی بر طبیعت، در محیط‌های بسته ساخته دست بشر هم­چون باغ‌وحش‌ها، باغ‌های گیاه‌شناسی، باغ‌های پرندگان و آکواریوم‌ها و در محیط باز طبیعی قابل انجام است. زیرشاخه‌های طبیعت‌گردی بر اساس تنوع محیط‌های طبیعی و انگیزه‌های بهره‌مندی از آن بسیار گسترده و پراکنده‌اند.

گردشگری می‌تواند اثرات مثبت و منفی زیادی بر روی محیط‌زیست بگذارد. اما مطالعات در این زمینه نشان داده است که اثرات منفی گردشگری خیلی بیش­تر از اثرات مثبت آن است. ولی دولت‌ها برای افزایش اثرات مثبت گردشگری می‌توانند نقش به سزایی ایفا کنند.

دولت‌ها می‌توانند با اعمال تدابیر مختلف، اثرات منفی گردشگری را کاهش دهند. ازجمله کارهایی که دولت‌ها می‌توانند انجام دهند بالا بردن سطح فرهنگ و آگاهی مردم، چه مردم بومی وچه گردشگران درزمینه حفظ محیط‌زیست است. زیرا هرچه آگاهی مردم در این زمینه بیش­تر شود مسلماً تلاش آن‌ها در نگهداری و مواظبت از پوشش گیاهی و جانوری بیشتر خواهد شد (18).

-اثرات منفی گردشگری بر آلودگی محیط­زیست

آلودگی آب

اگر طراحی سیستم مناسب فاضلاب برای هتل­ها و مکان‌های اقامت گردشگری در نظر گرفته نشود، آلودگی آب­های زیر زمینی را از طریق فاضلاب نزدیک رودخانه، دریاچه و یا ساحل در بر خواهد داشت و این وضعیت در سواحل یعنی جایی که هتل­ها قرار دارند و گردشگران نیز برای شنا به آن مناطق می‌روند، غیر عادی نیست. البته آلودگی آب­های سطحی، دریاچه­ها و دریا تنها از این طریق صورت نمی­گیرد بلکه خود فعالیت­های گردشگری همانند حمل و نقل قایق­های موتوری گردشگران و ریخته شدن سوخت قایق­ها به دریا و یا تمیز کردن قایق­ها و ریختن آب کثیف آن به دریا، بویژه در بنادر بسته که سیستم چرخش آب کند است موجبات آلودگی را فراهم می­آورد (18).

آلودگی هوا

گردشگری عموماً یک صنعت تمیز و پاک قلمداد می­شود. اما آلودگی هوا از جانب توسعه گردشگری از استفاده مفرط وسایل نقلیه احتراق داخلی(ماشین­ها, اتوبوس­ها و موتور سیکلت­ها) منتج می­شود که این وسایل برای یا به­واسطه گردشگران در نواحی ویژه خصوصاً نواحی جاذب گردشگر که تنها یک جاده دارد استفاده می­شود. البته آلودگی هوا شامل گرد و غبار برخاسته از زمین­های بدون پوشش گیاهی نیز می­شود (20). 

آلودگی صوتی

سر و صدای ناشی از موتورها، ماشین­ها، هواپیماها، مسابقات جذاب گردشگری (رالی و غیره) ماشین­های شن­سواری یا

ماشین­های برف­نوردی مثل سورتمه­ها و قایق­های موتوری می‌تواند برای گوش مضر بوده و فشارهای فیزیکی ایجاد نماید (20).

آلودگی بصری

این آلودگی می­تواند از چندین منبع ناشی شود:

هتل­هایی که دارای ساختمان­های ضعیف و بر خلاف قواعد ساختمان­های محلی هستند.

استفاده از مصالح ساختمانی نامناسب بر روی سطوح خارجی

طرح­های تسهیلات گردشگری که برنامه­ریزی خوبی ندارند.

چشم اندازهای نامناسب

استفاده از علایم تبلیغاتی بسیار بزرگ و حجیم

تسهیلات خطوط تلفن و برق و ...

تسهیلات ضعیف ساختمانی و چشم­اندازها­

همان­طور که خواهد آمد ریختن زباله نیز چشم انداز را آلوده می­سازد.

-مشکلات دفع مواد زاید

ریختن زباله در نواحی گردشگری مشکلی رایج است که به­دلیل تعداد زیاد افراد استفاده کننده از ناحیه و انواع مختلف فعالیت‌هایی مثل پیک نیک رفتن بوجود می­آید و نیز زباله­های جامد هتل­ها و مکان­هایی که هم زباله تولید می­کنند و هم مشکلات سلامت محیطی را از نظر جانوران موذی، بیماری­ها و آلودگی و ایجاد مناظر ناخوشایند بوجود می­آورند (20).

اثر تغییر اقلیم بر گردشگری

موضوع تغییر آب و هوا، مانند گرم شدن جهان ناشی از اثر گلخانه­ای، مسیله جدیدی در بعضی از نواحی توریستی به شمار می­رود. تغییر آب و هوای جهان دور از کنترل صنعت توریسم است و ممکن است به صورت پیاپی بر بسیاری از مقاصد توریسم در مکان‌هایی که مورد نظرند، رخ دهد. دماها به طور مشخص­تری در عرض­های بالا نسبت به عرض­های پایین افزایش می­یابد. این موضوع ممکن است طول فصول را در کشورهای عرض­های میانه، مانند انگلستان افزایش دهد. امروزه نوسان­های طبیعی آب و هوا (تابستان­های پرباران و زمستان­های کم) فشارهای قابل توجهی بر صنعت توریسم وارد می‌آورد. بنابراین می­توان گفت تحقیق درباره توریسم تا حدود زیادی به آب و هوا بستگی دارد. گرمایش جهانی، یکی از مهم­ترین پیامدهای افزایش تمرکز گازهای گلخانه­­ای و از عمده ترین دلیل­های دگرگونی اقلیمی شمرده می­شود. گرم­ترین سال، سال 1998 و دهه 1990 گرم­ترین دهه بود. مدل­های اقلیمی پیشنهادی گرمایش آینده حدود دو تا سه درجه سانتی­گراد در هر ده سال را نشان می­دهند. در هر دهه انتظار می­رود سطح آب دریا چهار تا 10 سانتی­متر بالا بیاید. وقوع حوادث جوی از

قبیل سیل و طوفان نیز انتظار می­رود. هم­چنین این گرمایش احتمال وقوع بسیاری از بیماری­ها از جمله مالاریا را در نقاطی از جهان افزایش می­دهد و این ممکن است منجر به نابودی توریسم شود. اغلب دوره­های شدت گرما از عوامل محدود

جدول 2- راهکار­های کاهش اثرات و آلودگی زیست­محیطی ناشی از گردشگری ناپایدار (21)

کننده نقاط شرقی مدیترانه­ای است که در روزهای زیادی، دما بیش از 40 درجه سانتی­گراد است.

کاهش در پوشش ابری در استرالیا، قرار گرفتن در معرض پرتوهای زیان­بار خورشید را افزایش می­دهد و ممکن است در اسپانیا و اغلب مکان­های عمومی مدیترانه­ای مالاریا شیوع یابد. آلپ­ها و دیگر پیست­های اسکی، بارش را کم تجربه می­کنند و این عوامل، تهدیدی جدی به شمار می­رود. یکی از بخش­های بسیار حساس توریسم در رابطه با تغییرات اقلیمی توریسم ساحلی است. نتایج احتمالی بالا آمدن سطح دریاهای آزاد و سایر ذخائر آلی منجر به از دست رفتن زمین­های وسیعی خواهد شد. بی­گمان تمام مناطق مسطح ساحلی مستعد فرسایش به­ویژه در دلتاهای رودخانه­ای و زمین­های باتلاقی دریایی به طور بالقوه در معرض تهدید قرار دارند (22).

بحث و نتیجه­گیری

توسعه پایدار مناسب­ترین رویکرد توسعه گردشگری است که برای این رویکرد می­توان همزمان عوامل اکولوژیکی و اقتصادی-اجتماعی را با هم در یک اجتماع توسعه داد. در بسیاری از کشورهای پیشرفته، گردشگری از جایگاه ویژه­ای برخوردار است و به عنوان منبع بسیار مهمی در اقتصاد آن کشورها محسوب می­شود. توسعه پایدار، توسعه همه جانبه است، زندگی کردن، تنها حق من و شما نیست بلکه آیندگان نیز حق دارند زندگی کنند و از آن لذت ببرند. در خصوص توسعه گردشگری و برآورد پایدار آن، نیازمند در نظر گرفتن سودمندی اقتصادی و پیامدهای اجتماعی گردشگری است. صنعت توریسم، فعالیت­های مختلفی را در بر گرفته و با بخش‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به صورت­های مستقیم و غیر مستقیم در ارتباط است. بنابراین از عوامل اساسی در ایجاد و تحول در بخش گردشگری، مطالعه  همه جانبه آثار مثبت، منفی و نگاه منطقه ای به توسعه گردشگری است.

برای دستیابی به موفقیت در توسعه گردشگری برنامه­ریزی در تمام سطوح الزامی است. توسعه گردشگری بدون برنامه­ریزی، موفقیتی را در بر نخواهد داشت و این باعث مسایل و مشکلات اجتماعی، اقتصادی و محیطی برای جامعه میزبان می شود. برای توسعه گردشگری پایدار و برنامه­ریزی در این زمینه سازمان­هایی که از منافع گردشگری بهره­مند می­شوند بیش­تر مشارکت داشته و بخشی از در آمدهای حاصل از گردشگری خود را برای رفاه و ارایه خدمات به گردشگران اختصاص دهند تا نقش مؤثری در توسعه پایدار ایفا نمایند. به دنبال افزایش جمعیت و فشار بر روی منابع طبیعی، مسأله گردشگری نیز اثرات نامطلوبی بر محیط زیست برجای می­گذارد.

 مسایلی از قبیل فرسایش خاک، تغییرات خط ساحلی، نابودی زیستگاه­های ساحلی، خشک شدگی یا آلودگی آب­های زیرزمینی و به خطر افتادن بهداشت و سلامتی ناشی از شبکه‌های ناکافی دفع زباله و فاضلاب، جوامع انسانی را تهدید می­کند. بهترین راه برای حل این مشکلات، توسعه پایدار گردشگری می­باشد. توسعه پایدار گردشگری به عنوان رهنمونی برای مدیریت کلیۀ منابع قلمداد می­شود. به طریقی که بتوان نیازهای اقتصادی و اجتماعی را برآورده ساخت و همگنی فرهنگی و سیستم­های حفاظت زندگی را همراه با افزایش عدالت و مساوات در توسعه، بهبود کیفیت زندگی جوامع و بوجود آوردن کیفیت برتر محیط زیست ایجاد کرد. بنابراین بهبود مدیریت زیست محیطی تسهیلات گردشگری برای کاهش آسیب­های آن گام اول جهت نیل به اهداف توسعه پایدار گردشگری می­باشد.

منابع

1. ادیب­پور ع ­الف. 1389. امکان­سنجی توان­های توسعه اکوتوریسم در منطقه حفاظت­شده بیستون کرمانشاه. پایان­نامه کارشناسی ارشد رشته جغرافیای طبیعی. دانشگاه زنجان، دانشکده علوم انسانی. ص­ص 38-19.
2. بنی­کمالی س. 1390. ارزیابی توان اکولویکی و اولویت­بندی پهنه‌های مستعد توسعه اکوتوریسم (مطالعه موردی: شهرستان مینو دشت). پایان­نامه کارشناسی ارشد رشته مدیریت جهانگردی. دانشگاه علامه طباطبائی، دانشکده مدیریت. ص­ص 25-8.
3. اشتری ف. 1392. ارزیابی پتانسیل­های اکوتوریستی شهرستان ایذه». پایان­نامة کارشناسی ارشد رشتة اکوتوریسم، دانشگاه اصفهان. ص­ص 11-17.
4. برومند ­امید م. 1392. تاثیر مشارکت مردم محلی بر توسعة اکوتوریسم (بخش اطاق­رود شهرستان لنگرود). پایان­نامة کارشناسی ارشد رشتة گردشگری، دانشگاه علم و فرهنگ. ص­ص 34-29.

­­­­­

1. سقایی م. 1386. امکان­سنجی اکوتوریسم در ایران. مجموعه مقالات همایش منطقه­ای جغرافیا، گردشگری و توسعه پایدار». اسلامشهر، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر. ص­ص 87-81.
2. ضیاع­شیخ­الاسلامی س. 1390. تبین نقش آموزش مردم محلی جهت توسعه پایدار گردشگری (مطالعه موردی: روستای ابیانه)». پایان­نامه کارشناسی ارشد رشته جغرافیا، دانشگاه علم و فرهنگ، دانشکده علوم انسانی. ص­ص 48-32.
3. ساحتی­مهر ع. 1391. نقش مدیریت و نگرش سیستمی در استفاده از فرصت­ها و چالش­ها در صنعت گردشگری. مجموعه مقالات همایش ظرفیت­های اقتصاد ایران با تأکید بر وضعیت گردشگری ایران در بستر جهانی شدن، جلد دوم، فیروزکوه، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد فیروزکوه. ص­ص 91-70.
4. دولت­شاه ص. 1390. امکان­سنجی توسعه گردشگری شهری (نمونه موردی: شهر خرم آباد). پایان­نامه مجنونیان ه. 1388. راهنمای آماده­سازی پارک ملی و مناطق حفاظت شده برای توریسم. تهران،انتشارات اتحادیه جهانی حفاظت محیط­زیست. ص­ص31-27.
5. زاهدی ش. 1391. مبانی توریسم و اکوتوریسم پایدار (با تاکید بر محیط­زیست). تهران، انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی. ص­ص 31-21.
6. قادری زهرا. 1387. اصول برنامه­ریزی توسعة پایدار. گردشگری روستایی. تهران. انتشارات سازمان شهرداری­ها و دهیاری­های کشور. ص­ص 138-135.
7. ضیایی م، تراب­احمدی م. 1391. شناخت صنعت گردشگری. تهران. انتشارات علوم اجتماعی. ص­ص 91-85.
8. قره­نژاد ح. 1386. مقدمه­ای بر توسعه گردشگری و مهمانپذیری. انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف­ آباد، چاپ اول. ص­ص 52-50.

1. مختاری ملک­آبادی ر. 1389. بررسی تحلیل پتانسیل­های گردشگری بخش باغ بهادران و برنامه­ریزی توسعۀ آن. پایان­نامه کارشناسی ارشد جغرافیا، دانشگاه اصفهان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی. ص­ص 43-39.
2. رستمی م. 1382. موانع و راهکارهای علمی توسعه گردشگری و تقویت جایگاه آن در گفتگوی فرهنگ­ها. مجموعه مقالات همایش بررسی سیاست­ها و برنامه­های توسعه جهانگردی در جمهوری اسلامی ایران، تهران، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی. ص­ص 30-23.
3. کاظمی مهدی. 1388. مدیریت گردشگری. تهران، انتشارات سمت. ص­ص 85-81.
   1. English Tourist Board. 2010. The green light; a guide to sustainable tourism. London: Author.
   2. Mason, P. 2013. Tourism Impacts, Planning and Management. Butterworth Heinman.
   3. رحیمی ب. 1386. موانع گسترش توریسم و راهکارهای توسعه گردشگری ایران. مجموعه مقالات همایش ظرفیت­های اقتصاد ایران با تأکید بر وضعیت گردشگری ایران در بستر جهانی شدن، جلد دوم، فیروزکوه، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد فیروزکوه. ص­ص56-46.
   4. سقایی م. 1389. چالش­های صنعت توریسم در ایران و راهکارهای بهبود و توسعه آن. مجموعه مقالات همایش ظرفیت‌های اقتصاد ایران با تأکید بر وضعیت گردشگری ایران در بستر جهانی شدن، جلد دوم، فیروزکوه، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد فیروزکوه. ص­ص77-50.
   5. تقوی ل، ناصح ن. 1395. اکوتوریسم و حوزه­های وابسته. سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی، بیرجند، انتشارات چهاردرخت. ص­ص 67-66.
   6. دهقانی م. 1391. بررسی اثرات اقتصادی و زیست­محیطی اکوتوریسم بر نواحی روستایی (مطالعة موردی: دهستان کمهر شهرستان سپیدان). پایان­نامة کارشناسی­ارشد، رشتة توسعة روستایی، دانشگاه سیستان و بلوچستان. صفحات 29-23.
   7. کارشناسی ارشد رشته جغرافیا، دانشگاه شهید چمران،
   8. دانشکده علوم انسانی. ص­ص 19-12.