کاربرد ابزارهای مدیریتی گردشگر – مبنا در مدیریت مناطق تفرجی

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 50، پاییز 98

کاربرد ابزارهای مدیریتی گردشگر – مبنا در مدیریت مناطق تفرجی

سمیه گلدوی^[1]*

S.galdavi@yahoo.com

                                                              مرجان محمدزاده^[2]

تاریخ دریافت: 10/09/94                                                                                                                 تاریخ پذیرش:21/02/95

چکیده

امروزه تقاضا برای استفاده تفرجی از محیط‏های طبیعی به طور چشمگیری افزایش یافته است. افزایش استفاده تفرجی در این مناطق منجر به تخریب منابع و در اغلب موارد موجب نارضاریتی بازدیدکنندگان شده­است. حفظ مناطق تفرجی و تامین رضایت بازدیدکنندگان نیاز به استفاده از رهیافت­هایی دارد که نظرات بازدیدکنندگان را در مدیریت مناطق تفرجی در نظر بگیرد. در مطالعه حاضر رهیافت­های مدیریت مناطق تفرجی – که در آن‌ها از نظرات بازدیدکنندگان در مدیریت مناطق تفرجی استفاده می­شود - شامل برنامه­ریزی مبتنی بر محل (PBP)، مدیریت مبتنی بر منافع (BBM)، سیستم مدیریت منظره (SMS) و استفاده از اطلاعات بازدیدکنندگان (NVUM) توصیف و نحوه اجرای آن‌ها ارایه شده است. PBPبر مبنای درک مفاهیم و ارزش‌های مردم در خصوص مکان‌های جغرافیایی مختلف است. این ارتباط و وابستگی بین مردم و مکان ممکن است روحی، روانی، اجتماعی، فرهنگی و یا ریشه در استفاده تاریخی افراد و گروه‌ها داشته باشد. BBM   بر مبنای منافع حاصل از تفرج است و منطقه را بر مبنای نتایج سودمند حاصل از استفاده تفرجی طبقه‌بندی می‌کند. SMS   یک ابزار مدیریت بصری است که استفاده از ترجیحات زیبایی­شناختی افراد را در برنامه‌ریزی و مدیریت تفرجی امکان‌پذیر می‌نماید. NVUM شامل اطلاعات جمع‌آوری شده از بازدیدکنندگان است که می‌تواند برای شناسایی رفتار، ترجیحات، نیازها، تقاضا و میزان رضایت بازدیدکنندگان در مدیریت منابع تفرجی استفاده شود. این ابزارها از نظرات مردم در تدوین دستورالعمل­های مدیریتی استفاده می­کنند. بنابراین با استفاده از این ابزارها می­توان در راستای مدیریت موفق مناطق تفرجی با تامین رضایت بازدیدکنندگان و حفظ کیفیت منطقه گام برداشت.

کلمات کلیدی: منابع تفرجی، برنامه‌های مدیریتی، حفاظت از منابع، رضایت بازدیدکنندگان، ابزارهای مدیتی

Human and Environment., No. 50 Autumn 2019

Rectreation areas management Application of tourism based management tools in recreational

Somayeh Galdavi ^[3]* (Correspondin Author)

                                                         S.galdavi@yahoo.com

Marjan Mohammadzadeh^[4]

Abstract

Nowadays, demand for the recreational use in natural environment has increased significantly. Increasing recreational use in these areas lead to destruction of natural resources and also caused to visitors' dissatisfaction. Maintaining recreational places and providing visitors' satisfaction require the use of approaches which consider visitors opinion in the recreational areas management. In this study, some approaches of recreational areas management, that use visitor's opinion in the recreational areas management including Place-Based Programming (PBP), Benefit-Based Management (BBM), Scenery Management System (SMS) and the use of visitor information (NVUM) have been described. PBP is based on understanding the people' concepts and values in different special geographic locations. The relationship and dependence between people and places may be associated with emotional, psychological, social, cultural and historical properties of individuals and groups which used the places. BBM is based on the benefits of outdoor recreation and classified recreational area based on the benefits of recreational use. SMS is a visual management tool which uses people's aesthetic preferences for recreational planning and management. NVUM includes information collected from visitors which can be used to identify visitors' behavior, preferences, needs, demands and their satisfaction that used for recreational resource management. These tools use people opinions for developing management protocols. Therefore, successful management of recreational areas associated with preparing visitors' satisfaction along with maintaining quality of recreational area can be possible using these tools.

Keywords: Recreational Resources, Management Programmes, Resource Protection, Visitors Satisfaction, Management Tools

مقدمه

ویژگی‌های جامعه صنعتی سبب شده بسیاری از مردم به تفرج‌گاه‌های طبیعی دور از شهرها روی آورند (1). این وضعیت در سراسر جهان رو به گسترش است و به تبع آن شمار استفاده‏کنندگان از این مناطق پیوسته رو به افزایش بوده است. تحلیل نیروها و عوامل مربوط به تقاضای تفریح و تفرج در کشور نیز نشان می‌دهد که این نیاز به سرعت رو به افزایش است (2). امروزه، پارک‌ها و مناطق تحت حفاظت               به طور فزاینده‌ای برای مردم حایز اهمیت هستند. این مناطق به دلایل گوناگون برای مردم مهم و حیاتی هستند: ارایه فضاهای باز و سبز، آسایش خیال و رهانیدن از مشغله­های زندگی، حفاظت از حیات وحش و دیگر عناصر تنوع زیستی و همچنین حفاظت از منابع تاریخی و فرهنگی که نشانگرهای مهمی از جامعه هستند و البته، از جنبه گردشگری و تفرج. این مناطق با ارایه فعالیت‌های اوقات فراغت سالم و رضایت‌بخش، برخورد صمیمی در محیط‌های بیرون، فرصت‌هایی برای ایجاد همبستگی خانواده، لذت بردن و قدردانی از محیط زیست طبیعی و میراث فرهنگی را در کنار حفاظت از محیط زیست، حیات وحش و تنوع زیستی، اشتغال و توسعه اقتصادی مردم محلی و جوامع و بسیاری از مزایای دیگر فرآهم می­نمایند (3). این امر سبب افزایش گرایش به تفرج و توریسم طبیعت محور در مناطق تحت حفاظت جهان گردیده است. با این حال، در بسیاری از کشورها اثرات مستقیم و غیر مستقیم فعالیت‌های تفرجی بر پوشش گیاهی در مناطق تحت حفاظت بررسی شده است. اثرات مستقیم مانند از بین رفتن پوشش گیاهی ناشی از ساخت جاده و سازه‌های مختلف، فشرده شدن خاک و لگدمال شدن پوشش گیاهی در اثر تردد گردشگر و اثرات غیر مستقیم شامل پراکندگی و افزایش علف‌های هرز توسط انسان و خودروها است (4). تغییرات ناشی از استفاده تفرجی را می‌توان با ممنوع کردن تمام چنین فعالیت‌هایی حذف نمود. با این حال، تفرج یک استفاده معمول از طبیعت است و حتی اگر استفاده تفرجی از مناطق طبیعی حذف شود تغییرات انسانی

حاصل از سایر فعالیت‌ها غیر از تفرج هنوز در داخل و نیز در خارج از منطقه به عنوان یک مشکل باقی می‌ماند (4 و 5). این موضوع سبب توسعه انواع چارچوب‌ها، مفاهیم و برنامه‌های مدیریت بازدیدکنندگان در مناطق تفرجی – گردشگری گردیده است. امروزه برنامه‌ریزی تفرجی با تمرکز بر فعالیت‌های تفرجی مبتنی بر طبیعت، همراه با کاهش اثرات بالقوه آن‌ها بر منابع طبیعی، یک چالش اصلی برای برنامه‌ریزان و متخصصان تفرجی در بسیاری از مناطق تحت حفاظت در سراسر جهان است (6). با این حال، چگونه می­توان پارک‌ها و مناطق تحت حفاظت را برای به حداکثر رساندن کارایی و سودمندی آن‌ها مدیریت نمود؟ به طور کلی، پارک‌ها و مناطق تحت حفاظت به منظور کسب دو هدف ایجاد می‌شوند: (1) حفاظت از منابع پارک و کیفیت تجربه بازدیدکننده و (2) تطابق استفاده بازدیدکننده و لذت بردن از حضور در منطقه. این اهداف می‌توانند مکمل هم باشند مثلا هنگامی که استفاده بازدیدکننده منجر به حمایت گسترده از پارک‌ها و مناطق تحت حفاظت می‌شود، از جمله فرصت‌های توسعه اقتصادی برای جوامع محلی و درآمد مورد نیاز برای مدیریت پارک‌ها. با این حال، این اهداف اغلب هنگامی که میزان و نوع استفاده بازدیدکننده منجر به ایجاد اثرات غیر قابل قبول بر منابع پارک و کیفیت تجربه بازدیدکننده می‌شود می‌توانند در تضاد با هم باشند (3).

در مطالعه حاضر برخی از رهیافت­های مدیریت مناطق تفرجی – که در آن‌ها از نظرات بازدیدکنندگان در مدیریت مناطق تفرجی استفاده می­شود - شامل برنامه­ریزی مبتنی بر محل^[5] (PBP)، مدیریت مبتنی بر منافع^[6] (BBM)، سیستم مدیریت منظره^[7] (SMS) و برنامه پایش اطلاعات بازدیدکنندگان ملی^[8] (NVUM) توصیف و مراحل و نحوه اجرای آن‌ها ارایه شده ­است. جدول 1 توصیفی کلی از این رهیافت­ها را نشان می­دهد.

این رهیافت­ها در مطالعات بسیاری استفاده شده­اند. از جمله اشتاین و کلارک (2001) در مطالعه‌ای رهیافت BBM را برای شناسایی، برنامه‌ریزی و مدیریت منافع حاصل از تفرج مبتنی بر طبیعت استفاده نمودند. آن‌ها با همکاری کمیسیون حفاظت از حیات وحش و شیلات فلوریدا، بازدیدکننده‌های محلی و غیر محلی را در پنج منطقه طبیعی در جنوب غربی فلوریدا مورد بررسی قرار دادند (7). همچنین، اشتاین و اندرسون (2002) ترکیبی از مدیریت مبتنی بر منافع (BBM) و مدیریت اکوسیستمی را برای برنامه‌ریزی    سیمای سرزمین در آبخیز دریاچه لیچ در مینه‌سوتا استفاده نمودند. آن‌ها بیان نمودند که با حرکت افراد بیش‌تری به مناطق روستایی جهت حفظ ارزش‌های متنوع سیمای سرزمین برنامه‌ریزان و مدیران نیاز به بررسی بیش‌تر سیمای سرزمین دارند. آن‌ها در مطالعه خود برای توسعه درک بهتر ارزش‌های سیمای سرزمین روستایی در یک اکوسیستم و مفهوم "مدیریت – منافع" تلاش نمودند (8). لیهی و اندرسون (2005) از رهیافت BBM برای بررسی منافع مورد انتظار جوامع محلی از مناطق تفرجی استفاده نمودند. آن‌ها با تنظیم پرسش‌نامه و تکمیل آن توسط جوامع محلی و کارکنان مدیریت مناطق تفرجی به بررسی منافع مورد انتظار جوامع از جنبه­های مختلف نظیر روحی – روانی، اجتماعی، اقتصادی و محیط­زیستی پرداختند. نتایج نشان داد که مدیریت پارک باید تعامل بیش‌تری با جوامع محلی داشته باشد و فرصت­های بیش‌تری برای برقراری این تعامل فراهم نماید (9). همچنین، دفتر برنامه­ریزی ایالات متحده (2009)، رهیافت BBM را برای مدیریت منطقه تفرجی دلتا ریور (Delta River) که شامل طبیعت و حیات وحش منحصربفردی بود استفاده نمود. این منطقه شامل 160 مایل آبراهه و 21 دریاچه و دارای ارزش­های فرهنگی، طبیعی و زیبایی­شناختی بود. آن‌ها در مطالعه خود نتایج و منافع مورد نظر مردم از فعالیت­های تفرجی را شناسایی نمودند و در مدیریت منطقه برای تامین آن‌ها برنامه­ریزی نمودند (10). همچنین، کیل و همکاران (2015) رهیافت BBM را برای بهبود طرح­ریزی و مدیریت یک منطقه تفرجی بر مبنای منافع و نتایج مورد نظر مردم از حضور در این منطقه تفرجی استفاده نمودند. همچنین، آن‌ها به بررسی نظرات مردم در خصوص ترجیحات و منافع مورد نظرها در دو گروه بازدیدکنندگان نزدیک و دور از منطقه پرداختند(11).

جدول 1 توصیف کلی از برنامه­های مدیریت بازدیدکنندگان برگرفته از لی و همکاران،) 2011)

سازمان مدیریت منطقه تفرجی جورجیا (2006) از رهیافت

SMS برای مسیرهای پیاده­روی طراحی شده در این منطقه

در سال 2004 نمود. آن‌ها در بررسی خود منطقه را براساس نظرات مردم و کارشناسان از نظر زیبایی­شناختی طبقه­بندی نمودند. سپس، میزان رضایت مردم از مسیرهای پیاده­روی طراحی شده را تعیین نمودند. آن‌ها از این رهیافت جهت تعیین محل ایجاد آلاچیق­ها، نقاط دید، اردوگاه­ها، منابع آبی و  مسیرهای فرعی برای رسیدن به این موارد استفاده کردند(12).  همچنین، جرموند (2009) از این رهیافت برای بررسی  تاثیر بصری توسعه نفت و گاز در اراضی ملی تحت حفاظت ایالات متحده استفاده نمود. نتایج پژوهش وی نشان داد که استخراج این منابع تاثیر بصری منفی در سیمای سرزمین دارد و وجود آن‌ها باعث کاهش زیبایی مناظر منطقه می­شود (13). پاکارد (2010) رهیافت SMS را برای طرح­ریزی سیمای سرزمین و توسعه دستورالعملی برای مدیریت تفرج در مناطق ساحلی در یاچه تاهو استفاده نمود. وی با استفاده از این رهیافت لیستی از شرایط سیمای سرزمین در مناطق ساحلی تهیه نمود. سپس، منطقه را براساس ویژگی­های سیمای سرزمین، با توجه به قابلیت جذابیت بصری و خصوصیات نوع سیمای سرزمین طبقه­بندی نمود (14). دفتر برنامه­ریزی اراضی ایالات متحده (2015) در ارزیابی محیط­زیستی سیستم خطوط لوله در Hawkeye از رهیافت SMS استفاده نمود و براساس       این رهیافت منطقه را در 5 طبقه شامل مناطق خیلی جذاب و خوش منظره تا مناطق با جذابیت خیلی کم طبقه­بندی نمود(15).

وایت و همکاران (2007) از برنامه NVUM برای تعیین   سطح استفاده تفرجی از اراضی جنگلی در دسترس در سطح ملی و منطقه­ای استفاده نمودند. آن‌ها در مطالعه خود از طریقه مصاحبه با بازدیدکنندگان اطلاعات مورد نیاز خود را تامین نمودند. آن‌ها اظهار نمودند که برنامه NVUM برای بسیاری از تحلیل­های مدیریتی و اجرایی در سطوح ملی و منطقه­ای مفید است (16). همچنین، برنز (2010) از اطلاعات جمع­آوری شده از طریق برنامه NVUM  جهت تحلیل وضعیت اراضی جنگلی ناحیه 6 در ایالات متحده استفاده و برنامه­های مدیریتی برای منطقه تدوین نمود. وی اظهار نمود که جمع­آوری اطلاعات در برنامهNVUM  می­تواند از طریق مصاحبه، پرسش‌نامه و تماس تلفنی تهیه شود و در تعیین برنامه­های مدیریتی استفاده گردد (17). سازمان جنگل ایالات متحده (2010) در گزارشی به بررسی نتایج پایش استفاده بازدیدکنندگان از مناطق تفرجی جنگلی پرداختند. آن‌ها در دوره­های 5 ساله پایش استفاده بازدیدکنندگان را به منظور تامین نیازهای بازدیدکنندگان با هدف حفاظت از منابع تفرجی و بررسی ترجیحات و علایق تفرجی افراد انجام می­دهند (18).

در خصوص رهیافت NVUM در ایران نیز پژوهش­هایی انجام شده است که در این مطالعات بیش‌تر به بررسی نیازها، ترجیحات تفرجی، تمایل افراد به پرداخت ورودیه، ارزش‌گذاری اقتصادی و حفاظتی مناطق تفرجی پرداخته شده است. از جمله اسماعیلی ساری و لطیفی اسکویی (1387) در مطالعه‌ای به ارزش‌گذاری اقتصادی – تفرج‌گاهی پارک جنگلی عون بن علی در تبریز پرداختند (19). نخعی و همکاران (1389) در مطالعه‌ای ارزش حفاظتی پارک جنگلی نور و میزان تمایل به پرداخت افراد (WTP) برای حفاظت از این پارک را با استفاده از روش ارزش‌گذاری مشروط (CVM) و پرسش‌نامه برآورد نمودند. نتایج نشان داد که 70 درصد افراد تحت بررسی حاضرند برای حفاظت از پارک جنگلی نور مبلغی پرداخت کنند. متوسط تمایل به پرداخت هر خانوار برای حفاظت از پارک 12646 ریال در ماه بدست آمد. همچنین، ارزش حفاظتی سالانه پارک برای هر هکتار 229707314 ریال برآورد شده است. نتایج آن‌ها نشان داد که پارک‌های جنگلی از ارزش حفاظتی بالایی برخوردار هستند که این نکته می‌تواند برنامه‌ریزان و مدیران اجرایی، اجتماعی و اقتصادی را در برنامه‌ریزی حفاظت و بهره‌برداری از منابع طبیعی یاری دهد (20). همچنین، خاکسارآستانه و همکاران (1390) ارزش تفریحی پارک‌های جنگلی شهر مشهد و میزان تمایل به پرداخت را با استفاده از روش ارزش‌گذاری مشروط و تکمیل 650 پرسش‌نامه برآورد نمودند. نتایج نشان داد 87 درصد افراد بررسی شده، حاضر به پرداخت مبلغی برای استفاده تفریحی از پارک‌های جنگلی شهر مشهد هستند و متوسط تمایل به پرداخت بازدیدکنندگان برای ارزش تفریحی این پارک‌ها 1287 ریال برای هر بازدید و ارزش کل تفریحی سالانه آن بیش از 3/6 میلیارد ریال برآورد شده است (21). ناجی و همکاران (1390) ارزش تفرجی پارک جنگلی قائم کرمان را با استفاده از روش ارزش‌گذاری مشروط برآورد نمودند. آن‌ها برای دست‌یابی به این هدف و برآورد تمایل به پرداخت افراد، از الگوی لوجیت، بر مبنای روش حداکثر دست‌یابی استفاده نمودند. نتایج نشان داد میانگین تمایل هر فرد به پرداخت برای بازدید از این منطقه 2157 ریال و تمایل به پرداخت سالانه هر خانوار 33/178191 ریال بوده است (22). صالح‌نیا و همکاران (1392) نیز ارزش بهبود وضعیت محیط زیستی دریاچه ارومیه را با استفاده از روش آزمون انتخاب برآورد نمودند. لذا در تحقیق خود به بررسی ترجیحات و استخراج مقادیر تمایل به پرداخت شهروندان ارومیه جهت بهبود ویژگی‌های محیط زیستی این دریاچه پرداختند. نتایج نشان داد که      بیش‌ترین تمایل به پرداخت به بهبود ارتفاع سطح آب از شرایط بحرانی فعلی به سطح مطلوب (26000 ریال در سال به ازای هر خانوار) تعلق دارد (23). زارع‌مهرجردی و ضیاآبادی (1392) نیز در مطالعه‌ای ارزش حفاظتی منطقه شیرکوه و روستاهای تفریحی مجاور و اندازه­گیری میزان تمایل به پرداخت افراد برای منافع حفاظتی این منطقه را برآورد نمودند. نتایج مطالعه آن‌ها نشان داد که 1/79 درصد افراد حاضر به پرداخت مبلغی جهت حفاظت از این منطقه هستند و متوسط تمایل به پرداخت ماهیانه هر خانوار مورد بررسی در این مطالعه برای حفاظت از منطقه، 31250 ریال برآورد شده است (24).

وال (2003) از رهیافت PBP برای تدوین و ارایه برنامه­های مدیریتی برای مناطق تحت حفاظت دریایی استفاده نمود. هدف وی حفظ تنوع زیستی و یکپارچگی منطقه و تامین نیازهای تفرجی بازدیدکنندگان منطقه بود (25). همچنین، دولینگ و همکاران (2006)، از رهیافت PBP برای برنامه­ریزی و مدیریت پارک­های شهری در سیتل استفاده نمودند. آن‌ها

اظهار کردند که جنبه­های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در مدیریت مناطق تفرجی پارک­ها تاثیرگذار است و این جنبه­ها را در مطالعه خود مورد بررسی قرار دادند (26). همچنین، فارنوم و کروگر (2008) رهیافت PBP را در مدیریت 4 منطقه جنگلی استفاده نمودند. آن‌ها در مطالعه خود رهیافت PBP را تشریح و بیان نمودند که مفاهیم و ارزش­های مکانی می­تواند   به عنوان یک راهنما در طرح­ریزی فعالیت­های مدیریتی استفاده شوند (27). همچنین، ویلیامز و همکاران (2009) از رهیافت برنامه­ریزی مبتنی بر مکان (PBP) برای مدیریت یک منطقه تحت حفاظت استفاده نمودند. آن‌ها بیان نمودند مکان نقش مهمی در تعیین برنامه­های مدیریتی به منظور حفاظت از مناطق با مشارکت مردم دارد. آن‌ها در مطالعه خود درک افراد از مکان‌های مختلف یک منطقه تفرجی حفاظتی و نیز احساس تعلق مکانی را بین بازدیدکنندگان، مردم محلی و موسسات ذی‌نفع بررسی نمودند (28).

مطالعات انجام شده در زمینه رهیافت­های ذکر شده در تفرج‌گاه‌­های طبیعی نشان می­دهد که استفاده از نظرات و دیدگاه­های بازدیدکنندگان در مدیریت تفرج‌گاه‌­ها نقش مهمی در تامین نیازها و ترجیحات تفرجی افراد و به طبع در تامین رضایت بازدیدکنندگان دارد. همچنین استفاده از این رهیافت­ها امکان استفاده از نظرات مردم را در تدوین دستورالعمل­های مدیریتی فرآهم می­کند که این امر در مدیریت موفق مناطق تفرجی با تامین رضایت بازدیدکنندگان و حفظ کیفیت منطقه موثر است. در مطالعه حاضر به معرفی و توصیف ابزارهای مدیریتی گردشگر - مبنا در مناطق تفرجی پرداخته می­شود.

مواد و روش­ها

در این بخش نحوه اجرای هر یک از رهیافت­های ذکر شده توصیف می­شود.

• سیستم مدیریت منظره (SMS)

سیستم مدیریت منظره در اواسط 1990 برای ادغام "سیستم‌های مدیریت منابع بصری" متفاوت که توسط سازمان خدمات جنگل و دفتر برنامه­ریزی ایالات متحده استفاده می­شد، ایجاد گردید. این برنامه توسط معماران سیمای      سرزمین برای تهیه نقشه کیفیت منظره و حساسیت سیماهای سرزمین طبیعی به طوری که ترجیحات بصری مردم در فعالیت‌های برنامه‌ریزی‌شده سازمان و تصمیم‌گیری‌های مدیریت گنجانده شود، توسعه یافت (29). این رهیافت امکان ادغام زیبایی­شناسی با دیگر منابع بیولوژیکی، فیزیکی و اجتماعی – فرهنگی را در فرایند طرح­ریزی فراهم می­کند (30). این سیستم بر مدیریت اکوسیستم­ها و توسعه دستورالعمل­های مدیریتی بر مبنای مدیریت سیمای سرزمین تاکید دارد. این رهیافت توسط سازمان ذکر شده برای مدیریت اراضی جنگلی ایجاد و سپس بطور گسترده در مناطق مختلف استفاده گردید (14). فرآیند SMS شامل مراحل ذیل است.

- یکپارچه­سازی مناظر موجود: در این مرحله درجه دست­نخوردگی و تمامیت خصوصیت سیمای سرزمین در مناطق مختلف و بر عکس، درجه قطع شدن و یا اختلال در مشاهده خصوصیات سیمای سرزمین تعیین می­شود.

- تعیین طبقات جذاب خوش منظره: ارزش نسبی منظره اراضی را در یک خصوصیت سیمای سرزمین مشخص بر اساس شکل اراضی، پوشش گیاهی، زمین­شناسی، ویژگی­های فرهنگی و ویژگی­های منابع آب بیان می­کند.

- تعیین قابلیت دید سیمای سرزمین: قابلیت دید تابعی از ملاحظاتی مانند سابقه دیدن بینندگان، طول مدت مشاهده، تعداد بینندگان، درجه جزئیات قابل تشخیص و تغییرات فصلی است. قابلیت دید اهمیت نسبی مناظر مختلف سرزمین نظیر جنگل و همچنین حساسیت آن منظره به تخریب بالقوه بر اساس فاصله از یک بیننده را نشان می­دهد.

- تحلیل مولفه اصلی: درک مردم از جذابیت­های سرزمین را توصیف و در شناسایی مکان‌های جذاب از دید مردم کمک می­کند. این امر امکان به رسمیت شناختن ذهنیت مردم نسبت به سیمای سرزمین منطقه و تعیین اهمیت نسبی زیبایی­شناسی را برای مردم فراهم می­کند.

- تعیین قابلیت جذب بصری: اشاره به توانایی نسبی       هر سیمای سرزمین برای تطبیق تغییرات بشر بدون ایجاد تغییر در خصوصیات سیمای سرزمین و کیفیت منظره دارد. SMS ابتدا کیفیت مناظر سیمای  سرزمین را از طریق  ایجاد

طبقات متنوعی از نظر منظره شامل طبقه ممتاز، معمولی و کمینه طبقه­بندی می­کند (13) و به طور کلی در ارزیابی کیفیت مناظر در سیمای سرزمین از معیارهای شکل زمین، پوشش گیاهی، خاک، اجسام آبی و زمین­شناسی سطحی استفاده می­نماید (13، 14و 31). SMS یک ابزار مورد استفاده برای طرح­ریزی و اجرای فعالیت­های مدیریت اراضی             با در نظر گرفتن اهداف خصوصیات سیمای سرزمین و شرایط منظره است (14). به عنوان نمونه پاکارد (2010) از رهیافت SMS برای طرح­ریزی کاربری تفرجی در سواحل دریاچه Tahoe در ایالات متحده استفاده کرد. وی لیست جامعی از ویژگی­های سیمای سرزمین منطقه جمع­آوری نمود. در هر بخش از سرزمین با استفاده از GPS موقعیت جغرافیایی منطقه را ثبت و اطلاعاتی در خصوص شکل زمین و توپوگرافی، تیپ و نوع پوشش گیاهی، نوع گونه­های درختی، نوع پوشش سرزمین (طبیعی یا انسان­ساخت)، وجود اجسام آبی و نوع آن، ساختارهای زمین­شناسی و نوع سازه­های انسانی (در صورت وجود) جمع­آوری نمود. همچنین، از هر منطقه تعدادی عکس که به خوبی ویژگی­های بصری سرزمین را نشان دهد تهیه نمود. سپس از اطلاعات بدست آمده که به وضوح تفاوت­های خصوصیات سیمای سرزمین منطقه در بخش­های مختلف را نشان می­داد برای طبقه­بندی سواحل دریاچه بر مبنای قابلیت جاذبه بصری و نوع خصوصیات سیمای سرزمین استفاده نمود. این طبقه­بندی به طور مستقیم در اتباط با چگونگی        توسعه تسهیلات در سرزمین با توجه به اثرات کیفیت مناظر سرزمین است. ایشان بر این اساس دستورالعملی برای طراحی سواحل منطقه بر مبنای ویژگی­های بصری حال حاضر سرمین فراهم نمودند (14).

• مدیریت مبتنی بر منافع (BBM)

مدیریت منابع طبیعی منافعی شخصی، اقتصادی، اجتماعی و محیط­زیستی مهمی را برای بازدیدکنندگان و مردم محلی فرآهم می­کند (9). چارچوب BBM انواع فرصت­های تفرجی را برای تامین رضایت بازدیدکنندگان و جوامع فرآهم می­کند.    به این منظور، مدیریت موثر مناطق طبیعی تحت حفاظت نیاز به درک مناسبی از بازدیدکنندگان تفرجی که ارزش­های متفاوتی برای منابع قایلند، دارد (11). پژوهش‌گران و متخصصان منابع طبیعی رهیافت مدیریت مبتنی بر منافع (BBM) را به منظور شناسایی، برنامه‌ریزی و مدیریت منابع

تفرجی اتخاذ کرده‌اند. این رهیافت برای ترکیب ارزش­های مناطق تفرجی در مدیریت منابع ایجاد شده (9) و سعی در شناسایی نتایج مثبت تفرجی و برجسته نمودن این منافع در برنامه‌های مدیریتی به منظور تدوین برنامه­هایی جهت تامین منافع را دارد (7). این منافع ممکن است جنبه­های مختلف شخصی، اجتماعی، اقتصادی و محیط­زیستی را در برگیرد (11). مدیریت مبتنی بر منافع نوعی طبقه­بندی در منطقه انجام می­دهد که این طبقه­بندی بر مبنای نتایج بالقوه مفید )اجتماعی، فیزیکی و روانی) حاصل از شرکت در فعالیت‌های تفرجی / تفریحی است (32).            این رهیافت، پس از تعیین منافع مورد نظر مردم، منطقه را بر مبنای منافع قابل دست‌یابی طبقه­بندی می­کند.                                     به این ترتیب،BBM  یک ابزار مفهومی برای کمک به تحلیل نیاز و یا تقاضای تفرج است (29).

تعریف نفع از درایور و همکاران (1987) به نقل از اشتاین و اندرسون (2002) یک تغییر حالت مطلوب و یا بهبود شرایط یک فرد، گروه، جامعه و یا حتی موجودات غیر از انسان است. این استفاده از کلمه منفعت در شناسایی پیشرفت‌های مشخص که ممکن است نتیجه‌ای از مدیریت مناطق طبیعی برای افراد،

خانواده‌ها، جوامع و یا حتی گروه‌های اجتماعی بزرگ‌تر باشد

مفید است خواه این پیشرفت قابل اندازه‌گیری باشد مانند افزایش سود و یا اندازه‌گیری آن سخت باشد مانند رشد معنوی (8). مدیریت مبتنی بر منافع (BBM) بر تعیین و برنامه‌ریزی برای منافع در همه زمینه‌های مدیریت تفرج، از دستورالعمل‌های اجرایی سازمان‌ها تا تخصیص بودجه تاکید می‌کند (33). چارچوب مدیریت مبتنی بر منافع (BBM) که در ایالات متحده، کانادا و نیوزیلند استفاده شده است برای ترکیب بهتر تمام ارزش‌های مناطق طبیعی در چارچوب مدیریت طراحی شده است. اگر چه تحقیق و اجرای BBM برای مدیریت مناطق تفرجی مبتنی بر طبیعت متمرکز شده است، با این حال، BBM یک رهیافت ساختار ‌یافته برای شناسایی و برنامه‌ریزی برای محاسبه طیف متنوعی از ارزش‌ها و منافع مدیریت اکوسیستم فراهم می‌کند (8). BBM بیان می‌کند که مدیران منطقه طبیعی نه تنها باید برای کمک به بازدید کننده در محل برای دست‌یابی به منافع روانی و فیزیولوژیکی از یک منطقه طبیعی (به عنوان مثال آمادگی جسمانی، رهایی از استرس، آموزش محیط‌زیستی) کار کنند بلکه باید جوامع محلی، کل جامعه (به عنوان مثال ایالت، کشور و غیره) و محیط زیست را نیز هنگام توسعه برنامه‌های مدیریت در نظر بگیرند (8). BBM تمام منافع مرتبط با اوقات فراغت، تفرج و گردشگری را دربرمی‌گیرد. در این رابطه درایور و همکاران (1991) (به نقل از اشتاین و کلارک، 2001) منافع شخصی افراد از حضور در فعالیت‌های تفرجی را به صورت جدول 2 طبقه‌بندی نموده‌اند.

جدول 2 طبقات اصلی منافع شخصی حاصل از تفرج  درایور و همکاران (1991) به نقل از اشتاین و کلارک،) 2001)

اگر چه به طور خاص شناسایی تمام منافع مناطق طبیعی    یک گام مهم در برنامه‌ریزی سیمای سرزمین است، بیش‌تر منافع برای اظهارات توصیفی کوتاه یا روش‌های اندازه‌گیری خاص سودمند نیستند. به عنوان مثال، یک منطقه تفرجی محلی ممکن است نقش مهمی در بهبود رضایت ساکنان جامعه خود داشته باشد اما چگونه جامعه دقیقا معنی می‌شود و چگونه رضایت ساکنان جامعه اندازه‌گیری می‌شود یک فرایند دشوار و گاهی مبهم است. با این حال، منافعی مانند رشد اقتصادی و افزایش فرصت‌های شغلی بسیار آسان‌تر شناسایی و اندازه‌گیری می‌شود. این موضوع به این معنا نیست که منافعی که اندازه‌گیری آن‌ها سخت است نباید در فرایند برنامه‌ریزی استفاده شوند، بلکه این منافع تنها نیاز به شناسایی و توضیح توسط افرادی که آن منافع را کسب می‌کنند دارند (8).

مدیران منابع طبیعی در تولید منافع نقش دارند. مدیران می‌توانند فرصت‌هایی برای مردم از طریق مدیریت ویژگی‌های اجتماعی، بیوفیزیکی و مدیریتی فراهم کنند. بنابراین، آن‌ها نیاز به درک روابط بین ویژگی‌های خاص محیط‌زیستی و منافع ارزش‌مند دارند. از طریق مدیریت این ویژگی‌های محیط‌زیستی، مردم باید قادر به رسیدن به منافع مورد نظر خود از سیمای سرزمین باشند خواه آن منافع شامل برداشت چوب باشد و یا منفعت حاصل از پیاده‌روی در جنگل برای از بین بردن استرس (8). چهار عامل در ارتباط با استفاده انسان از محیط طبیعی وجود دارد:

• تعاملات: فعالیت‌هایی که انسان‌ها در آن اثرات مستقیم و یا غیرمستقیم در سیستم‌های طبیعی ایجاد می‌کنند.
• نیازها (تقاضا): نیروهایی که فعالیت‌های        توصیف شده در بالا را تولید می‌کند. این خواسته­ها به نوبه خود ارزش‌ها و درک مردم را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
• ارزش‌ها: به عنوان "اهمیت، معنا، ابزار و یا اولویت­های افراد یا فرهنگ‌ها در مورد مواد مادی یا غیر

مادی که پایه و اساس تفکرات، رفتار و فرهنگ انسانی را تشکیل می‌دهند، تعریف شده است.

• درک /برداشت‌ها: آن‌چه مردم باور دارند یا می‌دانند. برداشت‌ها بر مبنای بخش تجربه و همچنین فرهنگ، آموزش و ارتباطات است. برداشت به نوبه خود ممکن است نگرش و رفتار افراد را تحت تاثیر قرار دهد.

برای درک طیف وسیعی از استفاده‌های انسانی نیاز به شناسایی و درک این عوامل است. به عبارت ساده‌تر راه‌های مختلفی وجود دارد که انسان می‌تواند در تعامل با محیط‌های طبیعی باشد. به منظور مدیریت این تعاملات، درک ماهیت و وسعت تعاملات و نیروهای محرک و شکل‌دهنده آن‌ها از جمله ارزش‌ها و برداشت استفاده‌کنندگان هم به عنوان افراد مجزا و هم به صورت شبکه‌های اجتماعی، گروه‌ها و جوامع مهم است (34).

به عنوان نمونه لیهی و اندرسون (2009) رهیافت BBM را در آبخیز کاسکاسکی در ایالت ایلی­نویز در ایالات متحده امریکا برای بررسی منافع جوامع محلی حاضر در این منطقه استفاده نمودند. اهمیت این منطقه به دلیل وجود گستره اراضی جنگلی همراه با گونه­های در معرض خطر انقراض است. همچنین، بسیاری از پرندگان مهاجر از این منطقه به عنوان توقفگاه       در حین مهاجرت استفاده می­کنند که این موضوع سبب استفاده از BBM جهت شناسایی و تامین منافع جوامع محلی و گردش‌گران در راستای حفاظت از محیط زیست منطقه گردید. به این منظور، آن‌ها پرسش‌نامه­ای تهیه و توسط افراد بومی منطقه و نیز کارکنان بخش مدیریت منطقه تکمیل نمودند. سوالات پرسش‌نامه به گونه­ای تهیه شده بود که بتواند منافع کسب شده از جنبه­های اقتصادی، اجتماعی، روحی روانی و محیط­زیستی را نشان دهد. همچنین، آن‌ها سعی در شناسایی خصوصیات اجتماعی جوامع محلی، منافع مطلوب مورد نظر جوامع و جمع­بندی پیشنهادات اعضای جوامع برای افزیش فرصت­های کسب منافع در آینده داشتند. تعداد 41

پرسش‌نامه تکمیل شد که این تعداد، 10 پرسش‌نامه توسط کارکنان بخش مدیریت منطقه، 9 عدد توسط گردش‌گران، 5 عدد توسط کشاورزان،10 عدد توسط ساکنین منطقه و ذی‌نفعان محلی، 4 عدد توسط بخش صنعتی و 3 عدد توسط علاقمندان به محیط زیست تکمیل گردید. نتایج بررسی آن‌ها نشان داد که افراد با دیدگاه­ها و شرایط استفاده متفاوت، منافع متفاوتی از منطقه نیز مد نظر آن‌ها است. به عنوان مثال    یک گردشگر و یک کشاورز هر یک به دنبال کسب منافع متفاوتی از منطقه هستند. بخش عمده­ای از مصاحبه­شوندگان اذعان نمودند که این منطقه جاذبه­های گردشگری بسیاری دارد و گردشگری به عنوان یک صنعت می­تواند نقش مهمی در رونق اقتصادی منطقه داشته باشد. همچنین، نتایج نشان داد بین بخش مدیریت منطقه و منافع کسب شده توسط جوامع محلی تعامل وجود دارد و مدیران جهت حفظ منطقه باید در بهبود و تقویت این روابط تلاش نمایند (9).

• برنامه‌ریزی مبتنی بر محل (PBP) 

برنامه‌ریزی مبتنی بر محل (PBP) با فرضی کاملا متفاوت از SMS وBBM  ایجاد شده است. در این رهیافت به جای برنامه‌ریزی بر مبنای نتایج مفید، جهت درک مفاهیم نمادین و احساسی و وابستگی مردم به مکان‌های جغرافیایی تلاش می‌کنند (29). PBP اشاره به نوعی از طرح­ریزی زمین و   منابع طبیعی دارد که ارزش­های گوناگون انسانی، استفاده­ها، تجارب و فعالیت­هایی که افراد در مکان‌های جغرافیایی مشخص انجام می­دهند، در طرح­ریزی و برنامه­ریزی سرزمین در نظر می­گیرد. این رهیافت تاکید بر شناسایی استفاده کنونی، ارزش­ها و مفاهیم دارد. در این رهیافت، اغلب سعی می­شود شرایط آینده مورد نظر برای سیمای سرزمین تعیین شود. این رهیافت ذی‌نفعان را قادر می­سازد انواع استفاده­های ممکن از مکان را برای آینده نزدیک نظیر 10 تا 20 سال آینده شناسایی کنند (27).

مفهوم مکان متخصصین و افراد معمولی را در مدیریت      اراضی طبیعی، طرح­ریزی تفرجی ناحیه­ای، مباحث مربوط به جوامع محلی، حفاظت مناطق طبیعی و توسعه جوامع دخیل می­کند (28). ارزش­های مکانی مولفه­های مهمی هستند که روش­هایی که مردم از محیط لذت می­برند، استفاده می­کنند و تجربه کسب می­نمایند را نشان می­دهند (27).

ایده اصلی برنامه­ریزی مبتنی بر محل این است که علاقمندی به مکان مهم و متفاوت از علاقمندی نسبت به منابع است. بین ارزش نهادن به یک منبع و ارزش نهادن به یک محل که ممکن است حاوی منابع باشد و یا نوع خاصی از یک مکان باشد تفاوت وجود دارد. برنامه­ریزی مبتنی بر محل مفاهیم، ارزش­ها و وابستگی به یک مکان خاص را علاوه بر مفاهیمی که آن مکان به عنوان یک نوع محل خاص یا مکان حاوی یک منبع است، در نظر می­گیرد. درک مفاهیم مهم مکان‌ها برای مردم و گروه­ها می­تواند طرح­ریزان، مدیران و تصمیم­گیران را برای توسعه دستورالعمل­های مدیریتی که این ویژگی­های مهم را حفظ می­کنند کمک نماید. بنابراین، برنامه­ریزی مبتنی بر مکان فرصت­های ذیل را فراهم می­کند (27):

• توانمندسازی اعضای جامعه و ایجاد حس همکاری.
• ایجاد روابط مثبت و حس اعتماد.
• استفاده فعالانه از ذی‌نفعان (هم سازمان‌ها و    هم مردم) در فعالیت­های برنامه­ریزی منطقه.
• تعامل در یادگیری متقابل.
• توضیح خط مشی­ها و مبانی مدیریت.
• سطح تعارض­ها و جبران آن‌ها.
• ارایه طرح جامع.
• ترکیب طیف گسترده­ای از مفاهیم مکانی در برنامه­ریزی و مدیریت.
• تمرکز بر شباهت­های ذی‌نفعان نسبت به تفاوت­ها.

فرآیند برنامه­ریزی مبتنی بر محل امکان برقراری تعامل بین افرادی که در یک مکان زندگی، کار و حرکت می­کنند و کسانی که به آن مکان اهمیت داده و علاقمند هستند را برای مدیران فراهم می­کند. به عبارت دیگر، برنامه­ریزی مبتنی بر محل بین مکان و مردم تعامل برقرار می­کند (27).

به عنوان مثال فارنوم و کروگر (2008) از رهیافت PBP برای مدیریت تفرجی سرزمین در جنوب غربی مونتانا که شامل     یک منطقه جنگلی و کوهستانی، مناطق مسکونی و کشاورزی است، استفاده نمودند. این منطقه قابلیت استفاده برای فعالیت­

های تفرجی نظیر اسکی، پیاده­روی، اتومبیل­رانی در برف و مشاهده مناظر را دارد. آن‌ها ابتدا 12 منطقه که قابلیت بالایی برای توسعه تفرج در منطقه را داشتند انتخاب نمودند. سپس ویژگی­های بیوفیزیکی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیط زیستی آن را جمع­آوری نمودند. برای آگاهی از              شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی منطقه از نظرات مردم و نیز کارشناسان استفاده گردید. همچنین، نظرات افراد در خصوص این‌که چه مکانی را برای انجام فعالیت­های تفرجی ترجیح می­دهند جمع­آوری گردید و به این طریق حس تعلق مکانی را در توسعه گردشگری در منطقه استفاده نمودند. در تحلیل نهایی جهت انتخاب مکان‌های نهایی برای توسعه تفرجی از نتایج بررسی احساس تعلق مکانی در منطقه استفاده گردید. در نهایت، از بین 12 منطقه مناسب برای توسعه توریسم، با توجه به محدودیت­های بودجه، شرایط و نیازهای منطقه تنها 3 منطقه انتخاب شد. نتایج بررسی آن‌ها نشان داد در برخی بخش­های سرزمین اکوسیستم جنگلی تخریب یافته که نیاز به کاشت درخت و احیای اراضی جنگلی برای بهبود وضعیت سیمای سرزمین منطقه است (27).

• برنامه پایش اطلاعات بازدیدکننده (NVUM)

پایه­های برنامه NVUM در سال 1996 توسط سازمان خدمات جنگل ایالات متحده به عنوان یک پروژه آزمایشی آغاز شد و از سال 2000 رسما در سراسر سیستم جنگل­های ملی اجرا شده است. سازمان خدمات جنگل ایالات متحده انواع مختلفی از داده‌ها مانند داده‌های سرشماری دفتر اطلاعات Bureau، نظرسنجی بازدیدکننده، نام‌نویسی از ابتدای مسیر، سوابق مشارکت عمومی، کمپینگ و مجوزهای جنگل‌کاری را برای برنامه‌ریزی سفر جمع­آوری و استفاده می­کنند. دور اول اجرای برنامه NVUM از ژانویه 2000 تا سپتامبر 2003     به طول انجامید (16). اطلاعات جمع‌آوری شده از بازدیدکنندگان می‌تواند در مدیریت منابع تفرجی استفاده شود. NVUM اطلاعاتی در مورد مشارکت کارکنان سازمان و رفتار، ترجیحات، نیازها، تقاضا و میزان رضایت بازدیدکنندگان در مناطق تفرجی جمع­آوری می‌کند. این رهیافت از سوالات استاندارد و یک پروتکل نمونه ارایه شده توسط دانشمندان سازمان خدمات جنگل بهره می­برد. برنامه‌ریزان از داده‌هایNVUM  برای درک ویژگی‌ها و ترجیحات بازدیدکننده در استفاده از زمین‌های عمومی و برآورد تقاضای تفرجی آینده استفاده می‌کنند (29). در این رهیافت میزان رضایت بازدیدکنندگان، ترجیحات و نیازهای تفرجی آن‌ها، هزینه­ها و شرایط اقتصادی اجتماعی نظیر میزان هزینه رسیدن به محل، تمایل به پرداخت ورودیه، ارزش‌گذاری اقتصادی - حفاظتی و تفرج‌گاهی ممکن است بررسی شوند.

به عنوان نمونه مافی‌غلامی و همکاران (1390) در مطالعه‌ای به ارزش‌گذاری اقتصادی تفرج‌گاه‌های طبیعی در منطقه چشمه دیمه استان چهارمحال و بختیاری با استفاده از روش هزینه سفر منطقه‌ای پرداختند. اساس این روش بر تخمین رابطه بین تعداد افراد مراجعه کننده به منطقه و بعد مسافت اماکن مسکونی این افراد از پارک است. این روش براساس استفاده از نقشه، دیدگاه و خصوصیات اقتصادی – اجتماعی بازدیدکنندگان از تفرج‌گاه‌ و نیز افزایش هزینه و مسافت دسترسی به منطقه است. نتایج نشان داد که متغیرهایی مانند سن، سطح سواد و مقدار درآمد ماهانه بازدیدکنندگان، تاثیر عمده‌ای بر استفاده از تفرج‌گاه‌ها دارند. بررسی سطح سواد و مقدار درآمد ماهانه بازدیدکنندگان نشان داد که میان          این متغیر و تعداد روزهای بازدید از تفرج‌گاه‌ و نیز تمایل به پرداخت ورودیه، همبستگی بالایی وجود داشت. نتایج            در عین حال نشان داد که سطح تحصیلات نیز نقش مهمی در جذب گردش‌گران چشمه دیمه داشته است (35).

 جمع­بندی

رشد فزاینده جمعیت نیاز به استفاده از مناطق تفرج‌گاهی را افزایش داده است، اما عدم تعادل در مورد حضور گردش‌گران و استفاده ناصحیح و بدون برنامه بر عملکرد اکوسیستم‌ها اثرات مخرب دارد. اسحاقی‌راد و همکاران (1390) در این زمینه اظهار نمودند تفرج و توریسم در عرصه‌های طبیعی بیش‌تر بر غنای گونه‌های گیاهی اثر می‌گذارد و سبب حذف گونه‌های حساس و در معرض خطر می‌شود. امروزه صنعت گردشگری بسیار بزرگ و در حال رشد است (4). موفقیت در صنعت گردشگری به گونه­ای که منابع حفظ و رضایت گردش‌گران تامین گردد زمانی حاصل می­شود که نظرات، نیازها، ترجیحات و انتظارات بازدیدکنندگان در مدیریت مناطق تفرجی در نظر گرفته شود. به این منظور، رهیافت­هایی برای مدیریت و برنامه­ریزی بازدیدکنندگان ایجاد شده که در آن‌ها از نظرات و خواسته­های بازدیدکنندگان در تدوین دستورالعمل­های مدیریتی استفاده می­شود. این رهیافت­ها شامل برنامه­ریزی مبتنی بر محل (PBP)، مدیریت مبتنی بر منافع (BBM)، سیستم مدیریت منظره (SMS) و استفاده از اطلاعات بازدیدکنندگان (NVUM) است. جدول 3 خلاصه­ای از ویژگی­های هر یک از رهیافت­ها را نشان می­دهد.

جدول 3 خلاصه­ای از ویژگی­های رهیافت­های مدیریت بازدیدکنندگان

PBP بر مبنای درک مفاهیم و ارزش‌های مردم در خصوص مکان‌های جغرافیایی مختلف است. این ارتباط و وابستگی بین مردم و مکان ممکن است روحی، روانی، اجتماعی، فرهنگی و یا ریشه در استفاده تاریخی افراد و گروه‌ها داشته باشد.          به عنوان نمونه، ویلیامز و همکاران (2009) از رهیافت برنامه­ریزی مبتنی بر مکان (PBP) برای مدیریت یک منطقه تحت حفاظت استفاده نمودند. آن‌ها در مطالعه خود بیان نمودند که مکان نقش مهمی در تعیین برنامه­های مدیریتی به منظور حفاظت از مناطق با مشارکت مردم دارد. آن‌ها در مطالعه خود درک افراد از مکان‌های مختلف یک منطقه تفرجی حفاظتی و نیز احساس تعلق مکانی را بین بازدیدکنندگان، مردم محلی و موسسات ذی‌نفع بررسی نمودند (28).

 SMSرهیافتی است که ارزش­های زیبایی­شناختی را در برنامه­ریزی و مدیریت مناطق تفرجی استفاده می­کند. تفرج دارای ارزش‌های شخصی، معنوی و روانی است که از فردی به فرد دیگر متفاوت است. بنابراین، ظرفیت لذت بردن از         یک رودخانه وحشی و یا یک سمفونی که کالاهای غیر مادی نامیده می‌شوند نیز بین افراد مختلف، متفاوت است. این ویژگی همچنین در مباحث زیبایی‌شناسی نیز مطرح می‌شود. یعنی ارزیابی شخصی افراد از جنبه‌های مهم زیبایی‌شناسی واریانس بزرگ‌تری نسبت به نظرات افراد در مورد برای یک جفت کفش معمولی خواهد داشت (36). به این ترتیب، فضاهای گردشگری به میزان جذابیت خود می‌توانند گردش‌گران را به سوی خود جذب کنند. جذابیت ساختارمند جاذبه‌ها در زمینه جذب گردشگری دارای اهمیت است (1). SMS مناطق تفرجی را در 5 طبقه شامل خیلی جذاب و خوش­منظره تا مناطق با جذابیت خیلی کم طبقه­بندی می­کند و براین اساس مدیریت، طرح­ریزی و برنامه­ریزی را برای مناطق تفرجی انجام می­دهد. به عنوان نمونه، سازمان مدیریت منطقه تفرجی جورجیا (2006) در پروژه­ای از این رهیافت جهت تعیین محل ایجاد آلاچیق­ها، نقاط دید، اردوگاه­ها، منابع آبی و مسیرهای فرعی برای رسیدن به این سایت­ها به گونه­ای که افراد از مسیرهای خوش­منظره عبور کنند، استفاده کردند (12). همچنین، پاکارد (2010) در پژوهشی اظهار نمود SMS برای فهرست­برداری و تحلیل ارزش­های زیبایی­شناختی سیمای سرزمین ایجاد شده است (14).

رهیافت BBM بر مبنای منافع حاصل از تفرج است و منطقه را بر مبنای نتایج سودمند حاصل از استفاده تفرجی طبقه‌بندی می‌کند. اشتاین و اندرسون (2002) بیان نمودند روش‌های سنتی که ارزش‌های سیمای سرزمین را تعیین می‌کند         (به عنوان مثال بازار فرآیند تعریف شده برای تعیین ارزش چوب، مواد معدنی و دیگر منابع طبیعی است) برای در نظر گرفتن طیف گسترده‌ای از ارزش‌هایی که مردم برای طبیعت قایلند مناسب نیست. بسیاری از مردم در منطقه به دلایلی حضور می­یابند که از طریق سیستم بازار نمی‌توان اندازه‌گیری نمود. آن‌ها اظهار نمودند BBM با شناسایی منافع و مدیریت مبتنی بر منافع این نقیصه را می‌تواند رفع نماید. اگر چه BBM نیاز دارد تا برنامه‌ریزان و مدیران به شناسایی منافع مطلوب حاصل از فعالیت­های تفرجی بپردازند، با این حال آن‌ها باید بدانند که چطور سیمای سرزمین می‌تواند برای ارایه فرصت‌های منافع مطلوب مدیریت شود. برای ادغام کامل رهیافت BBM با مدیریت اکوسیستم باید منافع مورد نظر مردم را شناسایی و بررسی نمود که چگونه این منافع با توجه به ویژگی‌های سیمای سرزمین و فنون مدیریت قابل دست‌یابی است (8). همچنین، اشتاین و کلارک (2001) در مطالعه خود منافع افراد از شرکت در فعالیت‌های تفرجی را با توجه به انگیزه حضور آن‌ها بررسی نمودند. نتایج نشان داد تمامی بازدیدکنندگان ترجیحات مشابه برای فعالیت‌ها و محیط‌های تفرجی داشتند، اما انگیزه‌های آن‌ها برای حضور در محیط و فعالیت‌ها متفاوت بوده است. بازدیدکنندگان غیر محلی اولویت بالایی را برای اکتشاف و آموزش قرار می‌دهند. بازدیدکنندگان محلی برای رهایی از استرس و احساس استقلال در این منطقه حضور داشتند. آن‌ها بیان نمودند برای کمک به بازدیدکنندگان غیر محلی جهت دست‌یابی          به تجربه‌های مطلوب، برنامه‌ریزان می‌توانند اطلاعات آموزشی قابل دسترسی آسان را توسعه دهند (به عنوان مثال،              مراکز بازدیدکننده، نقشه‌ها، تورهای طبیعت) و مسیرهای پیاده‌روی با انگیزه‌های ذهنی گردش‌گران طراحی کنند      (به عنوان مثال، کشف، لذت بردن و یادگیری در مورد طبیعت). برای کمک به بازدیدکننده‌های محلی جهت دست‌یابی به تجربه‌های مورد نظر آن‌ها، برنامه‌ریزان باید فعالیت‌های متنوع تفرجی با هدف جلب رضایت آن‌ها فراهم

کنند. این مطالعه نشان داد، مدیران برای ارایه فرصت‌های تفرجی با کیفیت باید انگیزه حضور بازدیدکنندگان را در نظر گرفته و ترکیبی از فعالیت­های مختلف و متنوع تفرجی را برای آن‌ها فراهم اورند (7).

گیل‌عسگر و همکاران (1390) بیان نمودند کمبود اعتبار، نیروی انسانی متخصص و ماهر و نبود متولی شخصی مشکل اصلی پارک‌های جنگلی شمال کشور است. همچنین روش‌های مدون و مشخصی برای مدیریت بازدیدکنندگان وجود ندارد (2). این موضوع نشان می‌دهد که نیاز به استفاده از انواع چارچوب‌ها، برنامه‌ها و رهیافت­های مدیریت بازدیدکنندگان نظیر PBP، BBM، SMS و NVUM برای مدیریت مناطق تفرجی در کشور به ویژه برای مناطق تفرجی جنگلی شمال کشور وجود دارد. در این خصوص، تجزیه و تحلیل عوامل موثر بر خواسته‌های مردم از نقطه نظر اقتصادی و اجتماعی می‌تواند به پیش‌بینی نیازها و کمبودهای مناطق گردشگری کمک‌های قابل توجهی نماید. از آنجا که مدیریت مطلوب مناطق تفرجی نیاز به اطلاعات در مورد جریان مکانی و زمانی استفاده بازدیدکننده در مناطق تفرجی طبیعی برای کمک به شناسایی تهدیدات بالقوه مربوط به گردشگری برای منابع طبیعی و فرهنگی یک منطقه و کیفیت تجارب بازدیدکنندگان دارد،‌استفاده از رهیافت NVUM می­تواند بسیار موثر باشد. از NVUM می­توان برای شناسایی نیازها، ترجیحات و تمایلات تفرجی مردم، تعیین ارزشی که مردم برای بازدید و استفاده از مناطق تفرجی قایل هستند،‌ ارزش‌گذاری حفاظتی و نیز تمایل مردم به پرداخت ورودیه استفاده نمود. هم چنین می­توان از SMS، PBP و BBM به ترتیب  برای تعیین محل­های خوش­منظره، احساس تعلق مکانی و منافع مورد نظر مردم هنگام حضور در مناطق تفرجی و تامین خواسته­های آن‌ها استفاده نمود. بنابراین استفاده از شیوه‌های درست         مدیریت منابع طبیعی با رویکرد توسعه پایدار در کنار آگاهی از کارکرد اکوسیستم‌ها و بهره‌برداری مستقیم یا غیر مستقیم از خدمات و کالاهای حاصل از آن‌ها ضروری است.

نتیجه‏گیری

افزایش جمعیت و پیامدهای ناشی از زندگی صنعتی، نیاز انسان به مناطق تفرجی / تفریحی با جلوه‌هایی از طبیعت را جهت رفع خستگی ناشی از زندگی ماشینی و آرامش روحی افزایش داده است. این امر سبب افزایش بیش از حد بازدیدکنندگان در برخی از مناطق تفرجی گردیده است. به منظور مدیریت صحیح و مناسب مناطق تفرجی به گونه­ای که نیازها و ترجیحات بازدیدکنندگان تامین و کیفیت مناطق تفرجی حفظ گردد نیاز به استفاده از ابزارهای مدیریتی است. در مطالعه حاضر برخی از رهیافت­های مدیریت مناطق تفرجی – که در آن‌ها از نظرات بازدیدکنندگان در مدیریت مناطق تفرجی استفاده می­شود - شامل برنامه­ریزی مبتنی بر محل (PBP)، مدیریت مبتنی بر منافع (BBM)، سیستم مدیریت منظره (SMS) و استفاده از اطلاعات بازدیدکنندگان (NVUM) توصیف و نحوه اجرای آن‌ها ارایه شده است. PBP برنامه­ریزی مبتنی بر محل مفاهیم، ارزش­ها و وابستگی به یک مکان خاص را علاوه بر مفاهیمی که آن مکان به عنوان یک نوع محل خاص یا مکان حاوی یک منبع است، در نظر می­گیرد. فرآیند برنامه­ریزی مبتنی بر محل امکان برقراری تعامل بین افرادی که در یک مکان زندگی، کار و حرکت می­کنند و کسانی که به آن مکان اهمیت می­دهند و علاقمند هستند برای مدیران فراهم می­کند. به این ترتیب، برنامه­ریزی مبتنی بر محل بین مکان و مردم تعامل برقرار می­کند. این رهیافت با فرضی کاملا متفاوت از SMS، و یاBBM  ایجاد شده است. به گونه­ای که به جای برنامه‌ریزی بر مبنای زیبایی­شناختی و نتایج مفید حاصل از تفرج، این رهیافت جهت درک مفاهیم نمادین، احساسی و وابستگی­های مردم (حس تعلق مکانی) به مکان‌های جغرافیایی تلاش می‌کند. BBM مدیریت مبتنی بر منافع درک روابط متقابل بین انسان و محیط طبیعی را بهبود می­دهد، تعداد گزینه­های مدیریتی را برای مدیران افزایش و کیفیت فعالیت­های مدیریتی را ارتقا می­دهد. همچنین، مدیریت منافع همکاری و تعامل بین ذی‌نفعان،            پایش طولانی­مدت، بازاریابی بر مبنای فرصت­های منافع و اهداف شفاف مدیریتی را افزایش می­دهد. این رهیافت در واقع نشان می­دهد که مدیران مناطق طبیعی نه تنها باید به بازدید کنندگان برای دست‌یابی به منافع روانی و فیزیولوژیکی در یک منطقه طبیعی (به عنوان مثال منافعی نظیر آمادگی جسمانی، رهایی از استرس، آموزش­های محیط‌زیستی) کمک نمایند بلکه باید جوامع بومی منطقه و نیز کل یک جامعه (به عنوان مثال ایالت، کشور و غیره) و محیط زیست را هنگام توسعه و طرح­ریزی برنامه‌های مدیریت در نظر بگیرند. به این ترتیب، مردم به دلیل منافعی که از طبیعت کسب می­کنند در حفظ و نگهداری محیط می­کوشند و فعالانه در این امر مشارکت می­نمایند. تمرکز بر روی منافع مورد نظر به عنوان هدف برنامه‌ریزی منجر به مدیریت کارآمدتر و قابل قبول تفرج در دراز مدت شود. به این ترتیب چارچوب مدیریت مبتنی بر منافع برای ترکیب کردن ارزش‌های تفرجی منطقه در     مدیریت منابع طبیعی است. این رهیافت با بررسی انگیزه افراد از حضور در محیط و فعالیت­های مورد نظر آن‌ها به مدیران جهت طرح­ریزی و برنامه­ریزی صحیح برای منطقه کمک می­نماید. SMS یک ابزار مدیریت بصری است که توسط معماران لنداسکیپ جهت تهیه نقشه کیفیت منظره و حساسیت لنداسکیپ‌های طبیعی توسعه یافته است. این رهیافت با استفاده از ترجیحات زیبایی افراد در فعالیت‌های برنامه‌ریزی و مدیریت سازمان امکان‌پذیر می‌نماید. رهیافت SMS امکان ادغام خصوصیات زیبایی­شناسی با دیگر منابع بیولوژیکی، فیزیکی و اجتماعی – فرهنگی را در فرایند طرح­ریزی فراهم می­کند و به مدیران در شناسایی مکان‌هایی که برای بازدیدکنندگان جذاب است و به طور کلی پربازید هستند کمک می­نماید. NVUM رهیافتی است که با پایش استفاده­های بازدیدکنندگان طی زمان در کل منطقه مطالعاتی نیازها، ترجیحات و انتظارات بازدیدکنندگان و نیز میزان رضایت آن‌ها را بررسی می­کند. همچنین، این رهیافت وضعیت منطقه و تغییرات احتمالی آن در اثر فعالیت­های انسانی را ارزیابی می­کند. این رهیافت با اجرای برنامه­های پایشی منظم به مدیران جهت بررسی و تعیین میزان کارآمدی برنامه­های

مدیریتی اجرا شده و در حال اجرا در منطقه کمک می­نماید. این برنامه برای محل جغرافیایی مشخص براساس موضوع مورد نظر با طرح سوالات مشخص قابل اجرا است. به عنوان مثال تجزیه و تحلیل عوامل موثر بر خواسته‌های مردم از نقطه نظر اقتصادی و اجتماعی می‌تواند به پیش‌بینی نیازها و کمبودهای مناطق گردشگری کمک‌های قابل توجهی نماید.                 از جمله این عوامل ارزشی است که مردم برای بازدید و استفاده از این مناطق تفرجی قایل هستند که جز منافع مستقیم تفرج‌گاه‌ها بوده و مردم آن را با بیان مبالغ تمایل به پرداخت ابراز می‌کنند (37). بررسی این موضوع با استفاده از رهیافت NVUM امکان­پذیر است. به طور کلی، هر یک از رهیافت­های بررسی شده، مراحل و روش‌های کلی خود را دارد و تمام آن‌ها هر دو شرایط محیط‌زیستی و تجربی (اجتماعی) را مورد بررسی قرار می‌دهند. این ابزارها از نظرات مردم در تدوین دستورالعمل­های مدیریتی استفاده می­کنند. بنابراین با استفاده از این ابزارهای مدیریتی می­توان در راستای مدیریت موفق مناطق تفرجی با تامین رضایت بازدیدکنندگان و حفظ کیفیت منطقه گام برداشت.

منابع

1- افراخته، حسن، و خدایی، بهرامعلی، ساماندهی گردشگری در تفرج‌گاه‌های پیراشهری هماهنگ با ظرفیت تحمل محیطی، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی. بهار 1390، جلد 17، شماره 20: 69-88.

2- گیل‌عسگر، رمضان، کیوان، صائب، ارجمندی، رضا و خراسانی، نعمت الله، تدوین استراتژی یکپارچه زیست محیطی پارک جنگلی صفارود به روش ANP. فصلنامه علوم و فنون منابع طبیعی، بهار 1390، سال ششم، شماره 1: 111-125.

3. Manning, R. E, 2014. Research to guide management of outdoor recreation and tourism in parks and protected areas, Koedoe, Vol. 56, No. 2: 1-7.

4- اسحاقی‌راد، جواد، حیدری، مهدی، مهدوی، علی، و زینی‌وندزاده. منیر، تاثیر فعالیت‌های تفرجی بر پوشش گیاهی و خاک پارک جنگلی (مطالعه موردی: پارک جنگلی چقاسبز ایلام)، مجله جنگل ایران، بهار 1390، سال سوم، شماره1: 71 – 80.

5. Stankey, G.H., Cole, D. N., Lucas, R. C., Petersen, M. E. & Frissell, S. S. 1985. The Limitso f AcceptableChange (LAC) System for WildernessPlanning. UnitedStates Departmentof Agriculture & ForestService. General Technical Report INT-176.

6. Burns, R. C. & Moreira, J. C. 2013. Visitor Management in Brazil’s Protected Areas: Benchmarking for Best Practices in Resource Management. The George Wright Forum. Vol. 30. N. 2: 163-170.

7. Stein, T. V. & Clark, J. K. 2001. Taking a Benefits-Based Approach to Understanding, Planning, and Managing NatureBased Recreation in Florida. http://sofew.cfr.msstate.edu/papers /2204stein.pdf. Viewed at 10.08.2014. Pages: 10.

8. Stein, T. V. & Anderson, D. H. 2002. Combining benefits-based management with ecosystem management for landscape planning: Leech Lake watershed, Minnesota. Landscape and Urban Planning. Vol. 60: 151–161.

9. Leahy, J. E. & Anderson, D. H. 2005. Fireworks, duck races, and haunted trails: a benefits-based management research project involving rural Illinois communities & federally managed outdoor recreation areas. www.for.gov.bc.ca/hfd/ library/documents/bib93250/78.pdf. Vewed at 05.03.2015.

10. The Bureau of Land Management (BLM). 2009. Appendix 8.1 Benefits Based Recreation Management. http://www.blm.gov/style/medialib/ blm/ak/gdo/delta_river_plan.Par.52643.File.dat/_08_DeltaProposedAppendices8.1.pdf. Viewed 10.5.2015.

11. Kil, N. Holland. S. M. & Stein, T. V. 2015. Experiential Benefits, Place Meanings, and Environmental Setting Preferences between Proximate and Distant Visitors to a National Scenic Trail. Environmental Management. Vol 55:1109–1123.

12. Georgia appalachian trail club. 2006. Plan for management of the appalachian trail. In georgia. http://www.appalachiantrail.org/docs/local-management-plans/2006-georgia-a-t-club-local-management-plan.pdf. Veiwed 05.02.2015.

13. Germond, T. L. 2009. Evaluating Methods for Measuring and Managing the Cumulative Visual Effects of Oil and Gas Development on Bureau of Land Management National Conservation Lands in the Southwestern United States. A Thesis Submitted to the Graduate School of the University of Massachusetts Amherst in partial fulfillment of the requirements for the degree of master of regional planning. Scholarworks .umass.edu/cgi/viewcontent.cgi?Article=1446&context=theses. Viewed 02.03.2015.

14. Packard, T. E. 2010. A process for defining landscape-specific design guidelines for the shoreland of Lake Tahoe. Thesis Submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of Master of Landscape Architecture in Landscape Architecture in the Graduate College of the University of Illinois at Urbana-Champaign. https://www.ideals.illinois.edu/bitstream/handle/2142/16911/1 _Packard_Thomas.pdf?sequence=2. Viewed 05.02.2015.

15. Bureau of Land Management, North Dakota Field Office, Dickinson, North Dakota. 2015. Hawkeye Pipeline System Project Draft Environmental Assessment. EA Number: DOI-BLM-MT-C030-2015-146-EA. www .blm.gov/style/medialib/blm/mt/blm_programs/lands/hess_hawkeye.Par.4605.File.dat /Hess%20Hawkeye%20EA.pdf. viewed 02.05.2015.

16. White, E. M. Zarnoch, S. J. & English, D. B.K. 2007. Area-Specific Recreation Use Estimation Using the National Visitor Use Monitoring Program Data. http://www.fs.fed.us/pnw/pubs/ pnw_rn557.pdf. Viewed at .10.03.2014.

17. Burns, R. 2010. Social Science Research in USDA Forest Service Region 6. http://gorgevitalsigns.org /recreation/SustRec/Region6NResearch.pdf. Viewed 10.07.2014.

18. USDA Forest Service. 2010. National Visitor Use Monitoring Results USDA Forest Service National Summary Report. http://www.fs.fed.us/recreation/programs/nvum/nvum_national _summary_fy2009.pdf. Viewed 02.02.2015.

19- اسماعیلی ساری، عباس، و لطیفی اسکویی، نگین، ارزش‌گذاری اقتصادی – تفرج‌گاهی پارک جنگلی عون بن علی تبریز، علوم و تکنولوژی محیط زیست، زمستان 1387، شماره 4، 208 – 217.

20- نخعی، نجمه. مرتضوی، سید ابوالقاسم، امیرنژاد، حمید، و نوازی، محمدعلی، برآورد ارزش حفاظتی پارک جنگلی نور با استفاده از روش ارزش‌گذاری مشروط، اقتصاد کشاورزی، 1389، جلد 4، شماره 1: 171-189.

21- خاکسارآستانه، حمیده، دانشور، محمود، کلاته عربی، وحید، و اکبری، سید محمدرضا، برآورد ارزش تفریحی پارک‏های جنگلی شهر مشهد با استفاده از روش ارزش‌گذاری مشروط (CVM). تحقیقات اقتصاد کشاورزی، تابستان 1390، جلد 3، شماره 2. صص 61-78.

22- ناجی، محمد، بنی‌اسدی، مصطفی، صالح، ایرج، و رفیعی، حامد، برآورد ارزش تفرجی پارک جنگلی قائم کرمان با استفاده از روش ارزش‌گذاری مشروط. مجله جنگل ایران، انجمن جنگلبانی ایران، پاییز1390، سال 3، شماره 3: 233-241.

23- صالح‌نیا، مینا، حیاتی، باب الله، قهرمان‌زاده، محمد، و مولایی، مرتضی، برآورد ارزش بهبود وضعیت محیط‌زیستی دریاچه ارومیه: کاربرد روش آزمون انتخاب. نشریه اقتصاد و توسعه کشاورزی، زمستان 1392، جلد 27، شماره 4: 267-276.

24- زارع‌مهرجردی، محمدرضا، و ضیاآبادی، مریم، ارزش طبیعت­گردی حفاظت از منطقه تفریحی- گردشگری شیرکوه یزد، علوم و تکنولوژی محیط زیست، بهار 1393، دوره شانزدهم، شماره 1: 123-131.

25. Wahle, C. 2003. Place-based conservation in the US: the emergence and challenges of marine protected areas. http://marineprotectedareas. noaa.gov/pdf/fac/wahle_context_final_monday.pdf. Viewed at .10.07.2014.

26. Dooling, S. Simon, G. & Yocom, Ken. 2006. Place-based urban ecology: A century of park planning in Seattle. Urban Ecosyst. 9: 299–321.

27. Farnum, J. O. & Kruger, L. E. 2008. Place-Based Planning: Innovations and Applications from Four Western Forests. http://www.fs.fed.us/pnw/pubs/pnw_gtr741.pdf. Viewed at .10.05.2014.

28. Williams, D. Stewart, W. & Kruger, L. 2010. Place-Based Conservation: Advancing Social Theory and Practice. http://www.parklab.uiuc.edu/place_final_draft_5-22-11.pdf. Viewed 15.08.2014.

29. Cerveny, L. K., Blahna, D. J., Stern, M. J., Mortimer, M. J. S., Predmore, A. & Freeman, J. 2011. The Use of Recreation Planning Tools in U.S. Forest Service NEPA Assessments. Environmental Management. 48:644–657. DOI 10.1007/s00267-011-9701-9.

30. United States Department of Agriculture &Forest Service. 1995. Landscape Aesthetics

A Handbook for Scenery Management. www.fs.fed.us/cdt/carrying_capacity/landscape_aesthetics _handbook_701_no_append .pdf. viewed 05.03.2014.

31. Scott, R. 2011. Scenic resources inventory and assessment newberry volcano egs demonstration project Deschutes County, Oregon. http://www.blm.gov/or/districts/ prineville/plans/files/Scenic _Report.pdf. Viewed at .10.07.2014.

32. McCool, S. F., Clark, R. N. & Stankey, G. H. 2007. An Assessment of Frameworks Useful for Public Land Recreation Planning. General Technical Report PNW-GTR-705. http://www.fs.fed.us /cdt/carrying_capacity_planning/assessment_frameworks_pnw_gtr705.pdf.

33. Ellis,G. D., Compton, D. M. Tyson, B. & Bohlig, M. 2002. Campus Recreation Participation, Health, and Quality of Life. Recreational sports journal. VOL. 26. NO. 2: 51 – 60.

34. Ormsby, J., Moscardo, G., Pearce, P. & Foxlee, J. 2004. A Review of Research into Tourist and Recreational Uses of Protected Natural Areas, Great Barrier Reef Marine Park Authority. Research publication no. 79.

35- مافی‌غلامی، داوود، نوری‌کمری، اکرم، و یارعلی، نبی الله، ارزش‌گذاری اقتصادی تفرج‌گاه‌های طبیعی با استفاده از روش هزینه سفر منطقه‌ای (مطالعه موردی: چشمه دیمه استان چهارمحال و بختیاری)، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، بهار 1390، شماره 75: 1-16.

36. Davis, R. K. 1963. Recreation planning as an economic problem. NATURAL RESOURCES JOURNA4L. Vol: 239 – 249.

37- راحلی، حسین، خداوردیزاده، محمد، نجفی‌علمدارلو، حامد، برآورد ارزش تفرجی روستای بند ارومیه به روش ارزش‌گذاری مشروط، تحقیقات اقتصاد کشاورزی، زمستان 1389، جلد 2، شماره 4: 49-62.