ارزیابی سواد محیط‌زیستی دانشجویان دانشگاه ملایر با استفاده از مدل‌های تصمیم‌گیری چند معیاره

مقاله پژوهشی

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 60، بهار 1401 صص 229-245

ارزیابی سواد محیط­زیستی دانشجویان دانشگاه ملایر با استفاده از مدل­های

 تصمیم­گیری چند معیاره

میرمهرداد میرسنجری^*[1]

mmmirsanjari@malayeru.ac.ir

 فوزیه بیگ محمدی[2]

 فاطمه محمدیاری²

 فریبا هدایت زاده²

تاریخ دریافت: 24/08/99                                                                                                             تاریخ پذیرش: 29/11/99

چکیده

زمینه و هدف: سواد محیط­زیست توان درک نظام­های طبیعی است که زندگی ما را بر روی سیاره زمین ممکن می­سازد، بنابراین در یک جامعه برخوردار از سواد محیط زیستی، جامعه­ای پایدار است که می­داند حیاتش وابسته به محیط­زیست است. در مطالعه حاضر میزان سواد محیط­زیستی (آگاهی، نگرش و عملکرد) دانشجویان دانشگاه ملایر در خصوص جنبه­های مختلف محیط­زیست مورد ارزیابی قرار گرفت.

روش بررسی: روش این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از لحاظ نحوه گردآوری داده­ها از نوع تحقیقات توصیفی - پیمایشی است. جامعه آماری کلیه دانشجویان در حال تحصیل در نیمسال دوم تحصیلی سال 1397 -1396 می­باشد که در 7 دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، علوم پایه، فنی مهندسی، ادبیات و علوم انسانی، علوم ریاضی و آمار، کشاورزی و عمران و معماری مشغول به تحصیل هستند. اهمیت و اولویت­بندی شاخص­های سواد محیط­زیستی با استفاده از مدل تصمیم­گیری تحلیل سلسله مراتبی بررسی شد.

یافته­ها: بر اساس نتایج دانش، نگرش و عملکرد دانشجویان نسبت به محیط­زیست در سطح نسبتاً مطلوبی قرار دارد اما در بین دانشکده­ها همسان نیست. بالاترین میزان دانش در دانشجویان دانشکده منابع طبیعی و محیط­زیست و سپس دانشکده کشاورزی بود. بر اساس نتایج از بین سه معیار اصلی دانش، نگرش و عملکرد، بیشترین اولویت با معیار دانش با وزن 69/0 بود. همچنین معیار عملکرد با وزن 23/0 و نگرش با وزن 07/0 به ترتیب اولویت­های دوم و سوم را از دید دانشجویان داشته­اند.

بحث و نتیجه­گیری: در بین سه معیار دانش، نگرش و عملکرد معیار دانش بالاترین اهمیت را دارد. بالابودن وزن دانش محیط زیستی دانشجویان و اگاهی داشتن از عوامل تخریب محیط زیست و درک اینکه کدام عامل در جامعه امروزی محیط زیست را بیشتر تهدید می­کند نویدی برای داشتن محیط زیست سالم و رسیدن به توسعه پایدار است. همچنین این نتیجه که دانشجویان حوزه­های علوم محیطی، درک بهتری نسبت به محیط­زیست و مسایل مربوط به آن دارند، لزوم گنجاندن آموزش محیط­زیست کارآمد را در کل مراکز آموزش عالی برجسته­تر می­سازد. لذا دانشگاه­ها می­توانند با آموزش و افزایش سطح سواد محیط­زیستی دانشجویان در تربیت نیروی انسانی متخصص و مسؤول در قبال محیط زیست گام مؤثری در جهت تحقیق اهداف توسعه پایدار بردارند.

واژه­های کلیدی: سواد محیط­زیستی، توسعه پایدار، آموزش محیط­زیست، فرآیند تحلیل سلسله مراتبی، دانشگاه ملایر

Human and Environment, No. 60, Spring 2022, pp.229-245

Assessment of Environmental Literacy among Malayer University Students Using Multi-Criteria Decision-Making Models

     Mir Mehrdad Mirsanjari^*[3]

mmmirsanjari@malayeru.ac.ir

 Fouzieh Bigmohammadi[4]

 Fatemeh Mohammadyari²

 Fariba Hedayatzadeh²

Abstract

Background and Objective: Environmental literacy is the ability to understand the natural systems that make our lives on planet possible, so in an environmentally literate society, there is a sustainable society that knows that its life depends on the environment. In this study, the level of environmental education (knowledge, attitude and practice) of students of Malayer University regarding different aspects of the environment was evaluated.

Method: The method of this research is applied in terms of purpose and in terms of data collection is descriptive-survey research. The statistical population of all students is studying in the second semester of 2016 -2017. In 7 faculties of Natural and Environmental Sciences, Basic Sciences, Engineering, Literature and Humanities, Mathematics and Statistics, Agriculture, Civil Engineering and Architecture Studying. The importance and prioritization of environmental literacy indices were investigated using the hierarchical analysis decision making model.

Findings: Based on the results of students' knowledge and attitude about the environment, they are at a relatively good level but it's not the same in faculties. The highest level of knowledge was in the students of the Faculty of Natural Resources and Environmental Sciences and then at the Faculty of Agriculture. Then, the importance and prioritization of environmental literacy indicators were studied. To this end, a hierarchical analysis decision making model was used. Based on the results of the three main criteria of knowledge, attitude and practice, the highest priority was the knowledge standard with a weight of 0.69. Also, the performance criterion with weight of 0.23 and attitude with weight of 0.07 respectively had second and third priorities in terms of students.

Discussion and Conclusion: Among the three criteria of knowledge, attitude and practice of knowledge criterion are the most important. Raising the weight of students' environmental knowledge and understanding of environmental degradation factors and understanding which factors are most threatening the environment in today's society are promising for having a healthy environment and achieving sustainable development. Also, the result is that students in the environmental sciences have a better understanding of the environment and related issues, Emphasizes the need to incorporate efficient environmental education throughout higher education institutions. Therefore, universities can increase the level of environmental education of the students in the training of human resources specialists and responsible for the environment to take effective steps to research the goals of sustainable development.

Keywords: Environmental Education, Sustainable Development, AHP, Malayer University

مقدمه

مشکلات و مسائل محیط زیستی، آسایش و آرامش بشر را به مخاطره انداخته است و این مشکل ناشی از رفتار نامطلوب محیطی است که بر اثر عدم احساس مسئولیت از زمان کودکی پدید می­آید (1). لزوم بقای حیات و ارتقاء سطح زندگی انسان­ها ایجاب می­نماید تا آنان از رابطه خود با محیط زیست آگاه بوده، آن را بشناسند و ارزش­ها و دیدگاه­های لازم را برای حفاظت و بهبود آن در خود بپرورانند. در این میان ناآگاهی­ها و پایین بودن سطح فرهنگ عمومی از جمله موانع بر سر راه حفظ محیط زیست به حساب می­آید (2).  در نتیجه در جهت حفاظت از محیط­زیست، نحوه رفتار انسان با طبیعت و روش زندگی وی باید تغییر یابد که این امر مستلزم تغییر نگرش انسان به محیط­زیست است (3). به موازات افزایش فعالیت­های انسانی، مخاطرات و پیامدهای ناشی از آنها نیز افزایش یافته است. بنابراین با توجه به شدت تهدیدات علیه منابع زمین، سیستم­های طبیعی و جمعیت نیاز به آموزش گسترده افراد در برابر محیط­زیست محسوس­تر است (4). با اندکی تأمل در بحران­های مختلف محیط­زیستی که بشر پشت سر نهاده است، در می­یابیم که آنچه این بحران­ها را تشدید می­کند، کم سوادی محیط­زیستی است. براساس تعریف یونسکو، سواد محیط­زیستی آموزش عملی پایه­ای برای همه مردم است که برای آن­ها دانش، مهارت­ها و انگیزه­های مقدماتی را فراهم می­کند تا بتوانند نیازهای محیط­زیستی خود را برطرف نموده و به توسعه پایدار کمک کنند (5). سواد محیط­زیستی درک کردن ارتباط و به هم پیوستگی انسان­ها با محیط زیست و همچنین داشتن نگرشی مسوولانه در مورد محیط زیست است (6). در بین عوامل مؤثر بر رفتار (عملکرد) محیط­زیستی، دانش، نگرش و تصورات افراد بیشتر از سایر عوامل مورد توجه محققان است (7). اولین شرط تغییر در نگرش افراد نسبت به محیط­زیست، تغییرات رفتاری (8) و سپس افزایش دانش در رابطه با محیط­زیست است. دانش محیط­زیستی بیانگر این است که افراد درباره محیط زیست، مشکلات محیط­زیستی و پیامدهای اقدامات انسان­ها بر محیط­زیست و مسئولیت­های انسان نسبت به توسعه محیط­زیست پایدار چه اطلاعاتی دارند (9). مطالعات مختلفی در این زمینه صورت گرفته است (10؛ 11؛ 12؛ 13؛ 14؛ 15؛ 16). از جمله صالحی و همکاران (10) در پژوهشی به بررسی نقش و تأثیر جنسیت در جهت­گیری­های محیط‌زیستی در شهر ارومیه پرداختند. نتایج تحقیق نشان داد که اولاً، افراد مورد بررسی در نگرش محیط‌زیستی نمره بالایی کسب کرده­اند؛ دوماً، جنسیت متغییر تأثیرگذاری بر روی نگرش محیط‌زیستی افراد نیست. سبزه­ای و همکاران (11) نیز در مطالعه­ای تأثیر آگاهی محیط­زیستی بر نگرش و رفتار محیط­زیستی دانشجویان دانشگاه قم را بررسی کردند. نتایج نشان داد که بین متغیرهای آگاهی محیط­زیستی، نگرش محیط­زیستی، تمایل به رفتار محیط­زیستی و رفتارهای حامی محیط­زیست رابطه معناداری وجود دارد. همچنین رضایی و همکاران (12) در پژوهشی به بررسی سطح سواد محیط زیست دانشجویان دانشگاه پیام نور استان مرکزی پرداختند. نتایج پژوهش نشان داد نگرش و رفتار دانشجویان نسبت به آگاهی آنان سطح بالاتری را نشان داده و تفاوت معنی­داری بین آگاهی، نگرش و رفتارهای محیط­زیستی دانشجویان زن و مرد وجود نداشت. با توجه به مرور مطالعات می­توان گفت که در سال­های اخیر، آموزش محیطزیست به یک اولویت در حال رشد در سطح محلی، ملی و بین­المللی تبدیل شده است. بسیاری از مسائل تصمیم گیری در برنامه ریزی های منطقه­ای از نوع مسائل چند معیاره می باشد که تحلیل ارزیابی و تصمیم گیری چند معیاره در طی چند دهه گذشته، تبدیل به یکی از قوی ترین روش­ها در برنامه­ریزی شده است (17). در این روش­ها هرگزینه با چند شاخص ارزیابی می­شود و انتخاب گزینه از طریق تعیین سطح مورد نظر برای معیارها و یا از طریق مقایسه های زوجی معیارها و گزینه ها صورت می­گیرد. از جمله این روش ها می توان به روش AHP اشاره کرد. با توجه به نگرش مثبت و پیشرو مسئولان دانشگاه ملایر و گروه محیط زیست این دانشگاه به منظور تحقق طرح دانشگاه سبز؛ بررسی آگاهی، نگرش و عملکرد محیط زیستی دانشجویان به عنوان عنصر تاثیر­گذار در طرح مذکور از اهمیت بسزایی برخوردار است که در مطالعه حاضر مورد بررسی قرار خواهد گرفت. هدف اصلی از انجام این پژوهش، بررسی و ارزیابی آگاهی، نگرش و عملکرد دانشجویان دانشگاه ملایر با استفاده از مدل­های تصمیم گیری چند معیاره  در خصوص جنبه­های مختلف محیط­زیست می­باشد.

روش بررسی

روش این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از لحاظ نحوه گردآوری داده­ها از نوع تحقیقات توصیفی - پیمایشی است که برای تحلیل نتایج از تحلیل اسناد و مدارک و مرور ادبیات تحقیق استفاده شد. در این پژوهش جامعه آماری کلیه دانشجویان در حال تحصیل در نیمسال دوم تحصیلی سال 1397 -1396 دانشگاه ملایر در استان همدان می­باشد که در 7 دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، علوم پایه، فنی مهندسی، ادبیات و علوم انسانی، علوم ریاضی و آمار، کشاورزی و عمران و معماری مشغول به تحصیل هستند که براساس اطلاعات آماری رسمی دانشگاه 5584 نفر می­باشند. در بین دانشکده­ها، سه دانشکده علوم پایه، علوم ریاضی و آمار و منابع طبیعی و محیط زیست دارای دانشجوی دکتری هستند. همچنین دو دانشکده فنی مهندسی و عمران و معماری فاقد دانشجو در مقطع تحصیلی ارشد می­باشند. روش نمونه­گیری در این تحقیق، نمونه­گیری تصادفی ساده می­باشد که با توجه به جدول کرجسی و مورگان، 364 دانشجو به عنوان نمونه انتخاب شدند. اما برای دستیابی به نتایج بهتر و با احتمال اینکه برخی پرسشنامه­های پر شده نامعتبر باشد (18) تعداد 400 پرسشنامه بین دانشجویان توزیع شد. در این پژوهش با توجه به اینکه سواد محیط­زیستی دارای محدوده وسیعی می­باشد، لذا برای محدود کردن مسأله به بررسی ابعاد مهم سواد محیط­زیستی (آگاهی، نگرش و عملکرد یا رفتار) پرداخته شد. ابزار پژوهش حاضر پرسش­نامه­ای در شش بخش است. برای طرح سوالات بخش­های مربوط به سنجش سواد محیط­زیستی (آگاهی، نگرش و عملکرد) از تحقیقات پیشین و اطلاعات اساتید متخصص در این زمینه استفاده شد. بخش اول پرسش­نامه با محتوای تعدادی سؤال در زمینه اطلاعات دموگرافیک شامل جنسیت، مقطع تحصیلی، رشته تحصیلی و سن پاسخگو می­باشد. بخش دوم پرسشنامه شامل 8 گویه یا سؤال تشریحی کوتاه پیرامون سنجش دانش یا آگاهی­های محیط­زیستی دانشجویان است. بخش سوم پرسشنامه نیز برای سنجش و اندازه­گیری متغییر نگرش دارای 9 گویه می­باشد و طیف سنجش به مقوله­های؛ کاملاً موافقم، موافقم، نظری ندارم، مخالفم و کاملاً مخالفم، رتبه­بندی گردید. این متغییر بر حسب طیف لیکرت تنظیم شد. در بخش چهارم پرسشنامه نیز برای سنجش و اندازه­گیری متغیر عملکرد؛ از 9 گویه استفاده شد. بخش پنجم نیز به منظور بررسی سهم منابع اطلاعاتی مختلف و روش­های مؤثر در افزایش کسب سواد محیط­زیستی دانشجویان طرح شد که شامل 6 گویه بود. در نهایت بخش ششم پرسشنامه به منظور بررسی دیدگاه دانشجویان در مورد مؤثر بودن نوع فعالیت­های مختلف در دانشگاه جهت پشبرد دانشگاه ملایر به سمت دانشگاه سبز طرح شده است که 9 گویه برای آن ارائه شده است. طیف سنجش هر دو بخش به مقوله­های؛ هیچ، خیلی کم، کم، متوسط و زیاد رتبه­بندی گردید. روایی پرسشنامه از نوع روایی محتوایی است. بدین صورت که ابتدا، مدلی از حیطه­های مختلف موضوع تدوین گردید، سپس برای هر حیطه گویه­های متعددی طراحی شد و پس از تعدیل گویه­ها، فهرست اولیه پرسشنامه تهیه گردید و در اختیار افراد متخصص قرار گرفته و در چندین نوبت با اعمال نظر متخصصین، گویه­هایی که به لحاظ صوری و محتوایی مناسب تشخیص داده نشد حذف گردید و گویه­های مناسب جایگزین شد. در نهایت پرسشنامه­ای حاوی 41 گویه، 8 گویه در حوزه دانش، 9 گویه در حوزه نگرش و 9 گویه در مورد عملکرد یا رفتارهای محیط­زیستی دانشجویان و 6 گویه در مورد منابع اطلاعاتی و 9 گویه مربوط به فعالیت­های موثر در ایجاد دانشگاه سبز تهیه شده و برای سنجش روایی مورد ارزیابی قرار گرفت و سپس تایید شد. جهت بررسی پایایی در این پژوهش آلفای کرونباخ محاسبه شد. داده­های جمع­آوری شده با روش آمار توصیفی و استنباطی در نرم افزار 18.0 SPSS تجزیه و تحلیل گردید. سپس اهمیت و اولویت­بندی شاخص­های سواد محیط زیستی با استفاده از مدل تصمیم گیری تحلیل سلسله مراتبی بررسی شد. این مدل یکی از معروف­ترین و تقریباً کاربردی­ترین تکنیک­های تصمیم­گیری چند معیاره، فرآیند تحلیل سلسله مراتبی است. این روش برای اولین بار توسط توماس ساعتی در دهه­ 1970 میلادی ابداع شد (19). تحلیل سلسله مراتبی بر مبنای مقایسات زوجی بوده که قضاوت را آسان و دقت محاسبات را بالا می­برد. ورودی این روش، ماتریس مقایسه زوجی بوده که درایه­های آن میزان اهمیت نسبی معیارها را بیان می­کند. این مقایسه­ها، برای به دست آوردن وزن معیارها و اولویت­‌های مربوط به کلاس­‌های مختلف انجام می‌شود (20). از مزایای ممتاز این تکنیک آن است که از یک مبنای تئوریک قوی برخوردار بوده و بر اساس اصول بدیهی بنا شده است (21). بدین منظور ابتدا ماتریس ترجیحات توسعه پایدار تشکیل شد. بدین صورت که سه معیار دانش، نگرش و عملکرد به عنوان معیارهای اصلی، و محورهای فرعی هر کدام از این معیارها به عنوان زیر معیار انتخاب گردید (جدول 1). پس از تدوین ماتریس، مقایسه‌های زوجی بین معیارها و زیر معیارها با استفاده از مقیاس ارجحیت 1 تا 9 انجام می‌شود (19). پرسش­نامه ترجیحات مهمترین معیارهای سواد محیط­زیستی برای معیارهای اصلی و هر کدام از زیر معیارهای انها بین دانشجویان تمام دانشکده­های دانشگاه ملایر توزیع شد.

جدول 1- معیارها و زیر معیارهای اصلی به منظور رتبه­بندی سواد محیط­زیستی

Table1- Criteria and sub-criteria for ranking environmental literacy

یافته­ها

مشخصات پاسخ دهندگان

ضریب اعتبار آلفای کرونباخ برای پرسش‌نامه‌ها 83/0 بدست آمد که نشان می‌دهد سوالات از اعتبار بالایی برخوردار هستند. بدیهی است که اگر شاخص آلفای کرونباخ بین 5/0 تا 8/0 باشد، پرسش‌ها همگن‌تر خواهند بود (22). خلاصه آمار توصیفی متغیرها در جدول 2 ارائه شده است.

جدول 2- ویژگی­های توصیفی پاسخ دهندگان

Table 2- Descriptive characteristics of respondents

دانش محیط­زیستی دانشجویان

بخش مربوط به دانش پرسشنامه شامل مسائل مربوط به بازیافت پسماند، منابع انرژی­های تجدید­پذیر، علت اصلی آلودگی آب رودخانه­ها، مهمترین منبع تولید برق و دلیل نابودی گیاهان و جانوران در کشور، عامل اصلی تولید دی اکسید کربن در کشور، مهمترین عامل تخریب لایه ازن و دلیل تغییر کاربری­ها بود. پس از جمع امتیازات بیشتر دانشجویان امتیازی بین 2 تا 3 کسب کردند که برابر با 50/44 درصد جامعه آماری بود.

نگرش محیط­زیستی دانشجویان

بخش مربوط به نگرش پرسشنامه از 9 مورد شامل مسائل تعادل طبیعت، پاسخگو نبودن کره زمین به نیازهای انسان­ها، حفاظت از محیط­زیست راهی برای رسیدن به توسعه پایدار، اقتصاد سالم، نیاز به تطابق انسان با محیط­زیست، بازیافت کاغذ باطله راهی برای صرفه­جویی در مصرف انرژی و سلامت محیط­زیست، سرعت استفاده از منابع تجدید ناپذیر، ارزشگذاری خدمات اکوسیستم و تعهد نسل کنونی به نسل آینده در مورد حفظ محیط­زیست بود. با توجه به نتایج 43/71 درصد از دانشجویان از نگرش محیط­زیستی قابل قبولی برخوردار هستند.

عملکرد محیط­زیستی دانشجویان

در این بخش نظرات دانشجویان در مورد، خاموش کردن چراغ­های اضافی در منزل، استفاده از افشانه­ها، وسایل حمل و نقل عمومی و کاغذهای باطله، خرید کالاهای طرفدار حفظ محیط­زیست، تبدیل پسماندهای تر آشپزخانه به کود و استفاده در باغچه، تمایل به فعالیت در تشکل­های محیط­زیستی، عدم استفاده از ظروف یکبار مصرف و  الگوی درست مصرف کردن، مورد سوال قرار گرفت. بر اساس نتایج 98/60 درصد از دانشجویان رفتاری در راستای حفظ محیط­زیست داشتند. نتایج نشان داد بین دانش محیط زیستی و عملکرد حامی محیط زیست (23) و  بین نگرش و عملکرد محیط­زیستی نیز  (1، 24؛ 25) رابطه معنی­دار وجود دارد.

 سطح سواد محیط­زیستی دانشجویان با توجه به منبع اطلاعاتی مورد استفاده

با توجه به نتایج بیشترین میانگین امتیاز مربوط به اینترنت و شبکه­های اجتماعی مانند تلگرام (67/4) و کمترین امتیاز متعلق به مجلات و نشریات (85/2) است. بر پایه نتایج اینترنت و شبکه­های اجتماعی مانند تلگرام مهمترین منبع کسب سواد محیط­زیستی دانشجویان می­باشد که با نتایج مطالعه شبیری (26) تطابقت دارد. همچنین پس از شبکه­های اجتماعی، وسایل ارتباط جمعی مانند رادیو و تلویزیون مهمترین منبع کسب سواد محیط­زیستی دانشجویان می­باشد که با نتایج مطالعه کریمی و همکاران (1) همسو می­باشد. به بیان دیگر شبکه­های اجتماعی و رسانه­ها فرصت مناسبی در زمینه اطلاعات فوری و به روز با امکان ارتباط دو طرفه فراهم کرده است. لذا این شبکه­ها زیر بنای مناسبی برای بهبود سواد محیط­زیستی افراد می­باشد (27).

عوامل پیشبرد دانشگاه ملایر به سمت دانشگاه سبز از دیدگاه دانشجویان

در سال 1396 دانشگاه ملایر با توجه به اقدامات انجام گرفته توسط حوزه معاونت توسعه و پشتیبانی و همچنین دفتر فنی و طرح‌های عمرانی از سوی وزارت علوم به‌ عنوان دانشگاه پیشرو در مدیریت سبز انتخاب شد و با توجه به ارزیابی­های صورت گرفته به عنوان یکی از 15 دانشگاه برگزیده در حوزه مدیریت سبز معرفی شد. بر این اساس در تحقیق حاضر دیدگاه دانشجویان در مورد اینکه چه فعالیت­هایی باعث پیشبرد دانشگاه ملایر به سمت دانشگاه سبز شده است، مورد سوال قرار گفت. گویه­های مورد پرسش با توجه به مرور مطالعات و مشورت با نظر متخصصان و اساتید محیط­زیست دانشگاه ملایر انتخاب شد. بر پایه نتایج بیشترین فعالیتی که باعث رسیدن دانشگاه ملایر به سمت دانشگاه سبز شده است، کاهش مصرف کاغذ در سیستم اداری می­باشد. همچنین از دیدگاه دانشجویان در میان فعالیت­های ذکر شده، برگزاری دوره­های آموزشی برای دانشجویان و کارکنان توسط اعضا هیئت علمی محیط­زیست کمترین نقش را داشته است.

مقایسه سطح دانش، نگرش و عملکرد محیط­زیستی دانشجویان به تفکیک جنسیت

به منظور مقایسه سطح دانش، نگرش و عملکرد محیطزیستی دانشجویان به تفکیک جنسیت، از آزمون t استفاده شد. بر اساس نتایج سطح دانش محیطزیستی پاسخ دهندگان دختر (92/2) و پسر (11/3) برابر نبوده و پسران از میزان دانش محیطزیستی بالاتری نسبت به دختران برخوردارند. مقایسه میانگین نمرات این دو گروه نشان می­دهد که تفاوت معنی­داری بین دانشجویان دختر و پسر از نظر سطح دانش وجود دارد. همچنین دختران از نگرش (72/3) و عملکرد (70/3) بهتری نسبت به مسائل محیط­زیست

برخوردارند. در این متغیر نیز تفاوت معناداری بین دانشجویان دختر و پسر وجود دارد. بر این اساس می­توان گفت که بین سطح دانش و نگرش محیطزیستی دانشجویان با جنسیت آنها ارتباط معناداری وجود دارد (شکل 1).

شکل 1- مقایسه سطح دانش، نگرش و عملکرد محیطزیستی دانشجویان به تفکیک جنسیت

Figure 1- Comparison of Students' Knowledge Level, Attitude and Environmental Performance by Gender

در واقع دختران و پسران در سطح دانش و نگرش محیطزیستی برابر نبوده که در مطالعات آیدین و کایا (28)؛ صفائی و همکاران (29) و آیفجباسن (30) این یافته تایید شده است. به طور کلی بر اساس نتایج این تحقیق با وجودی که دانش محیط­زیستی پسران از دختران بیشتر است اما نگرش و رفتار محیط­زیستی دختران بهتر از پسران می­باشد، البته سلطانی و همکاران (31) در مطالعه خود به بهتر بودن نگرش مردان نسبت به زنان اشاره کرده­اند. علت این تفاوت نامشخص بوده و در مطالعات صورت گرفته در این خصوص، دلیل قانع کننده­ای برای این موضوع یافت نشد. اما برخی محققان دلیل این تفاوت را حساسیت زنان نسبت به وضعیت محیط در مقایسه با مردان می­دانند (32). بالا بودن نگرش محیط­زیستی زنان نسبت به مردان، دلایل متفاوتی می­تواند داشته باشد. نسبت به نقش زنان در حفاظت از محیط زیست، نظرات متفاوتی وجود دارد که در مجموع، اشاره به برتری نقش زنان در مقایسه با نقش مردان دارد. زنان با داشتن ویژگی­هایی مانند حمایت فطری و غریزی از محیط­زیست، آسیب­پذیر بودن از آلودگی محیط­زیست، مدیریت غذا در خانه، مدیریت آب، مدیریت ضایعات خانگی و مدیریت انرژی در منزل، نتایج بسیار مثبت برای حفظ محیط زیست به بار خواهند آورد. لذا توجه به جایگاه و نقش زنان در دستیابی به اهداف توسعه پایدار و استفاده از ظرفیت­ها و پتانسیل­های آنها در این زمینه حیاتی است (33).

مقایسه سطح دانش، نگرش و عملکرد محیط­زیستی دانشجویان با توجه به مقطع تحصیلی

سطح دانش محیطزیستی دانشجویان با توجه به مقطع تحصیلی آنها با استفاده از آزمون آماری آنالیز واریانس یکطرفه صورت گرفت. جدول 3 رابطه آماری دانش محیط­زیستی دانشجویان با توجه به مقطع تحصیلی را نشان می­دهد. بر اساس نتایج این جدول بین تحصیلات و دانش محیط­زیستی ارتباط معنی­داری وجود دارد. به عبارتی دیگر بالاتر رفتن سطح تحصیلات دانشجویان را می­توان از دلایل ارتقاء سطح دانش محیط­زیستی آنها دانست.

جدول 3- بررسی آماری ارتباط سطح دانش محیطزیستی دانشجویان با توجه به مقطع تحصیلی

Table 3- Statistical Investigation of the relationship between students' environmental knowledge level and their grade

جدول 4 رابطه نگرش محیط­زیستی دانشجویان با توجه به مقطع تحصیلی آنها را نشان می­دهد. بر اساس نتایج بین تحصیلات و نگرش محیط­زیستی ارتباط معنی­داری وجود دارد.

جدول 4- بررسی آماری ارتباط سطح نگرش محیطزیستی دانشجویان با توجه به مقطع تحصیلی

Table 4- Statistical Investigation of the relationship between students' environmental attitude level and their grade

بررسی آماری ارتباط سطح دانش، نگرش و عملکرد محیطزیستی دانشجویان با توجه به مقطع تحصیلی آنها نشان داد که بین هر سه متغیر ارتباط معنی­داری وجود دارد و دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانش، نگرش و عملکرد بیشتری نسبت به دانشجویان کارشناسی برخوردار بودند. همچنین جدول 5 رابطه عملکرد محیط­زیستی دانشجویان با توجه به مقطع تحصیلی آنها را نشان می­دهد. بر اساس نتایج بین تحصیلات و عملکرد محیط­زیستی دانشجویان نیز ارتباط معنی­داری وجود دارد.

جدول 5- بررسی آماری ارتباط سطح عملکرد محیطزیستی دانشجویان با توجه به مقطع تحصیلی

Table 5- Statistical Investigation of the relationship between students' environmental performance level and their grade

با استفاده از آزمون آماری ANOVA سطح دانش، نگرش و عملکرد محیطزیستی دانشجویان با توجه به دانشکده محل تحصیل آنها صورت گرفت. نتایج حاصل از بررسی آماری حاکی از معنی­دار بودن این اختلاف است. سپس آزمون دانکن انجام شد که بر اساس نتایج چهار گروه از نظر معنی­داری، متفاوت شناسایی شدند. در گروه اول دانشجویان دانشکده­های علوم ریاضی و آمار و فنی مهندسی با سطح دانش خیلی کم، در گروه دوم دانشجویان دانشکده­های علوم پایه، ادبیات و علوم انسانی، عمران و معماری با سطح دانش کم، در گروه سوم دانشجویان دانشکده­های کشاورزی، ادبیات و علوم انسانی با سطح دانش متوسط و در گروه آخر دانشجویان دانشکده منابع طبیعی و محیط­زیست با بالاترین سطح دانش قرار گرفتند. در زمینه نگرش و عملکرد نیز سه گروه شناسایی شد. در گروه اول دانشجویان دانشکده­های علوم ریاضی و آمار، فنی مهندسی و عمران و معماری قرار داشتند که نگرش و عملکرد آنها در زمینه محیط­زیست پایین­تر از سایر دانشجویان بود. در گروه سوم هم دانشجویان دانشکده­های منابع طبیعی و محیط­زیست، کشاورزی و علوم پایه با بالاترین میزان نگرش و عملکرد قرار گرفتند. به طور کلی و بر اساس نتایج می­توان گفت که دانش و آگاهی دانشجویان نسبت به محیط­زیست در سطح نسبتاً مطلوبی قرار دارد اما در بین دانشکده­ها همسان نیست که با مطالعات علوی مقدم و همکاران (34) و نادرلو و شمس (13) تطابقت دارد. بالاترین میزان دانش در دانشجویان دانشکده منابع طبیعی و محیط­زیست و سپس دانشکده کشاورزی بود. نگرش محیط­زیستی دانشجویان نیز در حد مطلوب و بالاتری نسبت به دانش قرار دارد که با نتایج سلطانی و همکاران (31) و نادرلو و شمس (13) همسو می­باشد. بالاترین نگرش در دانشجویان دانشکده کشاورزی و سپس دانشجویان دانشکده منابع طبیعی و محیط­زیست مشاهده شد. عملکرد یا رفتار محیط­زیستی دانشجویان نیز در حد نسبتا مطلوب و بالاتر از دانش می­باشد. بالاترین امتیاز عملکرد محیط­زیستی به دانشجویان دانشکده منابع طبیعی و محیط­زیست و سپس دانشکده کشاورزی تعلق گرفت. همچنین در بین سه متغیر مورد بررسی پایین­ترین دانش و نگرش به ترتیب در دانشجویان دانشکده­های علوم ریاضی و آمار و سپس دانشجویان دانشکده فنی و مهندسی مشاهده شد. پایین­ترین امتیاز رفتار محیط­زیستی نیز به دانشجویان این دو دانشکده اما با ترتیب عکس (فنی و مهندسی، علوم ریاضی و آمار) تعلق گرفت.

بررسی ارتباط بین دانش، نگرش و عملکرد دانشجویان

برای بررسی تعیین ارتباط بین دانش، نگرش و عملکرد دانشجویان از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. طبق جدول 6 مولفه­های مورد بررسی در سطح خطای 5% با یکدیگر رابطه­ی معناداری داشتند (05/0P<). ضریب همبستگی بین عملکرد و  دانش (117/0) نشان دهنده رابطه ضعیف و مثبت بین این دو متغیر است. یعنی با افزایش دانش محیط زیستی، رفتار حامی محیط­زیست نیز افزایش می­یابد. همچنین ضریب همبستگی 317/0 بین دو متغیر عملکرد و نگرش همبستگی متوسط رو به پایین و مثبت را نشان می­دهد. به بیان دیگر با افزایش نگرش محیط زیستی، رفتار حامی محیط زیست هم افزایش می­یابد.

جدول 6- همبستگی بین نگرش محیط زیستی و تمایل به رفتار حامی محیط زیست

Table 6- Correlation between environmental attitudes and tend to environmental behaviors

* همبستگی در سطح 05/0       ** همبستگی در سطح 01/0

رتبه­بندی معیارهای سواد محیط­زیستی

جهت تعیین وزن معیار­ها با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، پس از مشخص کردن اهمیت هر کدام از پارامترها با توجه به نظرات دانشجویان، از نرم افزار Expert Choice استفاده شد که ضریب ناسازگاری (Inconsistency) کمتر از 1/0 بود (شکل­های 4،3،2، 5).

شکل 2-  وزن نهایی زیر معیارهای معیار دانش

Figure 2- Final weight of sub-criteria of the knowledge criterion

شکل 3-  وزن نهایی زیر معیارهای معیار نگرش

Figure 3- Final weight of sub-criteria of the attitude criterion

شکل 4-  وزن نهایی زیر معیارهای معیار عملکرد

Figure 4- Final weight of sub-criteria of the performance criterion

شکل 5-  وزن نهایی معیارهای اصلی

Figure 5- Final weight of the main criteria

در تحقیق حاضر  معیارهای سواد محیط­زیستی از دیدگاه دانشجویان رتبه­بندی شد. بر اساس نتایج در بین زیرمعیارهای دانش علل تغییر کاربری بالاترین و بازیافت پسماند کمترین وزن را به خود اختصاص داده­اند. در بین زیرمعیارهای نگرش، بیشترین و کمترین وزن را به ترتیب حفظ محیط­زیست لازمه رسیدن به توسعه پایدار و ارزشگذاری اقتصادی خدمات اکوسیستم داشته­اند. همچنین استفاده از وسایل نقلیه عمومی و عدم استفاده از افشانه­ها هر دو با وزن 411/0 بالاترین وزن را در بین زیرمعیارهای عملکرد داشته­اند.

نتیجه­گیری

بروز معضلات محیط­زیستی و روند فزایندة آن، موضوع بحث بسیاری از صاحب نظران علوم اقتصادی و اجتماعی است. مشاجرات عمومی دربارة تنزل امنیت غذایی و بالا رفتن سطوح آلودگی و انحطاط محیط­زیست، چالش­های فراروی جوامع است. آنچه در این زمینه قابل تأمل است نقش و اثری است که نظام­های آموزشی در آموزش رفتارهای محیط­زیستی در کاهش این بحران­ها دارند. از جمله متغیرهای مهم برای پیش­بینی رفتار انسان، سواد فرد دربارة مسایل محیط­زیستی است. در واقع سواد محیط­زیستی به منزلۀ یک ضرورت برای انجام موفقیت­آمیز فعالیت­ها قلمداد می­شود. بر این اساس ابزار رسیدن به رفتارهای محیط­زیستی مناسب و مثبت، آموزش محیط­زیستی است. از میان عوامل تأثیرگذار بر گسترش و تقویت دانش محیط­زیستی، دانشگاه­ها به عنوان مرکز آموزش و پژوهش کشور، مسؤولیت بزرگی دارند. بر این اساس، دانشگاه­ها باید تلاش وسیعی برای مشارکت همه سطوح جامعه مبذول دارند تا راه­حل­ها را توسعه دهند، دانش را منتقل سازند و آموزش لازم برای تغییر نگرش و رفتار محیط­زیستی را ارایه دهند. دانشگاه­ها و مراکز آموزش عالی می­توانند با آموزش و افزایش سطح دانش و سواد محیط­زیستی دانشجویان در تربیت نیروی انسانی متخصص و مسؤول در قبال محیط زیست گام مؤثری در جهت تحقیق اهداف توسعه پایدار بردارند. بنابراین نظام آموزش عالی با داشتن فراگیران دارای استعداد بالقوه بالا و نیز در اختیار داشتن نیروهای توانمند علمی و اعتقادی، مهم­ترین دستگاه فرهنگ­ساز در هر کشور می­باشد و می­تواند به عنوان بستری مناسب جهت افزایش فرهنگ محیط­زیست بین دانشجویان و کسانی که مسئولیت تصمیم­گیری در بسیاری از موارد توسعه را بر عهده خواهند داشت، عمل کند. به طور کلی نتایج حاکی از درک اهمیت محیط زیست، حفاظت و آموزش آن برای رسیدن به توسعه پایدار می­باشد که ضرورت ارتقای جایگاه محیط زیست و توجه بیشتر در برنامه‌های توسعه کشور را بیش از پیش احساس می­کند. با توجه به نتایج می توان به این نکته اشاره نمود که استفاده از مدل­های تصمیم گیری چند معیاره همچونAHP  به تصمیم­گیری در زمینه ارزیابی اولویت­ها و رتبه­بندی آنها می­کند و نتایج قابل قبولی را بدست آورد.  مقایسه معیارهای اصلی نشان می­دهد که در بین سه معیار دانش، نگرش و عملکرد معیار دانش بالاترین اهمیت و نگرش کمترین اهمیت را دارد. بالابودن وزن دانش محیط زیستی دانشجویان و اگاهی داشتن از عوامل تخریب محیط زیست و درک اینکه کدام عامل در جامعه امروزی محیط زیست را بیشتر تهدید می­کند نویدی برای داشتن محیط زیست سالم و رسیدن به توسعه پایدار است. زیرا یکی از شاخص­های توسعه پایدار و مهمترین شاخص آن، شاخص محیط­زیستی می­باشد. با توجه به نتایج حاصل از تحقیق پیشنهاد می­شود که از طریق راهکارهایی مانند اردوهای محیط­زیستی به منظور پاکسازی محیط­زیست، بازدید دانشجویان از مناطق حفاظت شده، بیان مطالب و مسائل محیط­زیستی در قالب پوستر، عکس و فیلم، تشویق دانشجویان به تفکیک زباله در خوابگاه­ها، برگزاری کارگاه­های آموزشی، چاپ مجلات محیط­زیستی در دانشگاه و گنجاندن واحد درسی شناخت محیط­زیست برای تمامی گروه­ها سطح دانش و آگاهی آنها را افزایش داد. همچنین با توجه به اینکه دانشجویان دختر نسبت به پسر و دانشجویان تحصیلات تکمیلی نسبت به دانشجویان کارشناسی دانش و نگرش بالاتری دارند، بنابراین در اجرای برنامه­های محیط­زیستی استفاده از دانشجویان کارشناسی باید در اولویت قرار بگیرد.

References

• 1- Karimi, B., Kian, M., Aliasgari, M. 2017. Environmental Education Curriculum Design for Iran's Elementary Education. Quarterly Journal of Environmental Education and Sustainable Development, Vol. 5, (4), pp. 9-23. (In Persian)
• 2- Ostovar, S., Shahvali, M., Samani, S. 2012. Study of Environmental Attitudes of Secondary and Middle School Students in Kish Island Schools. First National Conference on Environmental Protection and Planning, 1-21. (In Persian)
• 3- Sotudeh, H. 2009. Social psychology. Avaya Noor Publications, 271 p.
• 4- Palmer, J. A. 2011. Environmental Education in the 21st Century. Translated by A. M. Khorshiddoost. Tehran: SAMT Publication. Second Edition.
• 5- Azimi, M., Gholami, M., Ramin Azad, M. 2012. Elaboration of Environmental Literacy Indicators Based on Science Literacy Standards in the US Project 2061. Fourteenth environmental training seminar in the auditorium of the Technical Publications, Tehran. (In Persian)
• 6- Duailibi, M. 2006. Ecological literacy: What are talking about? Convergence, 39(4), pp. 65-68.
• 7- Onel, N., Mukherjee, A. 2015. Understanding environmentally sensitive consumer behaviour: an integrative research perspective. World Journal of Entrepreneurship, Management and Sustainable Development, 11(1), 2-16.
• 8- Halpenny, E. A. 2010. Pro-environmental behav-iours and park visitors: The effect of place at-tachment. Journal of Environmental Psycholo-gy, 30(4), pp. 409-421.
• 9- Zhao, H., Gao, Q., Wu, Y., Wang, Y., Zhu, X. 2014. What affects green consumer behavior in China? A case study from Qing-dao. Journal of Cleaner Production, 63 (1), pp.143-151.
• 10- Salehi, S., Solimani, K., Pazokinejad, Z. 2015. Student Attitudes and Responsible Behaviors toward the Environment (Case Study: Students in Mazandaran Province). Two Quarterly Journal of Environmental Research, 6 (11), pp. 265-276. (In Persian)
• 11- Sabzehei, M. T., Gholipoor, S., Adinevand, M., 2016. A Survey of the Relationship between Environmental Awareness, Attitude and Pro-environmental Behavior of Female Students at Qom University. Journal of Environmental Education and Sustainable Development, 4(4), pp. 5-16. (In Persian)
• 12- Rezaei, M., Khodaei Motlagh, M. 2017. A Study of Agricultural Students' Awareness, Attitude and Behavior toward Sustainable Development. Environmental science and technology, 19 (1), pp.181-195. (In Persian)
• 13- Naderlo, S., Shams, A. 2017. Studying the knowledge and attitudes of students in Zanjan University. Environmental science and technology, 19 (4), pp. 545-557. (In Persian)
• 14- Aminrad, Z., Azizi, M., Wahab, M. 2010. Environmental Awareness and Attitude among Iranian Students in Malaysian Universities. Environmental Asia, 10(3), pp. 1-10. (In Persian)
• 15- Aydin, F., Cepni, O. 2010. University Students Attitudes tomards Environmental Problems: A case study from Turkey. International Journal of the physical Sciences, 5(1), pp. 2715-2720.
• 16- Estrada-Vidal, L., Tójar-Hurtado, J. 2017. College student knowledge and attitudes related to Sustainability Education and environmental health. Procedia - Social and Behavioral Sciences, Vol. 237, pp. 386-392.
• 17- Malczewski, J. 2004. GIS-based land-use suitability analysis: a critical overview, Progress in Planning, 62, pp. 3-65.
• 18- Tian, X., Wu, Y., Qu, S.H., Liang, S., Xu, M., Zuo, T. 2016. The disposal and willingness to pay for residents’ scrap fluorescent lamps in China: A case study of Beijing, Resources. Conservation and Recycling, Vol. 114, pp. 103-111.
• 19- Bhattacharya, A., Geraghty, J., Young, P. 2010. Supplier selection paradigm: An integrated hierarchical QFD methodology under multiple-criteria environment. Applied Soft Computing, Vol. 10, pp. 1013–1027.
• 20- Azimi, M., Nazarifard, M., Momeni, R. 2011. GIS application in locating. Mehrjard Publishing House, Mehregan Pen. (In Persian)
• 21- Ghodsi Pour, H. 2006. Analytical Hierarchy Process AHP. Amir Kabir University of Technology. (In Persian)
• 22- Dizaji, M., Najafinasab, M., Shararkhah, H. 2011. Estimation of tourism value of Aylgoli Park in Tabriz using contingent valuation method. Journal of applied economics, 2(7), pp. 105-125. (In Persian)
• 23- Salehi, S., Imam Gholi, L. 2012. An Empirical Study of the Relationship between Environmental Awareness and Environmental Behavior: A Case Study in Urban and Rural Areas of Sanandaj City. The Journal of Iranian Social Issues. Vol. 1, pp. 121-147. (In Persian)
• 24- Foroutan KIA, S., Porter Karouni, M., Hoseinzadeh, A., Heidari, A. 2011. An investigation into the Effect of Family on Improving Environmental Awareness: Pre-university Students of Ahvaz City. The 5th National Congress and Specialized Fair of Environment Engineering. Tehran. (In Persian)
• 25- Polonsky, M. J., Vocino, A., Grau, S. L., Garma, R., Ferdous, A. S. 2012. The impact of general and carbon-related environmental knowledge on attitudes and behavior of US consumers. Journal of Marketing Management, 28(3-4), pp. 238-263.
• 26- Shobeiri, S.M. 2017. The Role of Social Networks on the Culture of the Teachers' Environmental Val-ues and Beliefs: a case study of the telegram. Quarterly Journal of Environmental Education and Sustainable Development, 6 (2), pp. 37-43. (In Persian)
• 27- Rutsaert, P., Regan, A., Pieniak, Z., McConnon, A., Moss, A., Wall, P. Verbeke, W. 2013. The use of social media in food risk and bene-fit communication. Trends in Food Science & Technology, 30(1), pp. 84-91.
• 28- Aydin, F., Kaya, H. 2011. Secondary Education Students’ Thoughts and Behaviours towards Environment (Karabuk Sample- Turkey). American-Eurasian journal of Agriculture and Environmental Sciences, 10 (2): pp. 248-256.
• 29- Safaee, S., Mirkarimi, S.H., Aghili, S.M., Abedi Servestani, A., Saeidi, S. 2017. Studying the Attitudes and Environmental Knowledge of Students in the 6th, 7th and 8th Centers in Urban and Rural Areas Case Study: Qazvin. Journal of Environmental Research, 8(15), pp. 179-192. (In Persian)
• 30- Ifgebesan, A. 2010. Exploring Secondary School Students’ Understanding and Practices of Waste Management in Ogun State, Nigeria. International Journal of Environmental and Science Education, 5 (2): pp. 201-215.
• 31- Soltani, A., Arbabi Sarjo, A., Dehghani Khozani, A., Rezaei, M. 2011. A Study of attitudes toward science and technology, school science and environmental issues from 3rd grade middle school students of Isfahan city’ points of view. Research in Curriculum Planning, 8 (30), pp. 74-83. (In Persian)
• 32- P. C., Dietz, T., Kalof, L. 1993. Value orientations, gender, and environmental Concern. Journal of Environment and Behavior, Vol. 25: pp. 322-348.
• 33- Rezaei, M., Khodaei Motlagh, M. 2017. A Study of Agricultural Students' Awareness, Attitude and Behavior toward Sustainable Development. Environmental science and technology, 19 (1): pp.181-195. (In Persian)
• 34- Alavi Moghadam, S., Maknoun, R., Babazadeh Naseri, A., Khan Mohammadi Hazaveh, M., Eftekhari Yeganeh, Y. 2012. An Evaluation of Awareness, Attitude and Performance of Amir Kabir University Students Regarding Environment. Sciences and Technology of Environment, 14(4). (In Persian)

[1]- استادیار گروه محیط‌زیست، دانشکدة منابع طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه ملایر

[2]- گروه محیط‌زیست، دانشکدة منابع طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه ملایر

[3]- Assistant professor Department Environmental Sciences, Malayer University

[4]- Department of Environmental Sciences, Malayer University