سنجش میزان آلودگی فلز جیوه در بافت عضله ماهی کپور ( Cyprinus carpio) و اردک ماهی (Esox lucicus) تالاب انزلی و همبستگی آن با وزن، سن و رژیم غذایی

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 55، زمستان 99

سنجش میزان آلودگی فلز جیوه در بافت عضله ماهی کپور (Cyprinus carpio) و اردک ماهی  (Esox lucicus) تالاب انزلی و همبستگی آن با وزن، سن و رژیم غذایی

معصومه خسروی [1]^٭

نادر بهرامی فر[2]

 احسان عطاران³

m_khosravi2177@yahoo.com

تاریخ دریافت: 25/05/99                                                                                                       تاریخ پذیرش: 18/12/99

چکیده

فلزات سنگین و شبه فلزات از جمله عناصر پایدار و مقاوم به تجزیه_ای هستند که در صورت وجود غلظت­های بالا در بافت آبزیان، سلامت آنها و انسان­ها را تهدید می­کنند. این تحقیق در سال 1396با هدف سنجش میزان آلودگی فلز جیوه دربافت خوراکی ماهی­های کپور و اردک تالاب انزلی، مقایسه آن با حد مجاز استانداردهای جهانی و همچنین بررسی همبستگی میان عوامل سن، وزن و رژیم غذایی با میزان آلودگی این عنصر سمی انجام شده است. نمونه­های ماهی از سه بخش شرق، مرکز و غرب تالاب انزلی جمع­آوری شدند. اندازه­گیری جیوه با دستگاه پیشرفته آنالیز جیوه ( مدل Leco AMA 254 ) با دقت بسیار مطابق روش استاندارد سازمان EPA6722D- انجام شد. میانگین کل غلظت این فلز در بافت عضله ماهیان کپور و اردک به ترتیب 5398/0 و 7662/0 میکروگرم برگرم وزن خشک اندازه­گیری شد. همبستگی مثبت خطی معنی­داری (001/0p<) میان تجمع جیوه با عوامل سن و وزن دو گونه مورد بررسی مشاهده شد. تفاوت معنی­داری میان غلظت جیوه در بافت عضله دو گونه مذکور وجود داشت، به طور کلی میزان جیوه در بافت عضله ماهیان صیاد به طور معناداری نسبت به ماهیان غیر­صیاد بیشتر بود. بیشترین غلظت جیوه در نمونه­های بخش شرقی مشاهده شد. مقایسه بین میزان غلظت جیوه در دو ماهی با حد آستانه مجاز استاندارد سازمان غذا و دارو آمریکا برای جیوه (1 میکرو گرم بر گرم ) نشان می­دهد که نتایج از حد آستانه کمتر می­باشد، در حالیکه از حد آستانه مجاز تعیین شده توسط سازمان بهداشت جهانی و سازمان غذا و کشاورزی(FAO) بیشتر می­باشد.

واژه­های کلیدی: آلودگی، جیوه ،ماهی، تالاب انزلی.

Human and Environment, No. 55, Winter 2020

Measurement of Mercury Metal Contamination in Muscle Tissue of Carp (Cyprinus Carpio) and Duck (Esox Lucicus) Anzali Wetland and Its Correlation with Weight, Age and Diet

Masoumeh Khosravi ^[3]

m_khosravi2177@yahoo.com

Nader Bahramifar ²

Ehsan Attaran ³

Abstract

Heavy metals and quasi-metals are among the stable and decomposing elements that threaten their health and human health if there are high concentrations in aquatic tissues. This study was conducted in 2017 with the aim of measuring the level of mercury metal contamination in the oral tissue of carp and duck fish in Anzali wetland, comparing it with the allowable limit of international standards and also examining the correlation between age, weight and diet with the level of contamination of this toxic element. Fish samples were collected from three parts of east, center and west of Anzali wetland. Mercury was measured with an advanced mercury analyzer (Leco AMA 254) according to the EPA6722D-standard method. The mean total concentrations of this metal in carp and duck muscle tissue were measured to be 0.598 and 0.5762 μg / kg dry weight, respectively. A significant linear positive correlation (p <0.001) was observed between mercury accumulation and age and weight of the two species. There was a significant difference between the concentrations of mercury in the muscle tissue of the two species. In general, the amount of mercury in the muscle tissue of fishermen was significantly higher than non-fisherman. The highest concentration of mercury was observed in the samples of the eastern part. A comparison between the concentration of mercury in the two fish and the US Food and Drug Administration's standard threshold for mercury (1 μg / g) shows that the results are below the threshold, while the threshold set by The World Health Organization and the Food and Agriculture Organization (FAO) are more.

Keywords: Pollution, Mercury, Fish, Anzali Wetland

مقدمه

افزایش جمعیت و توسعه صنایع مختلف و گسترش مناطق کشاورزی باعث ورود حجم بالای آلاینده­های مختلف به محیط­های آبی گردیده است. از میان مواد آلاینده وارد شده به اکوسیستم­های آبی، فلزات سنگین به علت اثرات سمی و ظرفیت بالای انباشت زیستی در بسیاری از گونه­های آبزی قابل توجه هستند )1(. جیوه از عناصری است که در طبیعت خاصیت تجمع زیستی داشته و به عنوان یک آلاینده زیست محیطی خطرناک حساسیت مجامع و سازمان­های بین­المللی گوناگون را برانگیخته است .آلودگی جیوه، علاوه بر پیامد­های اقتصادی، به واسطه خصوصیاتی از قبیل سمیت، پایداری و بزرگنمایی زیستی سبب تهدید سلامت موجودات و به خصوص موجودات بالایی زنجیره غذایی و همچنین انسان­ها شده است)2(. جیوه دارای دو منبع طبیعی و انسانی است، جیوه به طور طبیعی از طریق سنگ و خاک، فعالیّت­های آتش­فشانی، واقیانوس­ها وارد محیط زیست می­شود. منابع انسانی این فلز شامل احتراق سوخت­های فسیلی، کودهای شیمیایی، فعالیّت­های معدنکاری و غیره است)3(. نتایج حاصل از تحقیقات انجام شده بر روی ماهیان و رابطه آن با سلامت جسمانی و روانی انسان­ها و به علاوه توصیه­های سازمان بهداشت جهانی و ترغیب انسان­ها به مصرف ماهی جهت پیشگیری از وقوع برخی بیماری­ها، بر ارزش و اهمیت ماهی و لزوم قرارگیری آن در وعده­های غذایی مردم افزوده است. از طرفی، مصرف مداوم ماهی­های آلوده به جیوه، آثار نامطلوبی برسلامت داشته و ممکن است حیات فرد را به مخاطره اندازد(4). بیماری می نی ماتا در ژاپن اولین گزارش آلودگی با ترکیب متیل جیوه است. بیماری می نی ماتا در میان مصرف کنندگان ماهی­ها ی سنگین، به ویژه خود خانواده­های ماهیگیران، بروز یافته بود. 22 کودک همراه با ضایعات مغزی از مادرانی متولد شدند که از پروتئین ماهی آلوده به متیل جیوه تغذیه کرده بودند. پدیده مزبور نشانگر تاثیر متیل جیوه بر جفت و آسیب وارده به جنین از آن طریق است. در بیشتر مادران مذکور نشانه­ای از بیماری به چشم نمی­خورد و به همین علت ممکن بود محل اصلی تجمع متیل جیوه، در جنین باشد(5). به دنبال انتقال آلاینده­های ذکر شده به محیط­های دریایی این احتمال وجود دارد که ماهی مقادیری از این فلز را از طریق زنجیره غذایی و یا از طریق آب از محیط جذب کند(6).

در طبیعت جیوه معدنی رها شده به وسیله میکروارگانیسم­ها طی فرآیند متیلاسیون تبدیل به جیوه آلی شده و در ادامه در بافت­های بدن موجودات ترکیب بسیار سمی متیل جیوه تجمع می­یابد. جیوه هیچ گونه عملکرد فیزیولوژیک مفیدی در بدن انسان ندارد. عمده­ترین عوارض ناشی ازمسمومیت با جیوه بروز اختلالات عصبی و کلیوی می­باشد. علاوه بر اثرات سمی عمومی جیوه، این ماده سبب جهش­زایی نیز می­گردد. بزرگسالانی که در معرض مقدار زیادی متیل جیوه قرار گرفته­ اند ممکن است لرزش و بی­حسی، خارش و سوزش در لب­ها، زبان و انگشتان دست و پا را احساس کنند. با افزایش سطوح آلودگی در اکوسیستم­های آبی، مقادیر آلاینده­ها به ویژه جیوه در ماهی­ها به خاطر آثار بالقوه بر انسان مورد توجه است (7و8). سن، طول، وزن، جنسیت، در محیط آبی، فصل صید و خواص فیزیکی و شیمیایی آب (شوری، pH، سختی و دما) از عوامل موثر در تجمع فلزات سنگین در اندام­های مختلف ماهی هستند (9). از سوی دیگر این فلز در بدن پرندگان و سایر موجودات کنار­آبزی نیز تجمع یافته و عوارضی نظیر مسمومیت، اختلالات عصبی- ماهیچه­ای و مرگ و میر در آن­ها ایجاد می­کند و نهایتاً باعث کاهش تنوع زیستی منطقه می­گردد و این می­تواند تهدیدی جدی برای ذخایر ارزشمند زیست­محیطی محسوب گردد(10). علاوه براین تالاب انزلی نیز محل تخیله فاضلاب­های صنعتی و کشاورزی است. با توجه به منابع آلاینده در تالاب انزلی و سواحل جنوبی دریای خزر، احتمال تجمع فلز سنگینی همچون جیوه در آبزیان مختلف از جمله ماهی­ها وجود دارد. نظر به این که ماهی کپور و اردک در رژیم غذایی مردم محلی بخصوص صیادان وجود دارند و با توجه به لزوم پایش اکوسیستم­های آبی از نظر آلودگی جیوه، هدف از این تحقیق سنجش میزان آلودگی فلز جیوه در بافت خوارکی دو گونه مذکور تالاب و مقایسه میزان جیوه عضله با مقادیر استانداردهای جهانی است.

روش بررسی

محدوده مطالعاتی:تالاب انزلی جزو 22تالاب بین­المللی ایران بوده که تحت پوشش کنوانسیون رامسر قرار دارد. تالاب انزلی در جنوب دریایی خزر، در استان گیلان و جنوب شهرستان بندر انزلی قرار دارد. این تالاب در محدوده جغرافیایی ´28 ◦37 شمالی و ´25 ◦49 طول شرقی واقع می­باشد. حداکثر عمق این تالاب 5/3 متر و متوسط عمق آن بیش از یک متر می­باشد. تالاب انزلی شامل چهار منطقه به نام­های تالاب غرب، تالاب شرق، تالاب مرکزی و سیاه کشیم است(11). این تالاب از جانب شمال به دریای خزر از شرق به روستای پیربازار از غرب به کپور چال و آبکنار و از طرف جنوب به صومعه­سرا و قسمتی از شهرستان رشت محدود می­گردد. تنوع گونه­های جانوری شامل آبزیان، پرندگان، خزندگان، دوزیستان و پستانداران حاشیه تالاب نشانه اهمیت تالاب انزلی است (12). تالاب انزلی نیز تحت تأثیر افزایش جمعیت و صنعتی شدن شهرهای حاشیه خود قرار گرفته و موقعیت نگران کننده­ای از لحاظ میزان مواد آلاینده پیدا نموده است.

دراواخر بهار سال 1396، پس از بررسی کامل منطقه مورد مطالعه از روی نقشه­های موجود محل­های مناسب نمونه­برداری در سه بخش شرقی، مرکزی و غربی تالاب انزلی انتخاب شدند. علت انتخاب این سه منطقه از تالاب انزلی این بود که در بخش شرقی و مرکزی تالاب بیشترین بار آلودگی وجود دارد و در بخش غربی تالاب (آبکنار) به علت پایین بودن مقدار آلودگی جهت مقایسه انتخاب شدند. پس از مشخص شدن نواحی مورد مطالعه محل نمونه­برداری مورد نظر را با کمک مکان­یاب ماهواره­ای جغرافیایی (GPS) روی نقشه در داخل تالاب علامت­گذاری شد. در هر بخش تالاب سه ایستگاه در نظر گرفته شد، سپس در هرایستگاه از تالاب دو الی سه بار تور انداخته شده و برای هر گونه سه تکرار در هر ایستگاه انجام دادیم ودر مجموع از هر گونه 27 تکرار در هر بخش تالاب انتخاب کرده و در مجموع 81 نمونه به آزمایشگاه منتقل گردید. در شکل 1 موقعیت رودخانه های ورودی به تالاب و ایستگاه های نمونه برداری ارائه شده است.

       شکل 1- عمده رودخانه های ورودی به تالاب انزلی و محل نمونه برداری در تالاب

در آزمایشگاه بعد از اندازه­گیری وزن و سن، حدود30 گرم از بافت ماهیچه پشتی ماهی را جدا کردیم و در ظروف پلی­اتیلنی که قبلاً به مدت 24 ساعت در 3 لیتر اسید نیتریک ده درصد غوطه­ور کرده بودیم، گذاشتیم و تا آماده­سازی نهایی در سردخانه نگهداری شدند. برای آماده سازی نهایی 10 گرم از بافت عضله را در پطری دیش گذاشته شد و به مدت 24 ساعت در آون گذاشتیم تا کا ملاً خشک شدند. سپس نمونه­های خشک شده را در بوته چینی خوب پودر کردیم و اندازه­گیری دستگاه پیشرفته آنالیز جیوه ( مدل Leco AMA 254 ) با دقت بسیار مطابق روش استاندارد EPA شماره6722D- انجام شد (6). در تحقیق حاضر برای مطالعات آماری از نرم افزار آماری SPSS استفاده شد. نرمال بودن داده­های به دست آمده با استفاده از آزمون کولموگروف اسمیرنوف بررسی گردید و مشخص شد که داده­ها نرمال نبودند، بنابراین از روش آماری غیرپارامتریک استفاده شد. آزمون­های غیر پارامتریک مورد استفاده شامل کروسکال والیس و من ویتنی یو بودند.

یافته­ها

میانگین کل غلظت جیوه در بافت عضله دو ماهی کپور و اردک
به ترتیب 5398/0 و 7662/0 میکروگرم برگرم وزن خشک به دست آمد. جدول 1و2 نشان دهنده نتایج اندازه­گیری میزان جیوه در بافت عضله این دو گونه در سه بخش شرقی، مرکزی و غربی تالاب انزلی می­باشد. همانطور که در این جدول­ها مشاهده می­شود بالاترین میزان جیوه مربوط به اردک ماهی و برای هر گونه بیشترین میزان جیوه مربوط به بخش شرقی تالاب انزلی بود، در حالی که ماهیان بخش غربی تالاب کمترین مقدار جیوه را داشتند.

جدول 1- نتایج حاصل از اندازه گیری میزان جیوه بر حسب میکرو گرم برگرم وزن خشک

در بافت عضله اردک ماهی (Esox lucicus)

جدول 2- نتایج حاصل از اندازه­گیری میزان جیوه بر حسب میکرو گرم برگرم وزن خشک

 در بافت عضلهماهی کپور( Cyprinus carpio)

نتایج آزمون کروسکال والیس نشان دادکه میزان آلودگی جیوه دربافت عضله دو گونه مورد بررسی با هم تفاوت معنی­داری را در سطح 05/0p<  نشان می دهد، در حالیکه نتایج حاصل از این آزمون بیانگر این بود که با وجود اختلاف میانگین جیوه در سه منطقه مورد بررسی، این از لحاظ آماری معنی­دارنبوده ( نمودار1 ).

نمودار1- غلظت جیوه در بافت عضله ماهی کپور و اردک در سه بخش شرق، مرکز و غرب تالاب انزلی

نتایج آزمون همبستگی اسپیرمن بیانگر این بود که یک همبستگی مثبت میان متغیرهای مستقل(سن و وزن) و متغییر وابسته (میزان جیوه در بافت عضله) برای دو گونه ماهی مذکور در سطح 001/0p< وجود داشت که این همبستگی در نمودارهای 2، 3، 4 و5 ارائه شده است.

نمودار2- ارتباط غلظت جیوه در عضله با سن ماهی کپور

نمودار3- ارتباط غلظت جیوه در عضله با سن اردک ماهی

نمودار4- ارتباط غلظت جیوه در عضله با وزن ماهی کپور

نمودار5- ارتباط غلظت جیوه در عضله با وزن اردک ماهی

بحثونتیجه­گیری

در این بررسی مقایسه ای میان غلظت جیوه در دو ماهی کپور و اردک (که به ترتیب 5398/0 و 7662/0 میکروگرم برگرم وزن خشک به دست آمد) با حد آستانه تعیین شده توسط سازمان غذا ودارو آمریکا (FDA) صورت گرفت. این مقایسه نشان داد که غلظت جیوه گزارش شده در دو ماهی مذکور کمتر از سطح آستانه (1 میکرو گرم بر گرم) می­باشد و با آن از نظر آماری تفاوت معناداری در سطح001/0p< دارد (13). اما این مقادیر از حد آستانه تعیین شده توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) و سازمان غذا و کشاورزی (FAO )بیشتر می­باشد و این اختلاف نیز از نظر آماری در سطح 001/0p< معنی دار می­باشد (14). در نمودار 6 این تفاوت­ها ارائه شده است.

نمودار6- مقایسه غلظت جیوه در عضله دو ماهی اردک وکپور با حد استانداردهای جهانی

مقادیر مشخص شده از سوی سازمان­های مذکور مقادیری هستند که در بالاتر از آنها تاثیرات ناشی از جیوه مشخص خواهد شد، اگرچه ممکن است در پایین­تر از این مقادیر جیوه آثار نامشخصی را بر سلامتی انسان داشته باشد. چرا که طبق گزارش­های سازمان بهداشت جهانی هر سطح و مقداری از جیوه می­تواند مضر باشد و هیچ سطح اثر ویژه­ای را برای جیوه نمی­توان مشخص کرد. در این بررسی تفاوت معناداری میان غلظت جیوه در دو گونه مذکور مشاهده شد که این تفاوت می­تواند ناشی از نوع رژیم غذایی متفاوت در دو گونه باشد. همانگونه که در منابع متفاوت بیان شده است ماهی کپور همه­چیزخوار، در حالی که اردک ماهی گوشتخوار است، و این تفاوت می­تواند ناشی از این حقیقت باشد. نتایج به دست آمده در تحقیق حاضر با نتایجی که سلیمی و همکارانش (1393) وScerbo  و همکارانش (2005) به دست آورند همخوانی دارد، آنها نیز به این نتیجه دست یافتند که غلظت جیوه در اردک ماهی به علت عادت غذایی گوشتخواری­اش از سایرین بیشتر بود به طور کلی عادت غذایی و محیط زندگی می­تواند تاثیر زیادی بر میزان غلظت جیوه در بافت عضله ماهی داشته باشد (15و16). میزان جیوه اندازه­گیری شده دربافت عضله این دو گونه ماهی با مقادیری که در بافت عضله برخی از ماهیان آبهای مختلف برای مقایسه در جدول 3 آورده شده است.

جدول 3- میزان جیوه اندازه­گیری شده در عضله گونه­های ماهیان در مناطق مختلف

میزان جیوه موجود در بافت عضله ماهی کپور و اردک ماهی نسبت به میزان جیوه­ای که در سال 1372 توسط صادقی راد که در بخش­های شیجان، پیربازار و تالاب غربی اندازه­گیری شد بیشتر است، همان­گونه که مشاهده می­شود در طی این مدت غلظت جیوه در این دو گونه ماهی افزایش چشمگیری داشته است، به گونه ای که غلظت جیوه در ماهی کپور و اردک در سال 1372 به ترتیب 31/0 و 38/0 میکرو گرم بر گرم وزن خشک بوده(17)، در حالی که در بررسی حاضر میانگین جیوه در ماهی کپور و اردک که به ترتیب 5398/0 و 7662/0 میکروگرم برگرم وزن خشک به دست آمد. همچنین مقایسه میان میانگین به دست آمده در پژوهش حاضر با مقادیری که سلیمی و همکاران در سال 1389 ارائه داده­اند موید افزایش آلودگی جیوه در این تالاب ارزشمند است(15) این افزایش می­تواند هشداری برای افزایش روز افزون میزان آلودگی موجود در این تالاب بین­المللی باشد. اما مقادیر حاصله در این بررسی از مقدار جیوه در رودخانه Feraser کانادا کمتر بود(18). همچنین میانگین جیوه به دست آمده از تحقیق حاضر از نتایجی که برای جیوه توسط Manaviو Mazumder در سواحل جنوبی دریای خزر گزارش گردیده است بیشتر می­باشد که بیانگر وضعیت نگران کننده تالاب انزلی می­باشد(20). نظر به این که هدف دیگر این تحقیق، بررسی همبستگی میان غلظت فلز جیوه در بافت عضله دو ماهی کپور و اردک با عوامل سن و وزن می­باشد، لذا نتایج ضریب همبستگی اسپیرمن نشان داد که رابطه مثبت معنی­داری در سطح 99 درصد میان میزان تجمع جیوه با عوامل مذکور وجود دارد. نتایج حاصله با نتایجی که Łuczyńska و همکاران) ۲۰۲۰ (، امینی رنجبر و ستوده­نیا (1384) و Scerbo و همکارانش (2005) به دست آوردند، همخوانی دارد (16،21). نتایج حاصل از آنالیز میزان تجمع فلز سمی جیوه، در بافت دو ماهی کپور و اردک ماهی با سن و وزن در مطالعه موجود بیانگر این مطلب است که باید آزمایش­ها و بررسی­های بیشتری در خصوص نحوه جذب ( مطالعه نحوه برقراری پیوند فلز با چربی و پروتئین بافت ) یا عدم جذب فلزات سنگین در بافت عضله دو ماهی مذکور انجام گردد. به طور مثال روند افزایشی میزان تجمع جیوه با افزایش عوامل سن و وزن ممکن است به دلیل وجود این عنصر در آب تالاب ( ناشی از فعالیت­های صنعتی موجود در حومه تالاب) و تشکیل کمپلکس فلز جیوه با چربی و پروتئین، باشد، بر اساس نتایج به دست آمده از مطالعه اخیر، به این نتیجه رسیدیم که میزان غلظت جیوه در بافت دو گونه مورد بررسی از استانداردهای WHO و FAO بالاتر بوده، که این امر می­تواند ناشی از ساختار­های زمین­شناسی منطقه یا وجود منابع آلاینده حاصل از فعالیت­های انسانی نظیر تخلیه فاضلاب­های شهری، صنعتی و کشاورزی از ساحل به دریای خزر، تردد قایق­های صیادی، تفریحی و کشتی­های تجاری وغیره باشد. از جمله صنایع موجود در حوالی این تالاب با ارزش می­توان به تخلیه پساب و فاضلاب­های متنوع واحد­های صنعتی واقع در این قسمت (مانند واحد­های چینی­سازی، لامپ­های مهتابی، نساجی گیلان، باطری سازی، پارس خزر و...)و کارگاه­های صنعتی که درمسیر رودخانه­های گوهر رود و زرجوب وجود دارند مرتبط ساخت که نهایتاً از طریق روخانه پیر بازار به تالاب انزلی راه می­یابند، همچنین میزان آلودگی جیوه در نمونه­های منطقه شرقی نسبت به دو منطقه مرکزی و غربی تالاب بیشتر بوده که با نتایج ابراهیمی سیریزی و همکاران همخوانی دارد(22). علاوه بر کشاورزی و پساب­های بیمارستان­ها، در اطراف تالاب در محدوده شهر انزلی 13 کارخانه بزرگ و 800 کارگاه تولیدی استقرار یافته است. این تالاب هم اکنون به­دلیل آلودگی زیاد در لیست تالاب­های در خطر جهانی (تالاب­های مونترو) قرار دارد، گسترش شهرها و افزایش روز افزون تراکم انسانی در کرانه­های تالاب انزلی، فقدان وجود سیستم تصفیه فاضلاب و سرازیر شدن فاضلاب­های خانگی، صنعتی و کشاورزی از شهرهای اطراف به درون این تالاب، حیات تالاب انزلی و موجودات آن را به شدت به خطر انداخته است و لزوم مطالعات دامنه دار آن ضروری است. در نهایت باید تمامی ارگان­های مرتبط دولتی و غیردولتی تلاش خود را جهت مدیریت بهینه تالاب انزلی انجام دهند و با یک برنامه­ریزی منسجم و هدفمند معضلات این تالاب شناسایی گردد و در اولویت­بندی جهت رفع شدن قرار گیرند و مطالعات دوره­ای از وضعیت این تالاب با پشتوانه و جدیت بیشتری انجام گردد.

منابع

1-      Adel, M.; Dadar, M.; Fakhri, Y.; Oliveri Conti, G. andFerrante, M., 2016. Heavy metal concentration in muscle ofpike (Esox lucius) from Anzali international wetland,southwest of the Caspian Sea and their consumption risk assessment. Toxin reviews, Vol. 35, No. 3-4, pp. 217-223.

2-      ملوندی حسن و همکاران، سنجش غلظت جیوه در Esox lucius (اردک ماهی) و ارزیابی ریسک بالقوه سلامت انسان به واسطه مصرف آن، تالاب انزلی، مجله بوم شناسی آبزیان، 1398،جلد۱،شماره ۹، صفحات. ۱۴۵تا150.

3-      National Academy of Sciences (NAS), Toxicological effects of methylmercury.Washington, D.C, National Academy Press,2000.

4-      ملازاده نسترن و نوذری محبوبه، بررسی تجمع جیوه در برخی بافت‌های اردک ماهی (Esox lucius) تالاب انزلی و ارتباط آن با طول بدن و جنسیت . اکوبیولوژی تالاب، فصلنامه اکوبیولوژی تالاب، 1393،جلد6، شماره3، صفحات. 49 تا 58.

5-      اسماعیلی ساری عباس، آلاینده ها ، بهداشت و استاندارد در محیط زیست،انتشارات نقش مهر تهران، 1381،ص. 67 -79.

6-      موفق بهنام،معصومه و همکاران، انباشتگی فلزات جیوه و روی در عضله چهار گونه ماهیان دریای خزر (مطالعه موردی: سواحل محمودآباد- نوشهر، فصلنامه محیط زیست جانوری، 1399،دوره12، شماره3، صفحات. 183 تا 188.

7-      Harakeh, S.,. Sabra, N., Kassak, K., Doughan, B., Sukhan, C., 2003.Mercury and Arsenic Levels Among Lebanese Dentists a Call for Action. Bulletin of Environmental Contamination and Toxicology, Vol.70,(4):pp. 629-35.

8-      امینی، م،«جیوه، فلزی سمی و خطرناک در محیط زیست»، اولین همایش بین المللی و دومین همایش ملی کشاورزی،محیط زیست و امنیت غذایی،1395-جیرفت-ایران.

9-      Canli, M., Atli, G.,2003. The relationships between heavy metal (Cd, Cr, Cu, Fe, Pb, Zn) levels and the size of six Mediterranean fish species. Environ Pollut, Vol. 121(1): pp.129-136.

10-  Telmer, K, Costa, M., Simões Angélica, R., Araujo, ES., Maurice, Y.,2006. The source and fate of sediment and mercury in the Tapajós River, Pará, Brazilian Amazon: Ground- and space-based evidence. J Environ Manage, Vol. 81(2),pp. 101-113.

11-  احمدی، مینا و همکاران، اندازه گیری و مقایسه غلظت فلزات سنگین کادمیوم ، نیکل و روی در بافت خوراکی عضله اردک ماهی (Esox lucius) تالاب انزلی، مجله علمی شیلات ایران ،1393،جلد 24 ، شماره،1،صفحات. 75 تا 82.

12-  منوری مسعود،« بررسی اکولوژیک تالاب انزلی»، نشر گیلان، 1369، صفحه. 105.

13-  Ruelle, DR., Henry, C., Life history observation and contaminant evaluation of Pallid sturgeon , Final report. U.S. Fish and Wildlife Service Region 6 , Contaminants Program ,1994.

14-  WHO. Safety; International Programme on Chemical Environmental Health Criteria 118 for Inorganic Mercury. W. H. O. Geneva; 1991.

15-  سلیمی،لیدا و همکاران، تعیین فلزات سنگین آرسنیک، سلنیم، وانادیم ، مولیبدن، جیوه، نیکل، کادمیوم ، سرب و آهن در بافت عضله اردک ماهی ( Esox lucius )تالاب انزلی، مجله پژوهش های علوم و فنون دریایی، 1393،دوره 9، شماره2، صفحات. 57 تا 82 .

16-  Scerbo, R., Ristori, T., Stefanini, B., Ranieri, S. D., Barghigiani, C.,2005. Mercury assessment and evaluation of its impact on .fish the Cecina river basin (Tuscany, Italy). Journal of  Environmental Pollution, Vol. 135(1), pp. 179-186.

17-  17-صادقی راد مرجان، بررسی وتعیین میزان فلزات سنگین (جیوه، کادمیم، سرب، روی، کبالت) در چند گونه از ماهیان خوراکی تالاب انزلی، موسسه تحقیقات و آموزش شیلات ایران، 1372، ،شماره 4 ،صفحات. 1 تا 16.

18-  Macdonald, D. D., Ikonomou, M. G., Rantalaine, A. L., Rogers, I. H., Sutherland,D., Oostdam, J. V.,2009. Contaminants in white sturgeon (Acipenser transmontanus) from the upper Fraser River, British Columbia, Canada . Journal of Environmental Toxicology and Chemistry, Vol. 16, pp. 479 – 490.

19-  اتفاق دوست, محمد,  علاف نویریان، حمید،  مطالعه تجمع بیولوژیک شبه فلزات و فلزات سنگین در بافت عضله اردک ماهی (Esox lucius Linnaeus, 1758)  رودخانه سیاه درویشان (استان گیلان، مجله تحقیقات دامپزشکی،1399، شماره 2 ، صفحات.، 156 تا 165.

20-  Manavi, P.N. and Mazumder, A., 2018. Potential risk of mercury to human health in three species of fish from the southern Caspian Sea. Marine pollution Bulletin, Vol. 130, pp. 1-5.

21-  Łuczyńska, J., Tońska, E., Paszczyk, B. and Łuczyński, M. J., 2020. The relationship between biotic factors and the content of chosen heavy metals (Zn, Fe, Cu and Mn) in six wild freshwater fish species collected from two lakes (Łańskie and Pluszne) located in northeastern Poland. Iranian Journal of Fisheries Sciences, Vol. 19, pp. 421-442.

22-  ابراهیمی سیریزی ،زهره و همکاران، بررسی فلزات سنگین کادمیوم، سرب، مس و روی دربافت عضله اردک ماهی تالاب بین المللی انزلی، انباشتگی وارزیابی خطرات، مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران، 1391،جلد بیست و دوم،شماره87، صفحات. 57 تا63.