شبکه اکولوژیکی، رویکرد نوین حفاظت از تنوع زیستی و زیستگاه ها در مقیاس سیمای سرزمین

مقاله مروری

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 62، پاییز 1401، صص  109-119

شبکه اکولوژیکی، رویکرد نوین حفاظت از تنوع زیستی و زیستگاه­ها در مقیاس سیمای سرزمین

جلیل ایمانی هرسینی^*[1]

jalil.imany@gmail.com

آیدا اشجعی[2]

تاریخ دریافت: 19/06/99                                                                                                         تاریخ پذیرش: 13/11/99

چکیده

زمینه هدف: انزوای جمعیت­ها و کاهش تنوع ژنتیکی در اثر ایزوله شدن زیستگاه­ها، مسئله­­ای قابل توجه در حفاظت از تنوع­زیستی و زیستگاه­ها محسوب می­شود. شبکه­های اکولوژیکی شامل عناصر طبیعی و نیمه طبیعی­اند که در جهت نگهداری و ترمیم عملکردهای اکولوژیکی، حفظ تنوع­زیستی و استفاده­ی پایدار از منابع­طبیعی ایجاد می­شوند. هدف از مقاله­ی مروری- توصیفی حاضر، معرفی شبکه­ها­ی اکولوژیکی به عنوان رویکردی نوین در راستای حفاظت از تنوع­زیستی و زیستگاه­ها در مقیاس سیما­ی سرزمین است.

روش بررسی: پژوهش حاضر با روش مروری- توصیفی و از نوع کاربردی بوده، و با بهره­گیری از اسناد کتابخانه­ای و پایگاه­های اطلاعات الکترونیکی و بررسی جامع مقالات متعدد انگلیسی صورت گرفته است.

یافته­ها: نقش رویکرد نوین شبکه­های اکولوژیکی در منابع مختلف، حفظ یکپارچگی و پایداری اکولوژیکی زیستگاه­ها، حفظ فرآیند­های اکولوژیکی، شناسایی مناطق با الویت حفاظتی، تقویت سیستم مناطق حفاظت شده، حفظ تنوع زیستی و استفاده پایدار از منابع طبیعی و مدیریت زیستگاه­ها ذکر شده است؛ و یک ابزار مفید در راستای مدیریت مناطق حفاظت شده و مکمل آن محسوب می­شوند.

بحث و نتیجه­گیری: با توجه به کارایی و کاربرد شبکه­های اکولوژیکی، استفاده از این رویکرد توسط سازمان­های دولتی و خصوصی، در راستای بهبود وضعیت فرآیند حفاظت و مدیریت زیستگاه­ها وتنوع­زیستی پیشنهاد می­شود. مرور مقالات و منابع متعدد خارجی در زمینه­ی شبکه­های اکولوژیکی و ارتباط آن­ها با امر حفاظت نشان­دهنده­ی نقش آن­ها به عنوان ابزار مکمل در حفاظت است.کاربرد این رویکرد، کمک به بهبود مدیریت یکپارچه­ی زیستگاه­ها خواهد کرد.

واژگان کلیدی: حفاظت، سیمای سرزمین، رویکرد نوین شبکه اکولوژیکی، قطعه­قطعه شدن زیستگاه، پیوستگی

Human and Environment, No. 62, Autumn 2022, pp. 109-119

Ecological Network, New Approach to Biodiversity Conservation and Habitats on Landscape

Jalil Imany Harsini[3]^*

                                                         jalil.imany@gmail.com

Aida Ashjaee[4]

Abstract

Background and Objective: Isolation of populations and reduction of genetic diversity due to habitat isolation is a significant issue in the protection of biodiversity and habitats. Ecological networks include natural and semi-natural elements that are created to maintain and restore ecological functions, conservation of biodiversity and sustainable use of natural resources. The purpose of this descriptive - review article introduce ecological networks as a new approach in order to protection biodiversity and habitats in the Landscape scale.

Analysis methodology: The present study is a review-descriptive and applied method, and has been done by using library documents and electronic databases and a comprehensive review of numerous English articles.

Findings: The role of the new approach of ecological networks in different sources is, maintaining the integrity and ecological stability of habitats, preserving ecological processes, identifying areas with conservation priorities, strengthening the system of protected areas, preserving biodiversity and sustainable use of natural resources and habitat management And they are considered a useful tool in the management of protected areas and its complement.

Discussion and Conclusions: Due to the efficiency and application of ecological networks, the use of this approach by public and private organizations in order to improve the process of conservation and management of habitats and biodiversity is recommended. Reviewing numerous foreign articles and sources in the field of ecological networks and their relationship with conservation shows their role as a complementary tool in conservation. The use of this approach will help to improve the integrated management of habitats.

Keywords: Conservation, Landscape, New approach ecological network, Habitat fragmentation, Continuity

زمینه و هدف

فرآیند­های با منشا انسانی مانند توسعه­ی زیر­ساخت­های شهری، تغییر و تبدیل کاربری اراضی، بدون توجه به ظرفیت­های طبیعی محیط، سبب ایجاد تداخل در عملکرد و پویایی محیط­زیست، آشفتگی در یکپارچگی زیستگاه­ها، کاهش تنوع زیستی و اختلال در فرآیند­های اکولوژیکی در کوتاه ­مدت و بلند مدت می­شود (1).

 یکپارچگی زیستگاه­های طبیعی، گونه­های مختلف جانوری را جهت انجام فعالیت­های زیستی خود مانند مهاجرت، تولید­مثل، فرار از شرایط نامناسب محیطی و انتشار در بخش­های مختلف­ زیستگاه­ها کمک می­کند(2)؛ به عنوان مثال گونه­ی ماهی استوایی Pacu (Piaractus  mesopotamicus) از رودخانه­های کوچک در ساوانای برزیل (Cerrado) به تالاب­های Pantanal و آمازون مهاجرت می­کند. این گونه­ی ماهی به دلیل آنکه از دانه­ها و گیاهان تغذیه می­کند، سبب جابه­جایی گونه­های گیاهی شده و نقش موثری را در این فرآیند ایفا می­کند (2). یک تغییر ناگهانی در پیوستگی سیمای سرزمین ممکن است موجب ایجاد تداخل در انتشار موفق جمعیت­ها شود و جمعیت­های بزرگ به طور ناگهانی به جمعیت­های کوچک و ایزوله تبدیل شوند (3).

یکی از رویکرد­های نوینی که در جهت کاهش قطعه­قطعه شدن سیمای سرزمین و حفاظت از عملکرد زیستگاه­ها و تنوع زیستی در بسیاری از نقاط جهان مورد توجه قرار گرفته است، شبکه­های اکولوژیکی[5]  است (4). استفاده از شبکه­های اکولوژیکی، توسط سازمان­های دولتی و خصوصی، به عنوان یکی از ابزار­های رویکرد مدیریت یکپارچه­ی منابع­ طبیعی می­تواند مورد استفاده قرار گیرد.

از این رویکرد، در فاز اولیه­ی سیستم­های برنامه­ریزی درون سایت­ در اروپا استفاده می­شود (5). این شبکه­ها به صورت عینی منعکس­کننده­ی حفاظت و تجدید حیات طبیعی در زیستگاه­های تخریب شده درون سیستم­های برنامه­ریزی یک منطقه یا کشور می­باشند. شبکه­های اکولوژیکی به عنوان پایه­ا­ی برای برنامه­ی سیاست حفاظت طبیعی و بخشی از برنامه­ی یکپارچه­ی ملی و منطقه­ای محسوب می­شوند.

 از شبکه­ی اکولوژیکی در استونی(6)، به نامNatura2000 برای شناسایی مناطق جدید با پتانسیل بالقوه در راستای حفاظت طبیعی، در پرتغال(7)، به منظور حفاظت از طبیعت، تنوع زیستی و جلوگیری از قطعه­قطعه شدن زیستگاه­ها و شناسایی همپوشانی مناطق حفاظت شده با مناطق حفاظت نشده، در ایتالیا (4) در جهت کاهش تخریب و دگرگونی زیستگاه­ها ، در چین(1) برای شناسایی مناطق با الویت حفاظتی و شناسایی کریدور­های اکولوژیکی کم­هزینه به منظور بهبود اتصال شبکه­ی اکولوژیکی و در کانادا (8)، از شبکه­های اکولوژیکی برای حوضه­ی آبخیز رود سان­فرانسیسکو استفاده شده است.

هدف از مقاله­ی مروری- توصیفی حاضر معرفی رویکرد نوین حفاظتی شبکه­ی اکولوژیکی با استفاده از روش کتابخانه­ای و اینترنتی در مقیاس سیمای سرزمین در راستای حفاظت از یکپارچگی زیستگاه­ها و حفظ تنوع زیستی است.

­

روش بررسی

پژوهش حاضر با روش مروری- توصیفی و از نوع کاربردی بوده، و با بهره­گیری از اسناد کتابخانه­ای و پایگاه­های اطلاعات الکترونیکی و بررسی جامع مقالات متعدد انگلیسی صورت گرفته است. در این بررسی تلاش می­شود تا یافته­های محققین در بخش­های مختلف شامل معرفی شبکه­ی اکولوژیکی، مقیاس، اجزا، کاربرد و شاخص­ها به صورت منسجم و منظم ارائه شود.

یافته­ها

اثر فعالیت­های انسانی بر یکپارچگی سیمای سرزمین

 فرآیندهای غالب در سیمای سرزمین، شامل قطعه­قطعه شدن[6] و Homogenization است (2). در فرآیند Homogenization، سیمای سرزمین به قطعاتی بزرگتر یا کوچکتر از سایز اولیه­اش تقسیم می­شود که تنها، گونه­ها به بخش­هایی از این سیمای سرزمین دسترسی دارند. قطعه­قطعه شدن سیمای سرزمین[7] ، فرآیندی است که طی آن قطعات بزرگ و اصلی زیستگاه که به آن لکه[8] گویند، طی پدیده­ای طبیعی یا انسان­منشا به تدریج به قطعات کوچکتر تبدیل می­شود، (4) و در طی این فرآیند پیوستگی سیمای سرزمین از بین می­رود. این پدیده، انتشار گونه­های جانوری و گیاهی را به زیستگاه­های دیگر کاهش داده و سبب کاهش تنوع ژنتیکی و برازش و در طولانی مدت موجب انقراض جمعیت گونه خواهد شد(15). در نتیجه­ی دو فرآیند فوق­الذکر تنوع زیستی کاهش می­یابد(2). این روند منجر به اهمیت موضوع حفاظت زیستگاه­ها شده که یکی از رویکردها شبکه­های اکولوژیکی است.

عوامل تقسیم سیمای سرزمین شامل منشا طبیعی، مانند رودخانه­ها و عوارض انسان­ساخت، مانند جاده­ها یا بزرگراه­ها هستند. از اثرات اکولوژیکی مهم زیر­ساخت­های حمل­و­نقل انسانی می­توان به چهار عامل زیر اشاره کرد که همگی سبب کاهش اندازه­ی جمعیت و خطر بالای انقراض می­شوند(2):

1-Habitat loss ( از دست­دهی زیستگاه)

2-Traffic mortality  (تلفات جاده­ای)

3-Barrier effect  ( اثر مانع)

4-Population subdivision  ( تقسیم جمعیت)

شکل1- اثرات زیر ساخت­های حمل­و­نقل بر جمعیت­های حیات­وحش(2)، زیر ساخت­های جاده­ای چهار اثر را شامل می­شوند:1-کاهش مساحت زیستگاه در دسترس2- افزایش تلفات جاده­ای3- اثر به عنوان مانع(عدم دسترسی به منابع)4- ایزوله شدن جمعیت (فقدان مهاجرت، افزایش آسیب­پذیری به آشفتگی­ها)؛ همه­ی این اثرات سبب کاهش اندازه­ی جمعیت و افزایش خطر انقراض می­شوند.

Figure 1- The effects of transportation infrastructures on wildlife populations (2), road infrastructures include four effects: 1- reduction of available habitat area 2- increase in road losses 3- effect as an barrier (lack of access to resources) 4- Isolation of the population (lack of immigration, increased vulnerability to disturbances); All these effects reduce the population size and increase the risk of extinction.

معرفی شبکه­های اکولوژیکی

بحث احداث پارک­های ملی و ذخیره­گاه­های طبیعی از اوایل قرن نوزدهم در جهت حفاظت از گونه­های مختلف مطرح شد (2)، اما این رویکرد، تنها به حفاظت صرف از منابع مختلف می­پرداخت. یکی از رویکردهای نوینی که در جهت حفاظت از تنوع زیستی و اتصال زیست­محیطی(7) همراه با بهره­برداری پایدار از منابع طبیعی و رویکردهای اقتصادی و اجتماعی(2) مطرح می­شود شبکه­های اکولوژیکی است.

 خاستگاه ایده­ی شبکه­ی اکولوژیکی را می­توان در آثار ,1930 Kant وGrano مشاهده کرد (6). مفهوم شبکه­ی اکولوژیکی از تلفیق تئوری جغرافیای زیستی مک آرتور و ویلسون و تئوری فراجمعیت که با یکدیگر در نظم اکولوژی سیمای سرزمین یکپارچه شدند(8)، می­آید. مدل شبکه­های اکولوژیکی(EN)، مساحتی از زیستگاه­های طبیعی است که از طریق جمعیت گونه­های گیاهی و جانوری و اکوسیستم­ها دارای روابط فیزیکی و عملکردی با یکدیگرند. این ابزار­های حفاظت طبیعی که به عنوان مکمل لازم برای مناطق حفاظت شده شناخته می­شوند (9)، می­توانند از طریق اتصال لکه­های زیستگاهی ایزوله شده به یکدیگر سبب تسهیل حرکت گونه­ها در میان مناطق نامناسب زیستگاهی شوند.

در شبکه­های اکولوژیکی حفاظت طبیعی درون سایت صورت می­گیرد. کار این شبکه، شناسایی و نقشه­برداری مناطق حساس به قطعه­قطعه شدن و تجدید حیات طبیعی مناطق تخریب شده است(5) (7). شبکه­ها­ی اکولوژیکی مکاندار، در برنامه­ریزی استفاده می­شوند (11). تعریف Bennett، از شبکه­های اکولوژیکی به صورت ذیل است"شبکه­های اکولوژیکی شامل عناصر طبیعی یا نیمه طبیعی­اند که در جهت نگهداری و ترمیم عملکردهای اکولوژیکی و حفظ تنوع زیستی در راستای استفاده­ی پایدار[9] از منابع طبیعی ایجاد می­شوند"(2).

مقیاس مدل شبکه­ی اکولوژیکی

یکی از جنبه­های مدل شبکه­ی اکولوژیکی، تنوع مقیاس­هایی است که به کار برده می­شود. اکثر مقیاس­های به کار برده شده در این مدل، یک منطقه­ی جغرافیایی مانند یک حوزه­ی آبخیز، محدوده­ی کوهستانی یا یک اجتماع طبیعی است. از مدل شبکه­ی اکولوژیکی جهت حفاظت در مقیاس­های بزرگ و کوچک استفاده می­شود. در کشورهایی مانند دانمارک و هلند از شبکه­های اکولوژیکی در پروژه­های محلی استفاده می­شود. اما در مقابل از رویکرد شبکه­ها در مقیاس­های وسیع مانند قاره­ای در اروپا مانند Pan-European Biological و یا استراتژی تنوع سیمای سرزمین در منطقه­ی اوراسیا استفاده می­شود، اما به طور کل در سه مقیاس محلی(7) (10)، منطقه­ای و ملی(5) می­توان از این شبکه­ها بهره گرفت. در تمام این مقیاس­های متنوع هدف، حفاظت از تنوع زیستی و بهره­برداری پایدار از منابع طبیعی است.

شکل2- شبکه­های اکولوژیکی در سه سطح ملی، منطقه­ای، محلی هستند(13)

Figure2- Ecological networks are at three levels: national, regional, and local (13)

رویکرد­های شبکه­ی اکولوژیکی

رویکرد­های متفاوت زیادی برای تعیین پیکر­بندی مکانی شبکه­های اکولوژیکی وجود دارد. انتخاب یک رویکرد برای طراحی یک شبکه­ی اکولوژیکی که گام اول طراحی یک شبکه محسوب می­شود، تاثیر عمده در چارچوب مکانی، ارزش اکولوژیکی و اجرای راحت نتایج شبکه دارد. رویکرد­ها­ی شبکه­های اکولوژیکی، بر مبنای رویکرد­های تک گونه[10] ، چند گونه[11] ، سیمای سرزمین[12] است(8). رویکرد تک گونه، مبتنی بر شناسایی نیاز­های اکولوژیکی یک گونه­ی کلیدی[13]  است. رویکرد چند گونه، نیاز­های چندین گونه­ی کلیدی را در گستره­ی وسیعی از زیستگاه­ها در طراحی شبکه­ی اکولوژیکی مدنظر قرار می­دهد. طبقه­بندی مبتنی بر سیمای سرزمین نیز روی جنبه­های ساختاری، مانند ساختار اکوسیستم و سیمای سرزمین تمرکز می­کند (8).    

رویکردهای جدید شبکه­ی اکولوژیکی شامل موارد زیر است (7):

1- رویکرد اکوسیستمیک و افزایش کیفیت اکوسیستم­ها

2- توجه به پیوستگی مناطق و جلوگیری از قطعه­قطعه شدن سیمای سرزمین و اکوسیستم­ها

3- توجه به کیفیت یا توان بالقوه­ی مولفه­های فیزیکی

4- حفاظت از تنوع زیستی و مناطق در خطر

5- پیشگیری از خطرات زیست محیطی

6- کمک به ترمیم اکوسیستم­های تخریب شده

7- توسعه­ی زیر ساخت سبز

اجزای شبکه­ی اکولوژیکی

 دو بخش مختلف در یک شبکه­ی اکولوژیکی دخیل است؛ (1): بخش اول، نقاط اکولوژیکی[14] ، که همان مناطق هسته­ای است و شامل مناطق با تنوع زیستی و ارزش­های حفاظتی بالا است. بخش دوم، ارتباطات اکولوژیکی[15] ، که به عنوان کریدور­های باریک و خطی شناخته می­شوند و امکان جابه­جایی گونه­ها را در میان لکه­ها امکان­پذیر می­کنند.  

شکل3 -اجزای شبکه­ی اکولوژیکی( 12)

Figure3- Ecological network components(12)

اجزای شبکه­ها­ی اکولوژیکی شامل موارد زیر است (4) (6):

1-مناطق هسته ای Core zones(قسمت کانونی و مهم  سیمای سرزمین)

2- کریدورها Corridors(نقش در اتصال و حرکت بین مناطق هسته ای)

3- زون­های بافر Buffer zones(شامل مناطق حفاظت شده اطراف)

Core zones (مناطق هسته ای)

مناطق هسته­ای، در برگیرنده­ی اکوسیستم­های طبیعی یا نیمه طبیعی و جمعیت­هایی از گونه­های زیست­پذیر، مهم و در معرض خطر است. هدف این مناطق، حفاظت از تنوع زیستی است. این مناطق باید به طور قانونی و تحت قوانین ملی یا منطقه­ای محافظت شوند(13).

کریدورها

انواع کریدور­ها شامل کریدور­های اکولوژیکی و بیولوژیکی است (1) (14):

الف:کریدور­های اکولوژیکی

اصطلاح کریدو­رهای اکولوژیکی به سال­های 1960برمی­گردد (1). از کریدورها جهت تقویت جمعیت­های کوچک که هیچ گونه ارتباطی با سایر جمعیت­های زیستگاه ندارند و به اصطلاح ایزوله شده­اند استفاده می­شود. این کریدورها سبب حرکت جمعیت­های کوچک به سایر زیستگاه­ها شده و در بلند مدت از انقراض گونه­ها جلوگیری می­کند. نقش کریدور­ها در جابه­جایی ژن، جمعیت­ها، موجودات به زیستگاه­های دیگر است. کریدورهای اکولوژیکی یک زون عملکردی جهت اتصال زون­های طبیعی از طریق احداث راه است که می­تواند اتصال را برای گروهی از گونه­ها به یک محیط­زیست وابسته­ی واحد انجام دهد. این کریدورها انسان­ساخت هستند.

انواع کریدورهای اکولوژیکی شامل Linearخطی، Landscape corridor،  stepping stones corridorاست (1) که دارای عملکردهای چندگانه و موثر در برنامه­ریزی و سیاست حفاظت طبیعی­اند. انواع مختلف کریدورها بسته به نوع گونه متفاوتند. مساحت کریدورها از مساحت مناطق طبیعی که آن­ها را به یکدیگر متصل می­کنند کوچکتر است و یک مهاجرت از آشفتگی­های انسان منشا محسوب می­شوند(1).

ب:کریدورهای بیولوژیکی[16] (14)

کریدورهای بیولوژیکی که متفاوت از کریدورهای اکولوژیکی­اند، شامل یک مساحت جغرافیایی مشخص شده­ای می­باشند که سیماهای سرزمین، اکوسیستم­ها و زیستگاه­ها را به یکدیگر متصل کرده و سبب حفظ تنوع زیستی و فرآیندهای اکولوژیکی و تکاملی می­شوند. انسان هیچ گونه نقشی در ساختن کریدورهای بیولوژیکی ندارد.( National Commission for Knowledge and Use of Biodiversity). تلاش­های اولیه برای اتصال زیستگاه­های مختلف به یکدیگر در یک شبکه­ی اکولوژیکی توسط کریدورها، بر مبنای پدیده­های ساختاری سیمای سرزمین مانند انواع پوشش گیاهی طبیعی و یا جنگل­ها بود.گوشتخواران بزرگ به خصوص گرگCanis) lupus) به عنوان گونه­های شاخص جهت شناسایی کریدورها برای تعداد زیادی از گونه­های حیات­وحش و کاهش قطعه­قطعه شدن سیمای سرزمین شناخته می­شوند(9). صدها کریدور و پروژه­های اتصال در سراسر جهان مورد استفاده و بهره­برداری قرار می­گیرند. این کریدورها دارای مقیاس­های متفاوت از کوچک مقیاس تا گذرگاه­های بزرگ مقیاس جهت برقراری ارتباط بین زیستگاه­های موجود در چندین کشور[17] می­باشند.

شکل4- مثال شماتیک از یک شبکه­ی اکولوژیکی و انواع کریدور­ها­ی اکولوژیکی(15)

Figure 4- Schematic example of an ecological network and types of ecological corridors (15)

در ذیل به معرفی برخی از انواع کریدور­ها پرداخته می­شود:

Man-made linkage (16)

کریدورهایی که توسط بشر به جهت اتصال زیستگاه­های تکه شده ناشی از توسعه پروژه­های خطی مانند جاده یا راه­آهن ساخته می­شوند و شامل روگذرها و زیرگذرها هستند. از این کریدورها در کانادا و در پارک ملی Banff، پارک ملی جزیره کریسمس[18] در استرالیا، جنگل ملیMt.Kenya در کشور کنیا، سنگاپور، امریکا استفاده می­شود. به عنوان مثال در پارک ملی جزیره­ی کریسمس در استرالیا با احداث پل­هایی به عنوان روگذر به ارتفاع 5 متر بر روی یکی از شلوغترین جاده­ها امکان مهاجرت تعداد بسیار زیادی از خرچنگ­ها را که به طور معمول از جاده­ها، زمین­های گلف و یا سواحل اقدام به حرکت می­کنند فراهم می­کند. همچنین در کنیا با احداث زیرگذر امکان حرکت فیل­های آفریقایی بین جنگل Ngare Ndare Forest و جنگل Mt.Kenya فراهم شد.

 Large scale networks (16)

بخشی دیگر از کریدورها شامل شبکه­های بزرگ مقیاس است که می­توانند زیستگاه­ها را در مقیاس منطقه­ای یا بین المللی به یکدیگر متصل کنند. این شبکه­ها معمولا نقش در اتصال مناطق وحش بزرگ مقیاس و یا مناطق حفاظت شده را بر عهده دارند و ممکن است توسط سازمان­های حفاظت و یا به عنوان بخشی از ذخیره­گاه­های بزرگ مقیاس مورد حفاظت و مدیریت قرار گیرند. از جمله کاربرد این کریدور­ها، می­توان به کریدور­های حیات­وحش در فلوریدای امریکا، پارک ملی یلواستون در کانادا، احداث کریدور برای جگوار در امریکای مرکزی و جنوبی،  و در هند و نپال اشاره کرد.

 Natural Corridor(16) 

کریدورهای طبیعی شامل عوارض و پدیده­های طبیعی مانند کوهستان­ها یا رودخانه­ها، کریدورهای اقیانوسی[19]، جنگل­ها و پوشش گیاهان طبیعی است. این کریدورها به عنوان مسیرهای طبیعی برای انتشار یا مهاجرت گونه­ها مورد استفاده قرار می­گیرند، اما اغلب توسط دخالت­های بشر و یا قطعه­قطعه شدن زیستگاه مورد تهدید قرار می­گیرند.

 Corridor Experments(16) 

کریدورهای آزمایشی که به جهت ارزیابی اثر بخشی کریدورها استفاده می­شوند. این کریدورها که در علفزارها یا پلات جنگل­ها استفاده می­شوند مقیاسی از چند متر تا چند صدمتر را دارا است. کریدور­های آزمایشی مانند متاترون­ها، پروژه­ی اصلاح پایداری اکوسیستم­های جنگلی در مالزی[20]( S.A.F.E))، پروژه­ی پویایی بیولوژیکی قطعات جنگلی در مرکز برزیل[21]( B.D.F.F.P) است.

متاترون[22] ، یک کریدور آزمایشی متشکل از 48لکه  10در10 متر است که به طور کامل محصور شده است. این قطعه­ی آزمایشی، امکان کنترل رطوبت، دما، تابش آفتاب را در محیطی محصور امکان پذیر می­کند. این کریدورها امکان آزمایش جزئیات مذکور را جهت بررسی نقش آن­ها در جمعیت­ها و جوامع را برای ما امکان پذیر می­­سازد.

 Stepping Stones(1)

لکه­هایی از مناطق طبیعی است که به صورت پیوسته و محدود شده­اند و سبب تسهیل جابه­جایی گونه­های گیاهی و جانوری در بین مناطق هسته­ای می­شوند.

زون­های بافر[23] (1)

مناطق محافظت شده را نباید به صورت لکه­های جزیره­ای که از هر گونه اثر خارجی منفی در امان است در نظر گرفت. زون­های بافر، امکان انتقال راحتر جمعیت­ها را بین کاربری­های اراضی اطراف و مناطق هسته­ای فراهم می­کند. اندازه و استفاده از این زون­ها به شدت بستگی به نیازهای اکوسیستم­های ویژه و جمعیت محلی درون­شان دارد.

 Sustainable Use Areas(1)

شامل زون­های باقی­مانده هستند که تحت بهره­برداری­ها و کاربری­های مختلف اراضی واقع شده­اند و در تامین خدمات اکوسیستم دخیل­اند.

کاربرد­های شبکه­های اکولوژیکی

شبکه­های اکولوژیکی توسط موسسات علمی و محققان توسعه پیدا کرده­اند .این شبکه­ها که با اسامی انگلیسی نشان داده می­شوند، در سه سطح اروپایی(قاره­ای)، ملی و منطقه-محلی شناسایی شده­اند. بیشتر شبکه­های اکولوژیکی جز سطوح ملی یا سیاست حفاظت طبیعی منطقه­ای می­باشند. برنامه­های یکپارچه، بخشی از برنامه­های فیزیکی یا به عنوان برنامه­های توسعه منطقه­ای در نظر گرفته می­شوند. سیاست برنامه سازگار با دولت و منطبق با آن است(5). برخی از انواع شبکه­های اکولوژیکی در مقیاس ملی و منطقه- محلی شامل: شبکه­ی مناطق جبرانی[24]  در کشور استونی در راستای برنامه­ریزی و مدیریت مناطق روستایی با هدف بهینه­سازی تنوع الگو­های سیمای سرزمین و ساختار اکولوژیکی در مقیاس منطقه­ای است(6). ریه­های سبز در لهستان[25]، چارچوب طبیعی در لیتوانی[26] که به عنوان سیستمی به منظور مدیریت و حفاظت طبیعی اراضی است(6). در سطح اروپایی؛ انجمن اروپایی[27] و  ذخایر ژنتیکی[28]، در سطح ملی؛ شبکه اکولوژیکی ملی نیوزیلند[29] است (5)؛ شبکه اکولوژیکی در اوکراین[30] شبکه­ای قانونی بر مبنای حفاظت از طبیعت است که توسط وزارت محیط­زیست این کشور در سطح تصمیم­گیری­های استراتژیک از نوع برنامه مدیریت می­شود و شامل کریدورها، نقاط هسته­ای و زون­های بافر است(6).شبکه­ی اکولوژیکی در انگلستان با هدف نقشه­برداری از مناطق هسته­ای، کریدور­ها و زون­های بافر که با کمک کشور ایتالیا اجرا می­شود. هدف از ساخت شبکه اکولوژیکی در دانمارک، ایجاد ساختار منسجم و یکپارچه­ در راستای انتشار گونه­ها است. از این شبکه در مکان­های آبی مانند رودخانه­ها استفاده می­شود(6).

شاخص­های شبکه­ی اکولوژیکی

برخی از شاخص­های مورد استفاده در انواعی از شبکه­های اکولوژیکی در اروپا، شامل موارد روبه­رو هستند: تنوع­زیستی، آشفتگی، زمین­شناسی، تاریخ فرهنگی و زیبایی­شناسی، تنوع زیست­محیطی، نادر بودن و ...(5).

بحث و نتیجه گیری

شبکه­های اکولوژیکی، مجموعه­ای از سیماهای سرزمین تکه شده­ای می­باشند که به یکدیگر توسط انواع مختلف کریدورها متصل شده و دارای تنوع زیستی بالایی هستند. این شبکه­ها ذخیره­گاه­های طبیعی و مناطق حفاظت شده را دربر­میگیرند و شامل روابط متقابل بین گونه­ها و اکوسیستم­های موجود هستند. شبکه­های اکولوژیکی، از عناصر طبیعی و یا نیمه طبیعی سیمای سرزمین تشکیل شد­ه­اند و در مدیریت­شان باید از فاکتورهای اقتصادی و اجتماعی کمک گرفته شود و امکان استفاده­ی پایدار از منابع طبیعی در درون آن­ها فراهم می­شود. معیارهای مهم شبکه­ها شامل تنوع زیستی، گونه­های در خطر تهدید و روابط متقابل بین مکان­ها است شبکه­هایی که بخشی از سیستم­های یکپارچه­ی برنامه­ریزی هستند، معیارهایی بر مبنای حفاظت طبیعت، تنوع زیستی و خطر انقراض دارند. هدف اصلی سیاست­ها­ی شبکه­های اکولوژیکی حفاظت از طبیعت است(5).  بخش ضروری و مهم طراحی یک شبکه ی اکولوژیکی، توسعه­ی مناطق حفاظت شده است.EN  با سایر کاربری­های اراضی سازگاری دارد. تحت مفهوم رویکرد نوین شبکه­ی اکولوژیکی و استراتژی حفاظت از تنوع زیستی، سیمای سرزمین یک منبع پویا با عملکرد چندگانه و شامل حوزه­ی گسترده­ای از خدمات اکوسیستم  است. نقش شبکه­ی اکولوژیکی به عنوان یک ابزار طبیعی موثر در برنامه­ریزی و حفاظت از طبیعت و تنوع زیستی مقابله با قطعه­قطعه شدن سیمای سرزمین، تسهیل نگهداری، ترمیم و اتصال اکولوژیکی لکه­های زیستگاهی با لکه­های مجاور، اعمال رویکرد مدیریت جامع و یکپارچه و سازگار،کمک به مدیریت مناطق در خطر و شناخت تاب­آوری زیست­محیطی و تقویت زیبایی­شناختی سیمای سرزمین است (7). شبکه­ها­ی اکولوژیکی در کشورهای مختلف به طور متفاوتی به کار می­روند و به شکل و فرم کنونی­شان، پدیده­های پیچیده در برنامه­ریزی حفاظت طبیعت در اروپا هستند. در بخش­های زیادی از اروپا اندازه و وسعت مناطق طبیعی خیلی کوچکتر از مناطق طبیعی موجود در امریکا هستند و تاریخچه­ی حفاظت از طبیعت در اروپا متفاوت از امریکا است. به علت تفاوت­های موجود در تاریخچه­ی حفاظت طبیعی، استراتژی­های ملی متفاوت در سراسر اروپا درباره­ی حفاظت مشاهده می­شود، اما تمام این استراتژی­ها بر مبنای حفاظت مناطق با ارزش بالا تاکید دارند.  در امریکا از این شبکه­ها در چارچوب حفاظت تنوع زیستی، در راستای تولیدات الوار در پارک ملی Willamette در ایالتOregon استفاده می­شود. در مناطقی که حفاظت  از طبیعت و سنت­­های برنامه­ریزی دارای کمبود هستند، شبکه­های اکولوژیکی ساده اند. اساس شبکه­هایی که در سیاست حفاظت طبیعی به کار می­روند، و با یکدیگر قابل مقایسه­اند بر مبنای تئوری فراجمعیت و تئوری جزیره­ی بیوجغرافیایی است(5). برخی از کشورها سیاست استقرار پارک­های ملی و منطقه­ای را توسعه داده­اند، این در حالی است که تعدادی دیگر بر حفاظت از ذخایر طبیعی در سیماهای سرزمین طبیعی و نیمه طبیعی تاکید دارند. در اکثر کشورها، حفاظت گونه­ها و به خصوص حفاظت پرندگان نقش بسیار مهمی را ایفا می­کنند (5). شبکه­های مختلف در عملکرد و معیارشان با یکدیگر متفاوتند. تمام شبکه­های توسعه یافته نقش در سیاست حفاظت طبیعی دارند. اهداف این شبکه­ها با یکدیگر قابل مقایسه است، اگرچه تفاوت آن­ها در متدها و عملکرد برنامه­هایی است که به کار می­برند.

References

• Liang, x., Li, xin., Li, Xiaodong., Wu, Haipeng., Feng, Chunting., Xing, Wenle., Fang, Yilong., He, Xinyue., Zeng, Guangming., Zhong, Minzhou., Gao, Xiang., Mo, Dan. (2018). Integrating priority areas and ecological corridors into national network for conservation planning in china, Science of the total environment,pp22-29
• Jongman,R.(2019).Connectivity and Ecological Networks, Encyclopedia of Ecology,2^nd Edition,Vol1,pp366-376
• Mahini,A., Rahimi,A.(2018). The theory of leakage and its applications in the ecology of landscape, Environment and Sustainable, No.47( In Persian).
• DeMontis,A.,Ganciu,A.,Cabras,M.,Bardi,A.,Mulas,M.(2018).Comparative ecological network analysis:An application to Italy,Land use policy,No.81,pp714-724
• Jongman,R.,(1995).Nature conservation planning in Europe:developing ecological networks,Landscape and urban planning,No.32,pp169-183
• Kulvik,M.,Sepp,K.,Jagomagi,J.,Mander,U.(2003).Ecological networks in Estonia-from classical roots to current applications, Multifunctional Landscapes ,pp263-298
• Cunha,N.S.,Magalhaes,M.R.(2019).Methodology for mapping the national ecological network to mainland Portugal:A planning tool towards a green infrastructure,Ecological indicators,pp 802-818
• Theau, J., Bernier, A., Fournier, R.(2015). An evaluation framework based on sustainability- related indicators for the comparison of conceptual approaches for ecological networks, Ecological indicators,pp 444-457
• Boitani,L.,Falcucci,A.,Maiorano,L.,Rondinini,C.(2007).Ecological networks as concepyual frameworks or operational tools in conservation,Conservation biology, No.6,pp1414-1422
• Jongman, R.,Kulvik,M.,Kristiansen,Ib.(2004).European ecological networks and greenways, Landscape and urban planning68,pp305-319
• Liquete,C.,Kleeschulte,S.,Dige,G.,Maes,J.,Grizzetti,B.,Olah,B.,Zulian,G.(2015).Mapping green infrastructure based on ecosystem services and ecological networks: A Pan-European case study,Environmental Science and policy No.54,pp268-280
• Luigi,B., Corsi,F., Montemaggiori, A., Falcucci,A., Marzetti, L., Masi, M., Ottaviani, D., Reggiani, G., Rodinini, C.(2002).Rate ecologica nazionale. Un approccio alla conservazione dei vertebrati italiani. Relazione finale,pp1-115
• Sicirec Group B.V. (2008).conservation of biodiversity,Permanent ecological network structures and ecological corridors with the Sicirec Formula
• Goriup, P., Wase, N. (2002). Protected areas programme parks, The international journal for protected area managers, No.2
• Jones,A.(2011). The importance of connected and conserved landscapes in a time of changing climate,pp1-20
• Malekian, M., Hemami, M.R., 2012. Fundamentals of conservation biology.
• http://www.Conservation corridor.org

[1]- استادیار، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران(مسئول مکاتبات)

[2]- دانشجوی دکترای علوم و مهندسی محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران

[3] Assistant professor, Faculty of Natural Resources and Environment, Islamic Azad University, Science and Research Branch, Tehran , Iran(Corresponding author)

[4] PhD student in Environmental Science and Engineering, Faculty of Natural Resources and Environment, Islamic Azad University, Science and Research Branch, Tehran , Iran

[5]- Ecological Networks (EN)

[6]- Fragmentation

[7]- Landscape Fragmentation(LF)

[8]- Patch

[9]- Sustainable use

[10]- single species                                                                                                      

[11]- multi species

[12]- landscape based

[13]- single focal species

[14]- Ecological points

[15] -Ecological links

[16]- Biological corridor

[17]- Multinational habitat

[18]- Christmas island national park

[19]- Pacific Ocean Corridor

[20]- Stability of Altered Forest Ecosystems Project

[21]- Biological Dynamics of Forest Fragments Project

[22]- Metatron

[23]- Buffer zones

[24]- Network of Compensative Areas

[25]- Green Lungs of Poland

[26]- Nature frame of Lithuania

[27]- Diploma Sites, Council of Europe

[28]- Biogenetic Reserves

[29]- National Ecological Network

[30]- Ecological Network