فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 24 ، بهار 92
بررسی منشاء آلودگی آب به فلور در توابع شهرستان اهر، استان آذربایجان شرقی
* رامین سلماسی 1
raminsalmasi@yahoo.com
چکیده
بر اساس گزارش مرکز بهداشت و شکایات اهالی روستای قلندر از توابع شهرستان اهر واقع در استان آذربایجان شرقی، مشکل وجود مقادیر
بالای عنصر فلوئور در آب آشامیدنی این روستا وجود دارد. در این راستا، پژوهش حاضر طراحی شده است تا وجود آلودگی آب (و شاید
خاک) به فلوئور و منشا این آلودگی را بررسی نماید. به این منظور از آب، خاک و سنگ حوزه نمون هبرداری و ویژگی های هدایت الکتریکی،
نمونه های آب در محل نمونه برداری اندازه گیری شد. در آزمایشگاه تجزیه کاتیون ها و آنیون ها و مقدار فلوئور بر روی نمونه های pH دما و
تجزیه شدند. XRF آب، خاک و سنگ انجام گرفت. همچنین از نمونه های سنگ مقاطع میکروسکوپی تهیه شد و این نمون هها به روش
بر اساس یافته های به دست آمده، تیپ آب در مناطق کم دگرسان شده و آهکی، بیکربنات- کلسیک؛ در روستای قلندر با دگرسانی
شدید، سولفاته- سدیک و در بقیه نمونه ها سولفاته - کلسیک است. هم سنجی یافته های به دست آمده با استانداردهای آب آشامیدنی
نشان داد یون فلوئور و سولفات در برخی نمون ههای آب بالاتر از دامنه مجاز قرار دارند. رسم نمودارهای تغییرات EPA و WHO ، ایران
غلظت عناصر در نمونه های آب، بین یون های فلوئور، بیکربنات و سدیم تناسب خوبی را نشان داد. حضور کانی های فلوئوردار بیوتیت،
نمونه های سنگ منطقه، منشا XRF هورنبلند و آپاتیت در مطالعه مقاطع میکروسکوپی و وجود مقادیر بالایی از فلوئور در نتایج حاصل از
آلودگی آب ها به فلوئور را به سنگ های آذرین منطقه نسبت می دهد. بر این اساس در صورت گسترش دگرسانی در سنگ های منطقه،
پتانسیل وقوع این آلودگی بسیار بالا است. اندازه گیری مقدار فلوئور در نمونه های خاک برداشت شده، مقدار این یون را در دامنه مجاز نشان
داد.
کلمات کلیدی: منابع آب زیرزمینی، تیپ آب، دگرسانی زمین شناختی.
-1 عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، دانشجوی دکترای رشته علوم خاک، دانشگاه تهران *(مسئول مکاتبات).
32 فصلنامه انسان و محیط زیست شماره 24 ، بهار 92 سلماسی
مقدمه
فلوئور از دسته عناصری می باشد که در بدن انسان
عنصری حیاتی به شمار می رود و بیشترین جذب آن از طریق
آب میباشد. در غلظت های کم ضرورت داشته و در غلظ تهای
زیاد زیان آور است ( 1) . دریافت دراز مدت آنیون این عنصر
می تواند عوارض سوء مزمن از جمله فلوئورزیس دندانی و
استخوانی، ناباروری، مشکلات عصبی، آلزایمر و مشکلات
.( تیروئیدی را در پی داشته باشد ( 4،3،2
عوامل موثر در ایجاد آلودگی به فلوئور در آب هوازدگی و
آبشویی سنگ ها و کانی های حاوی فلوئور، طولانی بودن زمان
واکنش آب و سنگ، حضور فعال یو نهای سدیم و بیکربنات و
در آب با pH می باشند. میزان pH فقر کلسیم و منیزیم و
غلظت فلوئورید نسبت مستقیم دارد. به طوری که آب های
قلیایی، شرایط مناسب برای انحلال فلوئورید را pH حاوی
.( فراهم می کنند ( 6،5
تاکنون پژوهش های اندکی در مورد آلودگی به عنصر
فلوئور در آب های زیرزمینی ایران انجام شده است. در بررسی
علت افزایش فلوئور در آ بهای منطقه ماکو در آذربایجان غربی
ایران ( 7) نتایج نشان داده شد نمونه های آب گرفته شده از
مناطق بازالتی انباشت بالای فلوئور را نشان می دهند. این
Na+ انباشت در آب های زیرزمینی مرتبط با تمرکز یو نهای
,HCo-
3 می باشد به طوری که یون های یاد شده به افزایش
حلالیت کانی های غنی از فلورید کمک م یکند. در بررسی آب-
های غنی از فلورید در منطقه میزونامی ژاپن ( 8)، نتیجه گیری
شد که فرایند انحلال کانی های حاوی فلوئور موجب آزاد سازی
فلوئور شده است. بررسی دلایل زیادی فلور در آبهای پاکستان
9) نشان داد که مهمترین ویژگیهای ژئوشیمیایی کنترل- )
قلیایی، pH ،TDS کننده حد بالای فلوئور در آب بالا بودن
Na+ انباشت
و بالا بودن درصد جذب سدیم بوده است. بررسی
فرآیندهای زمین شیمیایی کنترل کنندهی انباشت فلوئور در
آبهای زیرزمینی حوضه تایوان ( 2) نشان داد که آبهای با
فلوراید بالا در مناطق تهیشده بویژه در عمق کمتر از 4 متر
دیده م یشود. علت افزایش فلوئور در این آب ها به انحلال
کانیها ربط دارد و ترکیب شیمیایی آب در میزان انحلال موثر
قلیایی pH می باشد. آبهای با یون بیکربنات ونیز یون سدیم با
موجب افزایش حلالیت کانی های غنی از فلوئور می شوند. یک
مطالعه که در آ بهای فلوئوردار در مالاوی ( 10 ) انجام شد نشان
داد که منشا فلورید وابسته به بیوتیت هوازده سپس هورنبلند و
فلوریت می باشد. بسیاری از این آب ها منشاء سطحی دارند که
به داخل سنگ هوازده نفوذ می کند و فلوئور را به صورت محلول
در می آورد. بالا بودن فلوراید می تواند منشاء آتشفشانی نیز
داشته باشد. بررسی آبهای سطحی و زیرزمینی با روش آنالیز
چندگانه در غرب دلتای نیجر در نیجریه ( 11 ) مشخص کرد که
آلودگی به فلوئور در آ بهای کم عمق رخ داده و علت اصلی
حضور کانی های حامل فلوئور یعنی هیدروآپاتیت، فلورآپاتیت،
کریولیت و فلوراسپار می باشد که در این محل یافت شده اند و
نیز این آبها از لحاظ یون سدیم غنی و از یون های منیزیم و
کلسیم فقیر م یباشد.
میزان بالای فلوئور در برخی مناطق کشور از جمله
دشت های پلدشت و بازرگان در آذربایجان غربی گزارش شده
است ( 7). بر اساس بررسیهای به عمل آمده توسط دانشکده
بهداشت و تغذیه استانآذربایجان شرقی مبنی بر شکایت های
ساکنین روستای قلندر از توابع شهرستان اهر در استان
آذربایجان شرقی و اندازه گیری های محدود به عمل آمده،
دشواری وجود میزان بالاتر از حد استاندارد فلوئور در
آب آشامیدنی این روستا وجود دارد. براساس مدارک مستند
میزان فلوئور این حوزه آبخیز در بررسی های اولیه در سال
.( 1/75 میلی گرم در لیتر گزارش شده است ( 12 ،1389
در مورد ایجاد بیماری در بین ساکنین منطقه قلندر
گزارش های زیادی تهیه شده ولی تاکنون پژوهشی در زمینه
منشا آن صورت نگرفته است. هدف نوشتار حاضر این است که
از طریق پیدا کردن منشا آلودگی منابع آب منطقه، کوششی در
جهت برطرف سازی زیادی این عنصر به عمل آید. اجرای این
پژوهش در سال 1391 انجام گرفت.
بررسی منشاء آلودگی آب به فلور ...... 33
مواد و روشها
مراحل روش این پژوهش شامل مطالعات دفتری، تهیه
نقشه های رقومی پایه، بررسیهای صحرایی، نمونه برداری از
آب، خاک و سنگ، اندازهگیری مقدار فلوئور در نمونهها،
پردازش و تفسیر دادهها و نتایج می باشد.
نمونهبرداری از آب ( 13 نمونه) بر اساس موقعیت منابع
:( آب سطحی و زیرزمینی موجود در منطقه انجام شد (جدول 1
نخست ظروف پلی اتیلنی با شوینده شستشو شد، بعد از پاک
کردن با آب شهری و سپس آب مقطر و هوا خشک کردن
نمونه های زوجی آب از هر ایستگاه گرفته شد. ظروف از آب پر
شدند و مقداری آب از دهانه آن ها سرریز گردید تا هیچ حباب
هوایی در ظروف نباشد. بعد از انتقال نمونه ها به آزمایشگاه، در
دمای 4 درجه نگهداری شدند تا آزمایش های لازم بر روی
آنها انجام گیرد.
در هر ایستگاه پارامترهای دما، شوری، قابلیت هدایت
الکتریکی، مواد جامد محلول و اسیدیته با استفاده از دستگاه
اندازه- Multimeter, Cystronic, Model پرتابل 306
گیری شدند. همزمان با نمونه برداری از آب، از خاک ( 10
نمونه) و رخنمونهای سنگی مرتبط با این منابع و نیز سایر
رخنمونهای سنگی (در مجموع 10 نمونه رخنمون سنگی) نیز
نمونهبرداری انجام گرفت. تجزیه فلوئور در نمونههای آب (به
فلوئور در نمونه های ،(SPANDS وسیله روش رنگ سنجی
XRF, VXQ-160S, خاک و سنگ (با استفاده از دستگاه
تجزیه کاتیون ها (کلسیم و منیزیم به روش ،(Shimadzu
به عنوان عامل EDTA تیتراسیون کمپلکسومتری که
تیترکننده بشمار می رود، سدیم و پتاسیم با استفاده از دستگاه
فلیم فتومتر مدل 410 ساخت شرکت شرود) و آنیون ها
(کربنات و بیکربنات از روش تیتراسیون اسید- باز، کلر با
سولفات به ،Orion A استفاده از الکترود انتخابی یون 910
روش استون) در نمونههای آب و تجزیه کانی شناختی ( به
نمونههای (XRD, RAD-1A, Rigaku کمک دستگاه
سنگ در آزمایشگاه مرکز فرآوری مواد معدنی ایران انجام گرفت
.(13 ،14)
نتایج
در این پژوهش به بررسی وجود آلودگی فلوئور در منابع
آب روستاهای شمال و شمال شرق اهر به ویژه روستای قلندر
پرداخته شده است. برای یافتن منشأ آلودگی ها، احتمال منشأ
بشرزاد بودن آلودگی بسیار ناچیز است و به منظور بررسی منشأ
زمین زاد از سنگ، آب و خاک نمونه برداری شده و نمونه ها
مورد تجزیه شیمیایی قرار گرفتند. نتایج بررس یهای مختلف
صحرایی، میکروسکوپی و تجزیه شیمیایی، به شرح زیر است:
لیتولوژی منطقه ترکیبی از سنگ های آذرین درونی،
بیرونی و سنگ آهک است که با شدت های مختلف دگرگون
شده اند. مطالعات پتروگرافی حاکی از حضور کانی های فلوئوردار
است. شدت دگرسانی و تغییرات کان یها در مقاطع
میکروسکوپی نشان داد که احتمالا فلوئور از سن گها و کانی های
XRF فلوئوردار طی این مرحله آزاد شده است. نتایج حاصل از
نمونه های سنگ مقادیر فلوئور موجود در سنگ های این منطقه
را بین 4000 تا حدود 5000 میلی گرم بر کیلوگرم نشان داد.
نمونه های سنگ برداشت شده از منطقه، همه متعلق به سری
قلیایی هستند.
مطالعات هیدروژئوشیمیایی نشان داد که تیپ نمونه های
آب، سولفاته-کلروره- منیزیک- کلسیک است ( جدول 2). با
توجه به نتایج تجزیه شیمیایی، میزان عنصر فلوئور موجود در
2 میلی گرم در لیتر قرار گرفت. / 0 تا 84 / نمونه های آب در بازه 2
بر این اساس برخی روستاها با کمبود و برخی با زیادی فلوئور
در منابع آب شان مواجه هستند. همچنین در برخی مناطق
مقادیر بیش از دامنه مجاز یون سولفات در آب مشاهده شد.
34 فصلنامه انسان و محیط زیست شماره 24 ، بهار 92 سلماسی
جدول 1- نام و مختصات نقاط نمونه برداری و مشخصات فیزیکی نمون ههای آب (واحد: میلی گرم بر لیتر)
کد نمونه شماره ایستگاه X Y H نوع آب
1 HW1 0679361 4273228 آب سطحی قلندر 1742
2 HW مظهر قنات قلندر 2 0679405 4273106 1736
3 HW3 0678311 4278422 2028
آبراهه عبوری از
گرانیت مزرعه
4 HW4 0679677 4279154 2068
کانال آب بالا دست
معدن مزرعه
5 HW5 0679709 4279272 2098
پساب سد معدن
مس مزرعه
6 HW پساب معدن صومعه 6 0674332 4275113 1917
7 HW7 0675150 4272057 1618
اب شرب خانه
بهداشت کردلقان
8 HW8 0677490 4266720 1481
آب رودخانه قره
چای
9 HW9 0677490 4266790 1481
مظهر قنات
یخفروزان
10 HW10 0675889 4275858 1752
شاخه غربی
مصطفی چای
11 HW11 0675950 4275778 1761
شاخه شرقی
مصطفی چای
12 HW آب انبار 12 0681859 4277076 2119
13 HW آب سطحی 13 0684157 4273181 1826
بررسی منشاء آلودگی آب به فلور ...... 35
جدول 2- نتایج تجزیه شیمیایی نمون ههای آب (واحدها بر حسب میلی گرم بر لیتر)
Sample
Code
CO3 F-
HCO -- 3
SO Cl- - 4
NO -- 3
PO - 4
K+ Na+ Mg++ Ca++ --
1/60 93/00 18/00 39/00 <0/5 27/00 146/00 49/40 180/00 0 2/84 HW1
2/10 103/00 19/00 66/00 <0/5 31/80 213/00 49/30 225/00 0 2/82 HW2
<0/5 7/00 8/00 65/00 6/30 3/00 17/90 44/10 175/00 0 0/20 HW3
2/80 22/00 11/00 129/00 <0/5 23/50 268/00 130/30 60/00 0 0/61 HW4
26/60 23/00 <0/5 125/00 <0/5 28/50 192/00 140/60 145/00 0 0/84 HW5
0/50 79/00 128/00 405/00 <0/5 176/30 4016/00 350/00 0/00 0 1/25 HW6
0/50 8/00 8/00 37/00 18/60 26/80 6/60 14/40 100/00 0 0/34 HW7
5/20 119/00 58/00 159/00 <0/5 25/10 744/00 89/30 250/00 0 1/07 HW8
5/90 110/00 48/00 149/00 <0/5 24/10 709/00 80/90 215/00 0 1/13 HW9
0/80 6/00 7/00 42/00 <0/5 8/70 30/10 27/60 105/00 0 0/22 HW10
1/20 9/00 11/00 59/00 <0/5 10/20 28/20 30/10 160/00 0 0/30 HW11
0/90 11/00 7/00 32/00 <0/5 12/80 32/10 25/20 90/00 0 0/28 HW12
1/90 16/00 19/00 117/00 <0/5 12/60 172/00 32/40 235/00 0 0/46 HW13
میزان فلوئور نمونه های خاک برداشت شده نیز
اندازه گیری شد. یافته های به دست آمده محتوای فلوئور محلول
8 میلی گرم در کیلوگرم نشان / 1 تا 8 / موجود در خاک را بین 7
داد که در دامنه مجاز قرار دارد.
بحث و نتیجهگیری
به طور کلی منطقه مطالعه شده از لحاظ آلودگی به
دو دسته تقسیم می شود، مناطق آلوده که همه فاکتورهای مورد
نیاز را داشته و آلودگی در آن ظهور کرده است و مناطق دارای
پتانسیل آلودگی که فاقد دگرسانی و یا دارای دگرسانی ضعیف
هستند. در زیر به بررسی این مناطق پرداخته می شود:
روستای گاودل و نواحی اطراف آن، از جمله مناطقی
هستند که تحت تأثیر دگرسانی ضعیفی قرار گرفته اند. ترکیب
سنگی در این منطقه دیوریتی با کانی های اصلی پیروکسن،
پلاژیوکلاز و آلکالی فلدسپار است. میزان عنصر فلور نمونه آب
0 میلی گرم در لیتر می باشد که میزان / این منطقه، 38
اندکی به شمار می رود. نمونه های سنگ برداشت شده از
روستای جوانشیخ دارای دو ترکیب سنگی است، تراکی
آندزیت ها که دگرسانی نشان نم یدهند و توف رسی که فاقد
کانی های فلوئوردار است. نمونه آب برداشت شده از این قسمت
0 و / مطابق انتظار محتوای فلوئور پایین بوده و دو مقدار 31
0/22 میلی گرم در لیتر را نشان می دهند. روستای زکلیک اولیا
با ترکیب سنگی سنگ آهک است. نمونه آب برداشت شده از
اطراف روستای زکلیک اولیا از سنگ های آهکی فاقد کانی های
فلوئوردار عبور می کند و سنگ ها دگرسان نشده اند، بنابراین
0 میلی گرم بر لیتر فلوئور، نه تنها آلوده نیست، / نمونه آب با 46
بلکه با کمبود فلوئور هم مواجه است.
نمونه های سنگ گرفته شده از حوالی روستای
کردلقان بشدت تجزیه شده اند. بررسی های پتروگرافیکی سنگ
مادر آندزیتی این منطقه، وجود کان یهای اصلی پلاژیوکلاز،
کوارتز و بیوتیت را در این سنگ ها نشان داد. نمونه های آب
1 و نمونه آب رودخانه / قنات برداشت شده از این منطقه 13
1/07 میلی گرم در لیتر فلوئور دارند. هر دو نمونه از پایین دست
مناطق دگرسان شده برداشت شده اند که زمان کافی برای
36 فصلنامه انسان و محیط زیست شماره 24 ، بهار 92 سلماسی
واکنش با سنگ های دگرسان شده را داشت هاند. مقادیر فلوئور به
دست آمده برای این دو نمونه نشان م یدهد آب های این منطقه
به سقف مجاز نزدیک و در آستانه آلودگی هستند. در این دو
نیز بیش از مقدار مجاز وجود TDS نمونه آب، یون سولفات و
دارد.
نمونه های سنگ برداشت شده از اطراف روستای قلندر که
در مرکز محدوده مورد مطالعه قرار دارد، دگرسانی شدیدی را
نشان می دهند به طوری که کانی های اولیه اصلا قابل تشخیص
نیستند شدت و گسترش این دگرسانی ، منجر به تشکیل معدن
کائولینیت به نام خاک صنعتی قلندر شده است. نتیجه
بررسی های پتروگرافیکی سنگ مادر تراکی آندزیتی این معدن
نشان داد، کانی های فلوئوردار هورنبلند و بیوتیت از اجزای اصلی
تشکیل دهنده این سنگ ها هستند. مقدار فلوئور اندازه گیری
شده در نمونه های آب این منطقه که شامل قنات و رودخانه
2 میلی گرم در لیتر است که بسیار بیشتر از / 2 و 82 / است 84
حد مجاز می باشد. محتوای فلوئور نمونه سنگ های برداشت
محدوده ای بین XRF شده از دو روستای اخیر بر اساس نتایج
4000 تا حدود 5000 میلی گرم در کیلوگرم را شامل می شود.
با توجه به این که حضور 100 تا 4000 میلی گرم در کیلوگرم
فلوئور در سنگ حد بالایی از فلوئور است ( 15 ). سنگ های
منطقه مورد مطالعه از لحاظ محتوای فلوئور غنی هستند.
پیامد مصرف آب در روستای قلندر این بوده است که
مصرف کنندگان این آب، به بیماری فلورسیس دندانی دچار
شده اند. از منابع آب این روستا در سال 1389 نیز توسط
دانشکده بهداشت تبریز نمون هبرداری شد که مقدار فلوئور در آن
1 میلی گرم در لیتر به دست آمد. مقایسه این مقادیر / زمان 75
که به فاصله 2 سال اندازه گیری شده اند، سرعت پیشرفت
آلودگی را نشان می دهد. با توجه به این که فائو غلظت مناسب
فلوئور را در آب آبیاری 1 میلی گرم در لیتر تعیین کرده است
16 )، آب ها در این منطقه جهت آبیاری و کشاورزی نیز مناسب )
نیستند.
به این ترتیب یافته های این پژوهش نشان داد نمونه های
گرفته شده از مناطق آندزیتی و تراکی آندزیتی (روستاهای
قلندر و کردلقان) بیشترین ناهنجاری عنصر فلور را نشان
می دهند. روند آلودگی به فلوئور در منابع آب به این شکل است
که در اثر تماس طولانی مدت آب با سنگ، ترکیب آب
تحت تأثیر ترکیب سنگ قرار می گیرد. فرمول شیمیایی
کانی هایی که در ترکیب خود فلوئور دارند معمولا به صورت
OH نوشته می شود. در طول واکنش آب- سنگ (F,OH)
شده و فلوئور در آب آزاد می شود ( 16 ). مقادیر F جایگزین
Na+ فلوئور در آب سازگاری مثبت با یو نهای
HCO و 3
-
و
سازگاری منفی با مقادیر کلسیم دارند ( 17 ) بنابراین حضور
یون های سدیم و بیکربنات در آب هایی که قلیائیت بیشتری
دارند سبب افزایش حلالیت کانی های فلوئوردار می شوند. کلسیم
در آب های قلیایی منجر به تشکیل رسوب به صورت فلوئوریت
شده ( 18 ) و مانع تمرکز فلوئور در آب م یشود و به (CaF2)
همین دلیل هم در روش رسو بدهی به عنوان عامل حذف
Na+ فلوئور استفاده م یشود. یون های
HCO و 3
- آب نمونه های
منطقه در محدوده مجاز قرار دارند و سازگاری مثبت فلوئور با
.( این یو نها، به خوبی مشاهده می شود (شکل 1
شکل 1- نمودار ارتباط بین فلوئور با یون های سدیم و بی کربنات
در خاک، فلوئور م یتواند بین 20 تا 1000 میلی گرم در
کیلوگرم باشد ( 19 ) فلوئور در حالت محلول می تواند وارد گیاه
شود. دامنه غلظت فلوراید محلول در خاک 10 تا 20 میلی گرم
در کیلوگرم گزارش شده است ( 20 ). در نمونه های خاک
برداشت شده از منطقه مورد مطالعه میانگین مقادیر فلوراید
8 میلی گرم در کیلوگرم است که بر این / 3/62 و بیشینه آن 8
اساس فلوئور نمونه های خاک پایی نتر از حد بحرانی است.
نتیجه گیری کلی که از اجرای این طرح گرفته می شود به شرح
زیر است:
- نتایج تجزیه شیمیایی نمونه های آب، مقدار فلوئور
2/ منابع آب روستای قلندر را به طور متوسط 84
میلی گرم در لیتر نشان م یدهد که با توجه به مقدار
فلوئور گزارش شده توسط دانشکده بهداشت در سال
1 میلی گرم در لیتر) روند افزایش / 1389 (با 75
فلوئور در منابع آب این منطقه بسیار تند بوده و
منطقه پتانسیل بالایی از لحاظ تشدید این آلودگی
دارد، بنابراین لازم است هر چه زودتر نسبت به
پیگیری های بهداشتی اقدام گردد.
- شواهد میکروسکوپی و وجود معدن کائولینتی در
شمال روستای قلندر، به نام خاک صنعتی قلندر که
در اثر دگرسانی آرژیلیکی از سنگ مادر تراکی
آندزیتی تشکیل شده است، گویای این است که
منطقه دگرسانی شدیدی را داشته است. بر
این اساس کانی های بیوتیت، هورنبلند، آپاتیت از
جمله کانی های فلوئوردار موجود در منطقه هستند
که این کانی ها طی فرآیند دگرسانی تجزیه شده،
فلوئور در طول فرآیند هوازدگی و آبشویی سن گها و
F- کانی ها آزاد و به صورت یون
وارد آب شده است.
منابع
1. Zhu, L., Zhang, H. H., Xia, B. & Xu,
D. R., 2007. Total fluoride in
Guangdong soil profiles, China:
Spatial distribution and vertical
variation. Environment International
33, 302-308.
2. Farooqi, A., Masuda, H., Fidous, N.,
2007. Toxic fluoride and arsenic
contaminated groundwater in the
Lahore and Kasur districts Punjab,
Pakistan and possible contaminant
sources. J. of Environmental Pollution,
145, 839-849.
3. Chinoy, N.J., 1991. Effects of fluoride
on physiology of animals and human
beings. J. Environ Toxicol, 1(2): 34-
129.
38 فصلنامه انسان و محیط زیست شماره 24 ، بهار 92 سلماسی
4. Harrison, P.T.C., 2005. Fluoride in
water: a UK perspective. J. Fluorine
Chem.126,1448-1456.
5. Guo, Q., Wang, Y., Ma, T., Ma, R.,
2007. Geochemical processes
controlling the elevated fluoride
concentration in groundwaters of the
Taiyuan Basin, Northern China. J
Geochem Explor 93:1–12.
6. Farooqi, A., Masuda, H., Fidous, N.,
2007. Toxic fluoride and arsenic
contaminated groundwater in the
Lahore and Kasur districts Punjab,
Pakistan and possible contaminant
sources. J. of Environmental Pollution,
145, 839-849.
7. اصغری مقدم، اصغر؛ فیجانی، الهام؛ 1387 . مطالعات
هیدرولوژی و هیدروشیمیایی آبخوان های بازالتی و
کارستی منطقه ماکو در ارتباط با سازندهای
زمین شناسی منطقه، فصلنامه علوم زمین، شماره
.1- 67 ، صفحه 13
8. Abdelgawad, A.M., Watanabe, K.,
Takeuchi, Sh., Mizuno, T., 2009. The
origin of fluoride-rich groundwater in
Mizunami area, Japan — Mineralogy
and geochemistry implication,
Engineering Geology 108: 76-85.
9. Rafique, T. , Naseemb, Sh., Haider, T.,
Usmania, Bashirb, E., Ahmed Khan,
F., Iqbal, M., Bhanger, 2009.
Geochemical factors controlling the
occurrence of high fluoride
groundwater in the Nagar Parkar area,
Sindh, Pakistan.
10. Msonda, K.W.M., Masamba, W.R.L.,
Fabiano, E., 2007. A study of fluoride
groundwater occurrence in Nathenje,
Lilongwe, Malawi. Phys Chem Earth
32:1178-1184.
11. Omo-Irabor, O., Bamidele Olobaniyi,
S., Oduyemi, K., Akunna, J., 2008.
Surface and groundwater water quality
assessment using multivariate
methods: A case study of the Western
Niger Delta, Nigeria. Physics and
Chemistry of the Earth. 33(8-13): pp.
666-673.
12 . علی پور، ح.، 1386 . بررسی اپیدمیولوژی فلورسیس
دندانی در بین ساکنین روستای قلندر شهرستان
اهر. گزارش نهایی مرکز بهداشت استان آذربایجان
شرقی.
13.Klute, A., Nielson, D.R., and Jackson
R.D. (1965). Methods of soil
analysis, Part 2. 2ed, Agronomy
Monog. 9, SA, Madison, WI. Page,
A.L.
14.Miller, R. H., Keeny, D.R. Baker,
D.E., and Roads J.D. (1965).
Methods of soil analysis, Part 1. 2ed,
Agronomy Monog. 9, ASA, Madison,
WI.
15.Stecher, O., 1997. Fluorine
geochemistry in volcanic rock series:
Examples from Iceland and Jan
Mayen. Danish Lithosphere Center,
Øster Voldgade 10, DK-1350
Copenhagen K, Denmark.
Geochimica et Cosmochimica Acta,
Vol. 62, No. 18, pp. 3117–3130.
16.Singh, V., M.K. Gupta, P. Rajwanshi,
S. Mishra, S. Srivastava, R.
Srivastava, M.M. Srivastava, S.
Prakash and S.Dass. 1995. Plant
uptake of fluoride in irrigation water
by ladyfinger (Abelmorchus
esculentus). Fd. Chem. Toxic. 33 (5):
399-402.
17.Keshavarzi, B., Moor, F., Esmaeili, A.,
Rastmanesh, F., 2009. The source of
fluoride toxicity in Muteh area,
Isfahan, Iran. Environ Earth Sci,
ISSN: 1866-6280.
18.Chernet, T., Y. Travi and V. Valles.
2001. Mechanism of degradation of
the quality of natural water in the
بررسی منشاء آلودگی آب به فلور ...... 39
lakes Region of the Ethiopian Rift
Valley. Water Research 35(12):2819–
32.
19.Chernet, T., Y. Travi and V. Valles.
2001. Mechanism of degradation of
the quality of natural water in the
lakes Region of the Ethiopian Rift
Valley. Water Research 35(12):2819–
32.
20.Chernet, T., Y. Travi and V. Valles.
2001. Mechanism of degradation of
the quality of natural water in the
lakes Region of the Ethiopian Rift
Valley. Water Research 35(12):2819–
32.20- Pais, I. and J.B. Jones, Jr.
1997. The Handbook of Trace
Elements. St. Lucie Press., Boca
Raton, Florida.