فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 27، زمستان 92

شناخت و بررسی عوامل موثر بر پدیده‌ گرد و غبار در غرب ایران

سیاوش طائی سمیرمی[1]

حمید رضا مرادی[2]^*

hrmoradi@modares.ac.ir

مرتضی خداقلی[3]

مریم احمدی آخورمه[4]  

چکیده

گرد و غبار یکی از پدیده­های مخرب اقلیمی است که سالانه خسارات فراوانی را به محیط زیست، جاده­ها، ساختمان­ها و هوای شهرها وارد می­نماید. استان­های غربی از مکان­های مساعد برای رخداد مکرر پدیده‍‌ی گرد و غبار در کشور ایران محسوب می­شود. برای انجام این تحقیق از داده­های دید افقی و گزارش پدیده‌ی گرد و غبار ایستگاه­های مختلف هواشناسی استان­های غربی استفاده گردید. بعد از مشخص شدن روزهای همراه با غبار و طبقه بندی آنها، اقدام به استخراج نقشه­های سطوح مختلف از مرکز بین المللی هواشناسی NOAA شد. در نهایت نقشه­ها و داده­های غبار سطح منطقه آنالیز گردید. نتایج  نشان داد که کاهش شدید رطوبت خاک بر اثر کاهش شدید بارش در دهه‌ی گذشته به­ویژه در شمال خاورمیانه که منطقه‌ی تغذیه رودهای بزرگ بین النهرین می­باشد و نیز افزایش فرکانس عبور امواج کوتاه و سریع با مولفه‌ی باد مداری قوی از دلایل اصلی وقوع توفان­های منطقه هستند.  به نظر می رسد تقویت پر فشار جنب حاره ای روی عربستان و همزمان گسترش و باز شدن خطوط 588 دکامتر باعث افزایش سرعت امواج کوتاه سطوح میانی و کاهش فرارفت رطوبتی از سطوح بالای عرض­های جنوبی به منطقه مورد مطالعه می­گردد. این سازوکار همچنین سبب کاهش عمق فرود مدیترانه ای و نیز باعث تشدید شرایط باد مداری و تضعیف جریانات نصف النهاری شده است. همچنین با ضعیف شدن فرود مدیترانه­ای و جا­بجایی آن به سمت عرض­های بالاتر و بالا آمدن مرکز پرارتفاع جنب حاره می­تواند دلیل دیگری بر جابجایی منشا غبار به سمت شمال باشد.

کلمات کلیدی: پدیده‌ی گرد و غبار، هواشناسی، نقشه های سینوپتیک، تصاویر ماهواره ای.

مقدمه

یکی از پدیده­های مناطق خشک و نیمه خشک و یا مناطق    هم‌جوار با این مناطق پدیده گرد و خاک است (1). در سال­های اخیر، وقوع پدیده توفان گرد و غبار در منطقه خاورمیانه در حال افزایش است. کشور ایران به علت قرار گرفتن در کمربند خشک و نیمه خشک جهان، به­­طور مداوم در معرض سیستم­های گرد و غبار محلی و سینوپتیکی متعدد می­باشد (2). خاورمیانه یکی از پنج منطقه جهان است که بیشترین تولید گردو غبار را دارد (3). بر اساس تعریف سازمان هواشناسی جهانی ([5]WMO) وقوع گرد و غبار از نظر میزان دید افقی به چهار طبقه گرد و غبار ضعیف با دید کمتر از 10 کیلومتر،     گرد و غبار متوسط با دید بین 1 تا 10 کیلومتر، توفان شدید با دید بین 200 تا 1000 متر و توفان خیلی شدید با دید کمتر از 200 متر تقسیم­بندی می­شود (4). عوامل و عناصر زیادی در   به وجود آمدن این پدیده نقش دارند که مهم ترین آن ها را       می‌توان به صورت زیر خلاصه نمود:

-         بستر بیابانی و یا کویری خشک و وسیع.

-         شکل توپوگرافی در جهت بادهای مساعد برای کانالیزه کردن جریانات.

-         بار بستری معلق کافی.

-         وزش بادهای شدید و ناگهانی.

- خشک شدن بستر های آبی و رودخانه ها با دخالت انسان و یا سیکل طبیعی اقلیم.

- فرسایش شدید..

از نظر مطالعه پدیده گرد و غبار دو گروه از محققان کارهای تحقیقاتی را انجام می دهند:

1-      گروه محققین کشورهای منشا و متاثر از غبار

2-      گروه محققین کشورهای غیر منشا و متاثر از غبار

به این ترتیب افزایش وقوع گرد و غبار در مناطق مختلف جهان از جمله ایران، باعث توجه محققان زیادی در این زمینه شده و مطالعات زیادی از دیدگاه­های مختلف در زمینه پدیده         گرد و غبار شده است.

یکی از جدید­ترین اقدامات سینوپتیک – دورسنجی صورت گرفته در زمینه گرد و غبار، مطالعه یکی از توفان‌های شدید گرد و غبار روی شمال صحرای آفریقا (لیبی) می­باشد که پس از گذشتن از دریای مدیترانه به کشور یونان می­رسد. در این اقدام با استفاده از داده های سنجنده Modis، آنالیز این توفان که در ماه آوریل رخ داده بود، مورد بررسی قرار گرفت.           بر این اساس در روز اوج انتقال غبار میزان عمق اپتیکی در کرت یونان حتی به 4 رسید. این درحالی است که  مقدار متوسط این فصل در حدود 31/0 می باشد. میزان ذرات معلق استاندارد حدود 5/75 میکروگرم بر متر مکعب می باشد (میانگین از ژانویه تا دسامبر حدود 63 تا 90 میکروگرم بر متر مکعب). این شاخص در روز بروز توفان حتی به میزان 2500  در منطقه کرت یونان رسید. فصل بهار در مناطق شرقی مدیترانه در واقع فصل فراوانی این پدیده می باشد. با توجه به یافته‌های این تحقیق بیشترین عمق اپتیکی هنگام بروز توفان اتفاق افتاده است (بیشترین کدری جو و کاهش نور ورودی به سنجنده) از طرف دیگر نکته مهم این تحقیق پیچیدگی رفتار و متغیر بودن انتقال گرد و غبار می باشد. بر اساس این تحقیق و بر اساس تعریف سازمان جوی ناسا این پدیده جز پدیده­های مخرب طبیعی به شمار می­آید. همچنین در فصل بهار سیکلون­های موسوم به شارو باعث انتقال غبار به مدیترانه شرقی       می‌شوند به‏طوری­که فصل تابستان نواحی مرکزی منطقه صحرا محل استیلای این توفان­ها می­باشد. در اواخر تابستان نیز این توفان­ها به بخش­هایی از مدیترانه غربی نفوذ می­کنند (4). در کشور چین نیز به بررسی شدت توفان گرد و غبار در چین از سال 1980 تا 2007  پرداخته شد.  نتایج حاکی از آن است که بیشترین وقوع گرد و غبار در سال 1983 بوده است. نتایج هم­چنین نشان داد که از سال 1984 تا 1999 وقوع گرد و غبار روند کاهشی، و از سال 2000 تا 2007 روند افزایشی داشته است (5). در استرالیا نیز فرسایش بادی با استفاده از داده­های هواشناسی سال­های 1965 تا 2011 مورد پایش قرار گرفت. نتایج نشان داد بارش تاثیر زیادی بر روی وقوع گرد و غبار دارد به گونه­ای که در سال­هایی که میزان بارش کاهش پیدا کرده وقوع توفان گرد و غبار افزایش داشته است (6). در خاورمیانه  نیز اقلیم شناسی رخدادهای گرد و غبار بررسی شد. نتایج حاکی از آن است که بیشترین رخداد گرد و غبار در بخش غربی خاورمیانه و در  بخش شرقی به ترتیب در ماه­های زمستان و تابستان اتفاق می­افتد (3).

 با توجه به نتایج تحقیقات (7) مشخص شد که علی­رغم اثرات عمیق پدیده گردوغبار بر اجتماعات انسانی در مناطق            پرجمعیتی نظیر شرق آسیا فقط یک مدل مانیتورینگ قوی غبار با استفاده همزمان از فناوری ماهواره، مدلهای عددی و GIS[6] می تواند برای پیش بینی و مدیریت این پدیده موثر باشد.

در کشورهای ژاپن و چین با استفاده از بازه زمانی (1972-2004) غبار، اطلاعات ایستگاه‌های هواشناسی و شاخص پیوند از دور (SOI) اقدام به بررسی رخداد­های گرد و غبارشد. نتایج حاکی از یک روند کاهشی معنی دار در تعداد روزهای همراه با غبار در بیابان گبی می­باشد. هرچند در سال‌های آخر دوره مورد مطالعه روند افزایشی در ژاپن مشاهده شد. در این منطقه هجوم هوای قطبی نقش مهمی در تشکیل غبار دارد. نکته مهم اینکه در این منطقه مسیر انتقال غبار در  فازهای  النینو و لانینا  تغییر می کند (8). از دیگر مطالعات صورت گرفته در خارج کشور نیز می توان به نتایج تحقیقات (9-12) اشاره کرد.

 در داخل کشور نیز مطالعات مختلفی به بررسی وضعیت      گرد و غبار پرداخته­اند. به­عنوان مثال در استان کردستان با استفاده از تصاویر ماهواره­ای به برآورد میزان گرد و غبار پرداختند نتایج نشان داد که میزان نوع بدون گرد و غبار و     گرد و غبار متوسط به طور کلی روندی کاهشی و گرد و غبار ضعیف و شدید روندی افزایشی داشته­اند. به­طوری­که،          گرد و غبار شدید بیشترین روند افزایشی را به خود اختصاص داده است (13).

در استان ایلام نیز به عنوان یکی از نقاط مستعد رخدادهای گرد و غبار، به تحلیل آماری سینوپتیکی گرد و غبار پرداخته شد.  در این تحقیق بررسی الگوهای گردشی سطح 500 هکتوپاسکال و تراز دریا نشان می­دهد که در ماه ژوئیه قرارگیری هسته کم­فشار بر روی دریای مدیترانه و زبانه­های فرود آن که بر روی بیابان­های عراق، سوریه و عربستان قرار دارد باعث ایجاد گرد و غبار در غرب کشور می­گردد. با استقرار محورهای فرود سطح بالا در مناطق گرم و خشک آفریقا، عربستان و عراق که منبع اصلی گرد و غبار هستند، در کشور حادث می­گردد (14).

در شهرستان سیستان به بررسی مناطق برداشت ذرات گرد و غبار و ویژگی­های انتشار آنها پرداخته شد. نتایج نشان اصلی­ترین منطقه برداشت ذرات گرد و غبار بر روی دریاچه هامون سابوری قرار دارد. از طرف دیگر مقایسه بین رفتار بازتابی نمونه­ها در دالان­های گرد و غبار با غلظت­های کم و زیاد نشان داد. رفتار بازتابی ذرات از محل برداشت تغییرات کمی با یکدیگر دارند. اما پس از آن، دالان­های گرد و غبار با غلظت کم و زیاد تشکیل می­شود (15).

کشور ایران علاوه بر داشتن مناطق بیابانی زیاد، در مجاورت کانون­های اصلی گرد و خاک نیز قرار گرفته که از مهمترین آنها بیابان­ها و صحاری عراق، اردن و عربستان می­باشند. مشاهدات سال­های اخیر نشان­دهنده افزایش وقوع این پدیده در کشور می‏باشد و با توجه به عواقب این پدیده در سلامت و بهداشت مردم، کشاورزی و هوانوردی، مطالعات دقیق­تری در مورد یافتن مناطق منشاء گرد و غبار، شدت، تکرار و اثرات ­ محیط زیستی این پدیده ضروری است. بنابراین با توجه به قرارگیری ایران در منطقه برون حاره و وجود جریانات غالب غربی، انتقال          گرد و غبار از منابع ذکر شده غربی در مسیر امری بدیهی است. لذا مدیریت صحیح زمین­های خشک و نیمه خشک که منبع اصلی تولید کننده گرد و غبار هستند و هم­چنین پیش­یابی این پدیده دارای اهمیت می­باشد. همچنین توفان­های گرد و غبار یکی از پدیده­های جوی هستند که در بسیاری از عرصه­های بیابانی و مناطق خشک دنیا گسترش دارند و در سال­های اخیر توجه فزاینده­ای را به خود معطوف داشته­اند. همه ساله شاهد آن هستیم که این حوادث خسارات و تلفات فراوانی، در تمام نقاط دنیا به ­وجود می­آورند. بخش زیادی از کشور در مناطق خشک و نیمه خشک می‏باشد و در طول سال با پدیده         گرد و غبار مواجه است لذا پرداخت به این موضوع و بررسی خصوصیات مناطق برداشت و عوامل موثر در تشدید آن بسیار حایز اهمیت می­باشد.

روش تحقیق

برای انجام این تحقیق از داده­های ایستگاه­های هواشناسی غرب کشور، نقشه های سینوپتیک و تصاویر ماهواره­های مربوط به منطقه مورد مطالعه استفاده شده است (شکل‏های 1 و 2). به عنوان مطالعه موردی تحلیل برخی از پارامترهای هواشناسی سه روز متوالی یکی از توفانهای شدید گرد و غبار در منطقه با توجه به نقشه­های هوای این سه روز و نمودار تغییر پارامترها ارایه شده است.

شکل 1- از بالا به پایین: راست: نقشه های سطح زمین ساعت 00 گرینویچ روزهای 5 تا 7 خرداد 1387 و برای سمت چپ نیز همانند قبلی اما برای سطح 500 هکتوپاسکال (16).

در ادامه، نمودارهای سری زمانی روزهای همراه با گرد و غبار ایستگاه­های سینوپتیک استان کرمانشاه، سری زمانی بارش ایستگاه کرمانشاه و سری زمانی شاخص چند متغیره انسو برای مقایسه از سال 1988 تا 2009 (1367 تا 1388خورشیدی) بررسی گردید.

شکل 2- تصویر ماهواره ای منطقه مربوط به ششم خرداد 1387 (15).

نتایج و بحث

نتایج حاصل از تحلیل برخی از پارامترهای هواشناسی سه روز متوالی یکی از توفان‌های شدید در منطقه با توجه به نقشه­های هوای این سه روز (شکل 1) نشان می­دهد که ریزش جریانات شمالی از روی جنوب شرقی اروپا بر روی کشور عراق که معمولا با عبور یک موج  غربی در سطوح فوقانی مشخص می گردد از ساز و کارهای اصلی و لازم وقوع توفان بر روی عراق می­باشد.

شارش­های شمالی روی شمال عراق و شارش­های شمال غرب تا جنوبی روی غرب کشور در سطح زمین با توجه به ایجاد مرکز و یا زبانه کم فشار روی عراق برای ایجاد سیرکولاسیون مناسب در منطقه (تضعیف جریانات شرقی بویژه در سطح زمین) و رطوبت پایین سطوح مختلف جو از شرایط لازم برای وقوع این توفان­ها می­باشد.

برخی از پارامترهای هواشناسی دیده بانی شده مربوط به سری زمانی توفان گرد و غبار سه روز مورد مطالعه (5 تا 7 خرداد 1387) ایستگاه سینوپتیک شهرکرمانشاه در شکل 3 ارایه شده است.

شکل 3- در نمودارهای بالا به ترتیب از بالا به پایین: نمودار سری زمانی سه روز مورد مطالعه: دید افقی، فشار ایستگاه، دما، دمای نقطه شبنم، اختلاف دمای خشک و تر، جهت و سرعت باد آورده شده اند

با توجه به نقشه­های هوا (شکل 1) ملاحظه می شود که دید (شکل 3) به دلایل متغیر بودن جهت وزش باد جنوبی تا شمالی، وجود نوسان فشاری و کاهش فشار، عدم نوسان دمایی قابل ملاحظه، دمای نقطه شبنم پایین و حتی منفی که سبب اختلاف دمای تر و خشک زیاد می­شود و بالا بودن سرعت وزش باد قبل و بعد از کاهش دید و کاهش آن در زمان وقوع دید پایین آمده است.

هرچند الگوهایی از سیستم­های سینوپتیک منطقه در وقوع توفان گرد و خاک ارایه می شود، ولی در کل آنچه در عمل رخ می‏دهد توربولانس و وزش باد شدید و صعود سریع غبار به طبقات بالای جو می­باشد. لازمه این کار افزایش شار عمودی و افقی دما بر روی منطقه است و سیستم موج­های بادهای برون حاره هم ناپایداری لازم را به منطقه تزریق می­کنند. به این ترتیب، سازو کار لازم جهت انتقال غبار ایجاد شده را فراهم    می‌آورند (16). در واقع به اندازه تنوع سیستم­ها و موج­های هر فصل و خشکی منطقه ای و موضعی مسیر حرکت موج، انواع تیپ­های غبار نیز متنوع خواهد شد (17). آن چیزی که در سال­های اخیر اتفاق افتاده، جابجایی کانون‏های غبار از عرض‏های جنوبی به عرض­های شمالی­تر می­باشد. که علت آن هم بیشتر به دلیل خشک شدن بستر مسیل‏ها و کم آبی رودهای مهمی چون دجله و فرات می­باشد. با بررسی تصاویر ماهواره­ای این نکته مشخص می­شود که توفا­ن­های تشکیل شده حتی از توفان­های شرق کشور دارای فراوانی و شدت بیشتری شده­اند و با بررسی بیشتر به نظر می­رسد از بیابان­های سواحل مراکش تا ایران توفان­هایی با این همه تواتر حداقل در سال­های اخیر کم سابقه بوده است. از دلایلی که می­توان برای این مسأله بر شمرد استیلای بادهای غربی روی شمال بین النهرین می‏باشد. در صورتی که از پاکستان تا مراکش بیشتر ایام سال یا تحت تاثیر مونسون­های ضعیف و هسته­های فرونشینی قرار دارند و یا تحت تاثیر جریانات موقت و ضعیف­تر و مرطوب­تر غربی هستند (18). به هر صورت با توجه به بررسی موردی توفان­ها می­توان آنها را به چند دسته تقسیم نمود:

1-      الگوی عبور موج کوتاه در بستر موج زونالی بزرگتر و کم فشار بسته روی عراق (نفوذ عمیق در فلات)

2-      عبور موج کوتاه با سرعت کند و فاقد رطوبت کافی (نیمه غربی کشور درگیر غبار خواهند شد)

3-      عبور موج کوتاه  بارش­زا (غبار در امتداد زاگرس و نه بصورت مستقیم به داخل فلات نفوذ می کند)

4-      عبور موج از روی ترکیه و شمال عراق (موارد تشدید شده 2 سال اخیر)

5-      عبور موج از روی جنوب عراق و شمال عربستان (موارد کلاسیک)

در تمامی موارد در صورتی­که کم فشار سطحی بتواند وارد فلات مرکزی شده و سیستم پرفشار روی فلات مرکزی تضعیف شود شدت و عمق نفوذ به داخل فلات بیشتر می­شود (توفان شدید 13تیر ماه 1388).

با توجه به نقش پس خورها در آب و هوای کره زمین، می­توان این سناریو را نتیجه گرفت که افزایش شاخص مداری در منطقه باعث کاهش بارش شده و در نتیجه خشکسالی دوره­ای سبب بالا رفتن فرکانس گرد و غبار روی منطقه شده است (شکل4 و جدول1). به خاطر کاهش تدریجی بارش در دهه گذشته در کشور و بالا رفتن متوسط دما، در صورت افزایش بارش آنچنان از میزان گرد و غبار کاسته نخواهد شد. به­طوری که در سال زراعی 2008 و 2009 این اتفاق رخ داد. لذا می توان نتیجه گرفت که در صورت افزایش نسبی بارش تا حد نرمال با فرض کاهش نیافتن دما و نرسیدن آن به میانگین خود طی سال­های آینده، همچنان پدیده توفان گرد و غبار را در کشور خواهیم داشت.

شکل4- بارش ایستگاه هواشناسی کرمانشاه طی دوره آماری مورد مطالعه

جدول 1- تعداد روزهای همراه با گردو غبار در سال 1388

نتیجه­گیری

یکی از عواملی که باعث تشدید تولید گرد و غبار می­شود، پدیده گرمایش جهانی و پدیده بیابان زایی در سطح جهان است که از روند رو به رشدی در بیشتر نقاط سطح زمین برخوردار می­باشد. همچنین خشکسالی­های اتفاق افتاده در سال­های اخیر باعث افزایش توان منطقه برای تولید گرد وغبار در منطقه مورد مطالعه شده است. البته اثبات وقوع این پدیده نیز به سهولت امکان پذیر نیست و نیازمند بررسی­های آماری و جامع و طولانی مدت متغیرهای اقلیمی می­باشد، هرچند روند افزایش دمای سطح زمین و افزایش غلظت گازهای گلخانه­ای و نیز روند رو به رشد تولید ذرات معلق و غبارها تقریبا قطعی می­باشد. به طور کلی، هرچند پدیده گرد و غبار یک پدیده فراملی بوده و غیر قابل کنترل است ولی می­توان با شناساندن محدوده آن در قالب الگوی گردشی و بررسی ویژگی­های آماری در بازه­های زمانی مختلف به برنامه­ریزان مختلف، این فرصت را فراهم آورد که با آگاهی از زمان و محدوده این پدیده مخرب، برنامه­های لازم را برای مقابله و سازگاری فراهم نماید. از طرف دیگر با توجه به گستردگی زیاد منطقه تغذیه کننده گرد و غبار امکان تغییر موثر در کوتاه مدت منتفی خواهد بود، البته در صورت افزایش بارش و کاهش دما در طول فصول آتی به صورت موقت ممکن است این شرایط به حالت نرمال نزدیک شود، بنابراین راهکارهای بلند مدت زیر بر اساس تخصیص بودجه مناسب با مطالعه وسیع و همکاری بین‌المللی  پیشنهاد می گردد:

-       کاهش اثرات با استفاده از مبارزه بیوکلیمایی و کاشت درختان مقاوم جهت کاهش سرعت باد، رسوب بار بستری معلق و افزایش رطوبت خاک.

-          کاهش اثرات با مبارزه شیمیایی نظیر مالچ پاشی و روش­های دیگر.

-          روش­های تثبیت و احیای منابع طبیعی بومی و ایجاد بادشکن های مصنوعی.

-          برقرار شدن دبی پایه رودخانه­ها و مسیل­های منتهی به مراکز اصلی تغذیه گرد و غبار.

سپاسگزاری

در پایان از زحمات آقایان مهندس مهدی بروغنی و مهندس علی کاظمی دانشجویان دوره دکتری دانشگاه تربیت مدرس به لحاظ ویراستاری علمی– فنی این مقاله تشکر و قدردانی می­گردد.

منابع

1. Antoine, D., Nobileau, D., 2006. Recent increase of Saharan dust transport over the Meditterenean Sea, as revealed from ocean color satellite (SeaWiFS) observations. J. Geophys. Res. 111, D12214. doi:10.1029/2005JD006795. 
2. Rashki, A., Kaskaoutis, D.G., Goudie, A.S.Kahn., 2013, Dryness of ephemeral lakes and consequences for dust activity: The case of the Hamoun drainage basin, southeastern Iran, Science of the total environment. 552.564.
3. Rezazadeh, M., Irannejad, P., Shao, Y., 2013. Climatology of the Middle East dust events, Aeolian Research, 103-109.
4. Kaskaoutis, D.G., Kosmopoulos, P., Kambezidis, H.D., Nastos, P.T., 2007. Aerosol climatology and     discrimination of different types over Athens, Greece based on MODIS data. Atmos. Environ. 41, 7315–7329.
5. Tan, M., Li, X., Xin, L., 2014. Intensity of dust storms in China from 1980 to 2007: A new definition, Atmospheric Environment, 215-222.
6. O’Liongsigh, T., McTainsh, G.H., Tews, E.K., Strong, C.L., Leys, J.F., Shinkfield, P., Tapper, N.J., 2014, The Dust Storm Index (DSI): A method for monitoring broadscale wind erosion using meteorological records, Aeolian Research, 29-40.
7. Barkan, J., Alpert, P., Kutiel, H., Kishcha, P., 2005. Synoptics of dust transportation days from Africa toward Italy and central Europe. J. Geophys. Res. 110, D07208. doi: 10.1029/JD006795.
8. Levy, R.C., Remer, L.A., Dobovik, O., 2007. Global aerosol optical properties and application to Moderate Resolution Imaging spectroradiometer aerosol retrieval over land. J. Geophys. Res. 112, D13210. doi:10. 1029/2006JD007815.
9. Badarinath, K.V.S., Kumar Kharol, Shailesh, Kaskaoutis, D.G., Kambezidis, H.D., 2007. Dust storm over Indian region and its impact on the ground reaching solar radiation – a case study using multi satellite data and ground measurements. Sci. Total Environ. 384, 316–332.
10. Chu, D.A., Kaufman, Y.J., Ichoku, C., Remer, L.A., Tanre, D., Holben, B.N., 2002. Validation of MODIS aerosol optical depth retrieval overland. Geophys. Res. Lett. 29. doi:10.1029/2001GL013205
11. Remer, L.A., Tanre, D., Kaufman, Y.J., Ichoku, C., Matoo, S., Levy, R., Chu, D.A., Holben, B., Dubovik, O., Ahmad, Z., Smirnov, A., Martins, J.V., Li, R.R., 2002. Validation of MODIS aerosol retrieval over ocean. Geophys. Res. Lett. 29. doi:10.1029/2001GL013204.
12. Chu, D.A., Kaufman, Y.J., Zibordi, G., Chem, J.D., Mao, J., Li, C., Holben, B.N., 2003. Global monitoring of air pollution over land from the earth observing system-terra moderate resolution imaging spectro radiometer (MODIS). J. Geophys. Res. 108 (D21), 4661. doi:10. 1029/2002JD003179.
13. رضایی بنفشه، مجید.، شریفی، لیلا.، پیرخضریان، سیدلقمان.، 1391. برآورد میزان گرد و غبار با استفاده از تصاویر ماهواره­ای در استان کردستان. فصل­نامه جغرافیای طبیعی. 4(18):13-13. 
14. بحیرایی، حمید.، ایازی، سید محمدهادی، رجایی، محمد علی.، احمدی، حمزه، تحلیل آماری سینوپتیکی پدیده گرد و غبار در استان ایلام. فصلنامه علمی– پژوهشی نگرش­های نو در جغرافیای انسانی. 4(1): 47-62.
15. اداره هواشناسی کرمانشاه، اینترنت، زمان دسترسی مهر  1392، قابل دسترسی در آدرس URL:www.kermanshahmet.ir
16. سازمان هواشناسی پاکستان، اینترنت، قابل دسترسی در آدرس

 http://www.pmdnmcc.net/WxCharts/WxCharts.htm