investigation of DDT' s Ccentration ïn muscle Issue of Rutilus Fris On southeast of caspian sea

"بررسی غلظت حشره کش ارگانوکلرهء ددت در بافت عضلانی

ماهی سفید درسواحل جنوب شرقی دریای خزر "

  * علی ماشینچیان:  استادیار گروه بیولوژی دریا واحد علوم و تحقیقات تهران،  دانشگاه آزاد اسلامی.        

  * عباس اسماعیلی ساری: دانشیار دانشکده شیلات و بیولوژی، تربیت مدرس تهران.               

  استادیار و مدیرگروه بیولوژی دریا، واحد علوم و تحقیقات تهران، دانشگاه آزاد:  *سید محمدرضا فاطمی اسلامی. 

                                   * آمنه بینش:  فارغ التحصیل کارشناسی ارشد گروه بیولوژیدریا، واحد علوم و تحقیقات    تهران، دانشگاه آزاد اسلامی.

کلمات کلیدی:

، (Rutilus Frisii Kutum)ماهی سفید

دریای خزر، دی کلرو دی فنیل تری کلرو اتان (ددت)، گلستان و مازندران.

چکیده

هدف از انجام این تحقیق اینست که با بررسی مقدار سم کشاورزی ارگانوکلره دی کلرو دی فنیل تری کلرو اتان(ددت) در عضلات ماهی سفید و مقایسهءآن با استانداردهای مجاز و احتمال خطر مصرف آن در سواحل جنوب شرقی دریای خزربوده است. بدین منظور 5 ایستگاه نمونه برداری در منطقه تعیین گردید (1- بندر ترکمن، 2- خزرآباد، 3-فریدونکنار، 4- نور،  5- چالوس). سم ددت از عضلهء ماهی توسط دستگاه سوکسله استخراج شده و  سپس در دستگاه روتاری تغلیظ گردید. پس ازآن جداسازی لیپیدها صورت گرفت. در انتها غلظت نمونه ها در دستگاه گازکروماتوگراف مجهز به دتکتور الکترون کپچر تعیین گردید. بطور کلی در طول سواحل جنوب شرقی دریای خزر غلظت متوسط سم ددت 0035/0 قسمت در میلیون در بافت چربی اندازه گیری شده است. از میان 5 ایستگاه، نمونه های ایستگاه فریدونکنار و بندرترکمن با مقدار متوسط کمتر از 0003/0 قسمت در میلیون در بافت چربی حاوی کمترین میزان سم ددت و نمونهء ایستگاه چالوس با 016/0 قسمت در میلیون در بافت چربی بیشترین میزان ددت می باشند. در مجموع می توان بیان نمود که در سواحل  جنوب شرقی دریای خزر میزان سم مذکور کمتر از میزان مجاز جذب روزانه می باشد لیکن به علت سمیت بالا و پایداری این ترکیب ، میزان آن در گونه هایی چون ماهی سفید که ارزش اقتصادی بالایی دارند باید به حداقل ممکن برسد.

مقدمه                            

      سال‌هاست که بشر برای دفع آفات از انواع مواد شیمیایی استفاده می‌کند. این مواد صدمات شدید و جبران ناپذیری را به محیط زیست و توازن اکوسیستم‌های آن و سلامت گونه‌های زیستی وارد آورده است. از میان مواد شیمیایی آفت کش‌های ارگانوکلره به دلیل اثرات سرطان‌زایی و پتانسیل بروز سمیت تاخیری در اعصاب،بیشتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. در سال 1847 میلادی دی کلرو دی فنیل تری کلرو اتان توسط شیمیدان آلمانی ساخته شد. سالها بعد، پاول مولر شیمیدان اتریشی با کشف ویژگی های این ترکیب که نهایتاً نام ددت را به خود اختصاص داد به دریآفت جایزه نوبل پزشکی سال 1948 نائل آمد. ددت به عنوان اولین حشره کش سنتتیک در مبارزه با آفات نباتی و ناقلین بیماریها تاثیر مثبت و منفی بسیاری بر سلامت انسانها گذارده است. تاثیر این سم تا آنجا عمیق بوده است که بسیاری از مفاهیم جدید در کنترل آفات و ناقلین از جمله تئوری مدیریت تلفیقی آفات با هدف کاهش اثرات مخرب این سم و کاهش و نهایتا حذف کاربرد آن ارائه گردیده است. کشف این ماده از جالب ترین و چالش برانگیرترین کشفیات دانش بشری بوده است. در خطه شمال کشور زنان و کودکان به دلیل حضور پررنگ در فعالیت هاى کشاورزى بیش از سایر آحاد جامعه در معرض خطر مسمومیت با سموم شیمیایى از جمله ترکیبات ارگانوکلره قرار دارند)1).

مروری بر تحقیقات گذشته

       متاسفانه علیرغم اهمیت موضوع، بررسی های چندانی در این زمینه درسواحل جنوبی دریای خزر صورت نگرفته است. اغلب مطالعات درمبحث آلودگی بر پایه فلزات سنگین استوار است. پس از آن تمرکز بر روی سموم ارگانو فسفره می باشد. البته تعدادی سمینار و مقاله نیز در زمینه سموم ارگانو کلره ارائه شده است.  

        در دهه 1980 در کشور شیلی در رابطه با کاربرد مواد سمی ارگانیک مطالعاتی صورت گرفته است.در این تحقیقات، محققین پایداری سموم ارگانوکلره را در محیط زیست، گوشت حیوانات ودر چربی مواد خوراکی بویژه خوراکهای حیوانی طبیعی یا پرورش به اثبات رساندند درمطالعات سالهای 1982 و 1984 پیش از ممنوعیت استفاده از برخی سموم ارگانوکلره، تجزیه و تحلیل خاک در دره آکونکاگوآ در طول خط ساحلی در پاچانکا و در مرکز شیلی، بیانگر این مطلب بود که در 100% نمونه ها پس ماند ددت، آلدرین، اندرین و هپتاکلر پایدار بوده است. در سالهای بعد مطالعات دیگری نیز در رابطه با وجود این مواد آلی در منطقه انجام شده است. طبق تحقیقی که در دانشگاه فرانترا در سالهای 1987 انجام گردیده، غذاهای مورد مصرف انسان مانند گوشت گاو و ماهی آزاد آلوده به  DDEو  ددت بوده اند. با اینکه مقدار بدست آمده از این سموم از حداکثر میزان مجاز (MRL) استاندارد در شیلی کمتر بوده است پسماندهای آنها نشان داد که ددت در محیط همچنان پایدار است. هرچند ددت در گاوهای ماده (احشام ماده) وجود نداشت اما متابولیت آن یعنی DDE یافت شد. این مطلب امکان تنزل آنزیمی ددت را می رساند. در سالهای بعد محققان برای نشان دادن میزان سموم ارگانوکلره، بر روی بیش از 3000 نمونه خوراکی آزمایش انجام دادند نتیجه این بود که %‌ 20 از نمونه ها بیش از میزان بیشینه حد مجاز یا MRL بوده اند.در پی نتایج بدست آمده، وزارت سلامت و وزارت کشاورزی که دو ارگان مسئول کنترل پس ماندهای سمی می باشند با وضع قوانینی کاربرد این ترکیبات سمی را ممنوع نموده‌اند. وزارت کشاورزی طی مصوباتی واردات، تولید، فروش و استفاده از سم دیلدرین، هپتاکلر، آلدرین و ددت را ممنوع کرده است. (2)

         در سال 1997 کلارک و مارت تحقیقاتی بر روی میزان ترکیبات ارگانوکلره در آبزیان و رسوبات بستر در ایالت آیداهو در امریکا انجام دادند. در این پروژه 2 نمونه کپور و ماهی مکنده از 7 جایگاه منطقه مورد بررسی نمونه برداری شد. 12 ترکیب مختلف از سموم ارگانوکلره مورد بررسی قرار گرفت. در کل بآفت ماهیان، ددت و یا متابولیتهای آن مشاهده گردید. میزان ددت اندازه گیری شده در کل بدن ماهی کپور 633/ 3  میلی گرم بر کیلوگرم (قسمت در بیلیون) وزن تر گزارش شده است. غلظت کل ددت در کل نمونه ها در کل مناطق مورد بررسی رودخانه بیش از حد مجاز گزارش شده است. حداقل میزان گزارش شده ترکیبات ارگانوکلره در بآفت ماهیهای مورد بررسی 5 میکروگرم بر کیلوگرم تعیین شده است. بطور کلی غلظت ترکیبات ارگانوکلره در کل بآفت بدن نمونه ها بیش از غلظت آنها در فیله ماهی صیدشده، تعیین شده است. با این حال غلظت دیلدرین و ددت در فیله گربه ماهی در دو ایستگاه نمونه برداری از حد سرطانزایی که توسط موسسه حفاظت از محیط زیست امریکا تعیین گشته، تجاوز نموده است. در شهر لئون در اسپانیا میزان غلظت 9 ترکیب ارگانوکلره (لیندان، هپتاکلر، آلدرین، دیلدرین، اندرین،O,P-TDE P,P-TDE DDT,DDE ) در بآفت عضلانی ماهی قزل آلای رنگین کمان از 4 سایت پرورشی مورد بررسی قرار گرفت. فراوانی سم ددت در این مطالعه  %46- 5  اعلام گردیده است (3).

         در مطالعه سموم ارگانوکلره برروی سه گونه کپور، سفید و اردک ماهی از رودخانه هراز در حاشیه دریای خزر در سال 78، در ماهی سفید غلظت متوسط ددت 0002/0 قسمت در میلیون بدست آمده است (4). با مقایسهء این دو مطالعه می توان نتیجه گرفت که غلظت سم کشاورزی ارگانوکلرهء ددت در ماهی سفید منطقه، در سال 85  نسبت به سال 78 تقریبا چندین برابر شده است البته این میزان همچنان کمتر از میزان MRL می باشد

       در سال 2005 میلادی سازمان حفاظت از محیط زیست دریای خزر (CEP) به بررسی مواد آلایندهء موجود در رسوبات دریای خزر پرداخت. در این مطالعه در کل نواحی ساحلی دریای خزر نمونه برداری صورت گرفت.، بطوریکه در کشور آذربایجان 13 نقطه، در ایران 19 نقطه، در قزاقستان 8 نقطه، در روسیه 13 نقطه و در ترکمنستان 18 نقطه مورد نمونه برداری قرار گرفتند. آنالیز آزمایشگاهی شامل تعیین بیش از 100 ترکیب متفاوت از جمله فلزات سنگین، هیدروکربنها، سموم ارگانوکلره و ... می باشد. نتایج حاکی از آنست که بیشترین میزان سم ددت در رسوبات ساحلی ایران (در غرب استان مازندران، به میزان تقریبا 0069/0 قسمت در میلیون) و کشور آذربایجان (به میزان 0068/0 قسمت در میلیون) و کمترین میزان آن در نمونه های سواحل شمالی و شرقی دریای خزر (قزاقستان و ترکمنستان) بوده است. میزان ددت در رسوب این منطقه در مقایسه با غلظت این سم در بافت ماهی سفید در مطالعهء اخیر کمتر است. ترکیبات خانوادهء ددت در نقاط متعددی از نواحی ساحلی  ایران و آذربایجان غلظتی بیش از سطح معیار کیفیت رسوب (SQGV) را نشان داده اند. غلظت بالای ددت در نقاط مذکور طی 5 سال گذشته تغییرات محسوسی نداشته است. نشانه هایی از مصرف ددت در سالهای اخیر در این مناطق مشاهده شده است.(5( به عبارت دیگر مهمترین آلاینده ها DDT به میزان بیش از 7400 پیکو گرم بر گرم (pg/g) و ترکیبات مشتق از آن، DDD (بیش از 3400پیکو گرم بر گرم) وDDE (بیش از 1300پیکو گرم بر گرم) شناسایی شدند. با اینکه بیشترین میزان آلودگی در آذربایجان ارزیابی شده است درصد توزیع سه ترکیب مذکور بیانگر این مطلب است که این آلودگی در سراسر دریای خزر پراکنده اند. لیندن دومین آلایندهء مهم محسوب میشود بویژه در فدراسیون روسیه با غلظت بیش از 609پیکو گرم بر گرم pg/g)). غلظت HCB و سایر آفت کشهای ارگانوکلره (کلردان سیس و ترانس) متوکسیب کلر. هپتاکلره. هپتاکلر اپوکسید. الدرین. اندرین و اندو سولفانها) کمتر بوده و توزیع یکنواختی ندارند. ثابت شده است که با توجه به کشت محصولات متفاوت توزیع سموم نیز در منطقه متفاوت بوده است. در واقع غلظت سموم ارگانوکلره در سطح پایین بوده(از 3 0/0 تا 6/4 نانو گرم بر گرم(ng/g) ) که بیشترین میزان آن در فدراسیون روسیه و آذربایجان مشاهده شده است.(6)

       در مطالعه ای که در سال 85 توسط عده ای از زیست شناسان ایرانی صورت گرفت، چهار نوع از پرمصرف ترین ماهیان دریای خزر (سفید. کولی. کیلکاو کفال) برای تعیین غلظت آفت کشهای ارگانوکلره، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. جهت صید ماهی از روش صید الکتریکی در چهار نقطه (چالوس. بابلسر. خزرآباد و میانکاله) در استان مازندران ایران استفاده شد و روش کروماتوگرافی گازی(GC-ECD) جهت تعیین آفت کشها اعمال شد. نمونه ها حاوی غلظتهای قابل شناسایی آفت کشها بودنداما میزان آنها زیر حد بیشینه باقی مانده ((MRL بود. هیچ تفاوتی در غلظت آفت کشها بین انواع ماهی ها در هر ایستگاه یافت نشد اما دو گروه از ایستگاهها در تجمع آفت کشها نسبت به سایرین متفاوت بودند. بر پایه بررسی حشره کشها درچهار گونه، ماهی  کفال ایستگاه خزرآباد بیشترین میزان را باppm 038/0داشت. کیلکا در بابلسر بیشترین میزان ارگانوکلره را با  ppm035/0(05/0 >P) داشت. در مورد سفید و کولی در ایستگاههای مختلف تفاوت مشخصی مشاهده نشده است. در این مطالعه نیز غلظت باقی مانده ارگانوکلره ها در ماهیچه کمتر از حد مجاز WHO & FAO مشخص گردیده است. (7)

مواد و روش بررسی

        صرف نظر از منع جهانی استفاده از سموم ارگانوکلره  سالهاسی زیادی است که همچنان پسماند ها در غذاها بویژه غذاهای پرچرب نظیر ماهی یافت می شوند. در این مطالعه مواد استخراج شده پس از تمرکز به کمک گاز کروماتوگرافی ظریف  همراه با ردیاب الکترونی مورد آنالیز قرار می گیرند. اختلافات بارزی در بازیافت سم بر پایهء استخراج (نوع حلال و زمان استخراج) مشاهده می شود. بازیافت سموم ارگانوکلره بطور حتم به گونهء ماهی بستگی دارد. برای برخی گونه ها (مانند گوبی سیاه دریا یی) استخراج به کمک هگزان اجازهء خروج چربی و سم  از نمونه را نمی دهد. مهمترین نتیجه صرف نظر از نوع گونه ء ماهی  زمانی حاصل میشود که استخراج به کمک هگزان/ متیلن کلرید در دستگاه سوکسله صورت گیرد. به اثبات رسیده است که انتخاب نوع استخراج در تعیین نوع  سموم  در ماهی ها بسیار حایز اهمیت می باشد.(8)

        در دو استان شمالی کشور ایستگاههای زیر جهت انجام عملیات نمونه برداری انتخاب گردیدند: دراستان گلستان: بندرترکمن و در استان مازندران: خزرآباد ساری، فریدونکنار، نور و چالوس(شکل شمارهء 1). گونهء نمونه برداری شده ماهی سفید(Rutilus Frisii Kutum) از خانوادهءکپورماهیان یا Cyprinidae می باشد (9) که از با ارزش ترین ماهیان استخوانی محسوب شده، و در نواحی جنوبی دریای خزر و سایر مناطق مصرف بالایی دارد.

       نمونه برداری در صیدگاه های مناطق مورد نظر صورت گرفت. تعداد نمونه ها در هر ایستگاه بطور میانگین سه عدد نمونه بوده است.

                         شکل1 - نقشهء ایستگاههای نمونه برداری

         پس از نمونه برداری از ایستگاههای تعیین شده ،مراحل آزمایشگاهی آغاز گردید. در ابتدا نمونه های عضله را در یک مخلوط کن الکتریکی قرار داده، بمدت دو دقیقه آسیاب شدند تا نمونه های یکدست و کاملاً هموژن حاصل شود.نمونه مرطوب پس از توزین با سولفات سدیم بدون آب به نسبت سه الی چهار برابر وزن نمونه، کاملاً مخلوط گشت. سولفات سدیم بدون آب تمامی آب موجود در نمونه را از طریق واکنش شیمیایی به خود جذب کرده و مخلوط حاصل جهت استخراج سم مورد استفاده قرار گرفت. 200مخلوط با میلی لیتر هگزان نرمال به بالن دستگاه سوکسله با چند سنگ جوش اضافه شد. نمونه ها به مدت حداقل هشت ساعت با دور گردش حلال به میزان چهار تا پنج مرتبه در ساعت استخراج گردیدند. محلول استخراج شده را درون دستگاه تبخیر دورانی ((Rotary Evaporator قرار داده تا با حجم حدود 10 میلی لیتر تغلیظ گردد. دمای حمام آب گرم دستگاه ˚C30 بود. باقی حلال موجود در این محلول با دمیدن گاز نیتروژن تا cc 3 تغلیظ شد.وزن اولیه محلول تغلیظ شده و نیز وزن نهایی پس از خشک شدن با ترازوی الکتریکی با دقت  اندازه گیری شد و از روی نسبت وزنی محلول تغلیظ شده و وزن ماده خشک باقی مانده و با توجه به وزن نمونه اولیه استخراج شده میزان لیپید قابل استخراج در نمونه به روش گراویمتری مورد سنجش قرار گرفت.در این مطالعه تخلیص و جداسازی بروش کروماتوگرافی ستونی انجام گردید.اندازه گیری سم ارگانوکلره با دستگاه گاز کروماتوگراف مجهز به دتکتور الکترون کپچرصورت گرفت. نمونه های خالص سازی شده، تغلیظ گشته و به دستگاه تزریق شدند.از مقایسه سطح زیر منحنی مربوط به ترکیب مورد نظر(ددت) در کروماتوگرام با سطح زیر منحنی سم استاندارد (کروماتوگرام محلول استاندارد) غلظت سم محاسبه گشت.(10)

نتایج

     نتایج بدست آمدهء میزان ددت در گونه مورد نظر (سفید) بر حسب وزن چربی به شرح زیر می باشد:

جدول 1- میانگین غلظت ددت در ماهی سفید ( قسمت در میلیون در بافت چربی)

                                     جدول 2 -بیومتری نمونه ها در هر ایستگاه

     از میان 5 ایستگاه نمونه برداری نمونهء ایستگاه چالوس با 016/0 قسمت در میلیون در وزن چربی بالاترین میزان آلودگی و ایستگاه های فریدونکنار و بندرترکمن با 0003/0  قسمت در میلیون در وزن چربی کمترین میزان را داشته اند.

                                        شکل 2- نمودار میزان غلظت سم در ایستگاهها

تعیین میزان همبستگی ماهیان در جذب ددت

        جهت بررسی ارتباط بین روند تغییرات غلظت سم در ماهی در ایستگاه های مورد مطالعه ازآنالیز رگرسیون و ضریب همبستگی استفاده شده است. از آنجا که ضریب همبستگی در این محاسبه تقریباً نزدیک به عدد یک بدست آمده است لذا می توان بیان نمود که روند تغییرات میزان سم ددت در بین ایستگاهها، همبستگی قابل ملاحظه است(7/0R=)، بدین معنا که هرگاه میزان سم ددت در ماهی سفید ایستگاه چالوس افزایش یابد می توان پیش بینی نمود که ماهی سفید ایستگاه خزرآباد نیز این افزایش را خواهد داشت و بالعکس.

                                                         شکل 3-نمودار همبستگی ددت در 5 ایستگاه

حداکثرمیزان باقیمانده سموم یا(MRL) Maximum Residue Limit :

      ارگانها و سازمانهای مرتبط با سلامت و بهداشت در سراسر دنیا ،‌هر یک برحسب معیارهای خاصی، میزان بیشینه حد مجاز(MRL)  را برای ترکیبات سمی تعیین نموده اند. این میزان در مواد غذایی مختلف برای انواع سموم، متفاوت می باشد. از سوی سازمان بهداشت جهانی (WHO) و سازمان خواروبار جهانی (FAO) حداکثرمیزان باقیمانده یا  MRL برای سم ددت 1 میلی گرم در کیلوگرم وزن چربی، اعلام شده است. در این مطالعه مقدار ددت از MRL اعلام شده، بسیار کمتر بوده است اما از آنجا که این ترکیب در محیط پایدار است ونیز سمیت بالایی دارد، مقدار ناچیزی از آن نیز می تواند در دراز مدت عوارضی را در پی داشته باشد.

میزان جذب قابل قبول روزانه یا  :(ADI) Acceptable Daily Intake

      میزان جذب قابل قبول روزانه (ADI) را بر حسب کیلوگرم وزن بدن انسان می سنجند. در سازمان بهداشت جهانی (WHO)و سازمان خوارو بار جهانی (FAO) میزان ADI برای هر یک از انواع سموم، مقدار خاصی در نظر گرفته شده است. شایان ذکر است میزان جذب قابل قبول روزانه یاADI  برای هر سم، در افراد با وزنهای مختلف، متفاوت می باشد. در اینجا ADI را برای فردی با وزن 70 کیلوگرم تعیین می نمایم. بعبارتی دیگر حد اکثر مقدار گوشت ماهی را که فردی با وزن 70 کیلوگرم در یک روز مجاز به مصرف می باشد، تعیین می کنیم:

      مطابق استانداردهای  WHO & FAO میزان جذب قابل قبول روزانه برای سم ددت 02/0 میلی گرم در کیلوگرم در روز می باشد (www.inchem.com).بعبارتی دیگر جذب 4/1 میلی گرم در کیلوگرم در روز توسط فردی با وزن 70 کیلوگرم مجاز اعلام شده است. از طرفی میزان متوسط ددت در ماهی مورد بررسی اختلاف زیادی با این میزان دارد(حداکثر میزان ددت در ایستگاه چالوس به مقدار 016/0 قسمت در میلیون در وزن چربیاندازه گیری شده است) اما از آنجا که میزان ددت در بآفت ماهی سفید به صفر نرسیده است همچنان باید از مصرف زیاد این گونه خودداری نمود.

محاسبهءآنالیز واریانس

جهت مقایسهء ایستگاهها از نظر اینکه مقدار سم در این نقاط تفاوت معنی داری دارد یا خیر از آنالیز واریانس استفاده شده است. اعداد بدست آمده از جداول آنووا نشان می دهند که مقدار ترکیب ددت در این ایستگاهها اختلاف معنی داری ندارد.

تفسیر نتایج

       براساس برآوردهای اداره پیشگیرى از عوامل شیمیایى وزارت بهداشت سالانه ۲۲ هزار تن آفت کش در سطح کشور مورد استفاده قرار مى گیرد، متاسفانه بعضى از این سموم با ذخیره شدن در بافت هاى چربى بدن مادران، جنین را مورد آسیب قرار مى دهد. در حالى که کشور ایران در قالب کنوانسیون استکهلم موظف شده است بعضى از مواد شیمیایى با قدرت ماندگارى طولانى را از چرخه مصرف حذف کند اما در حال حاضر ۱۲ ماده سمى شامل ۹ آفت کش و سه ماده شیمیایى همچنان مورد استفاده قرار مى گیرد که ددت از جملهء این ترکیبات است. (11)  نتایج حاصله بیانگر این مطلب است که با توجه به منع مصرف در ایران، این ترکیب همچنان مورد استفاده قرار می گیرد البته به میزان بسیار کم. شایان ذکر است که میزان ددت در رسوبات منطقه در مقایسه با غلظت این سم در بافت ماهی سفید در مطالعهء اخیر کمتر است. (2)

        استان‌های مازندران و گلستان به دلیل برخورداری از شرایط آب و هوایی مطلوب و بارش کافی ازنظر منابع بسیار غنی می‌باشند. آب تمام نواحی و حوضه‌های آب ریز دریای خزر پس از مشروب نمودن اراضی کشاورزی وعبور از مناطق مسکونی و صنعتی وارد دریا شده و بدین ترتیب مقادیرعظیمی‌از پساب‌ها و ضایعات وارده به آب‌های جاری این منطقه سرانجام به دریای خزر وارد می‌شوند که در دراز مدت دارای تاثیر شدید زیست محیطی بوده و موجب برهم خوردن تعادل اکولوژیک محیط دریا خواهند شد.بخشی از این ترکیبات سمی از جمله ددت مورد مصرف میکروارگانیسمهای موجود در دریا شده از قبیل بنتوزها، بدین ترتیب وارد چرخهء غذایی آبزیان می شوند.گونهء سفید که جزء ماهیان بنتوزخوار است با تغذیه از این موجودات، سموم را وارد بدن خود می نماید که در دراز مدت تجمع زیستی رخ می دهد.از طریق تغذیهء این آبزیان مواد سمی به بدن انسان راه می یابند. توزیع مواد ارگانوکلره در بافتهای موجودات به یک شکل نیست. بطور مثال توزیع ددت در بافتهای مختلف کفشک ماهی به مدت چهار هفته با رژیم غذایی مشخص (دریافت ددت نشاندار با C14  می دهد که مغز و کبد بیشترین غلظتها را جذب نموده و آنها را به کندی از دست می دهند. با این همه ویژگی و تنوع به سختی می توان مستند را عمومیت داد اما بیشترین ضریب تغلیظ (برای ددت) در نرمتنان دو کفه ای مانند اویسترها یافت شده و حتی تا 000/70 هم می رسد. ضریب تغلیظ در سخت پوستان و ماهیها بین 10000 – 100 و برای پرندگان دریایی 10 یا کمتر است. از آنجا که ارگانوکلره ها به کندی از بدن خارج می شوند، انتظار می رود که در زنجیره غذایی، بزرگنمایی زیستی داشته باشد. چون حیوانات معمولاً با هیدروکربنهای هالوژن دار مختلفی آلوده می گردند، غیر ممکن است اظهار نمود کدامیک مسبب نشانه های بروز یافته می باشند در کشتهای آزمایشگاهی کل فیتو پلانکتونها از دریاهای خزر یا مدیترانه PCB_S , DDT_S تولید اولیه را کاهش دادند که این کاهش در مورد PCB_S تا 50% در غلظت  را می باشند. مشخص شده است که ماهیان دریایی نسبت به تعداد زیادی از مواد ارگانوکلره حساسیت دارند. بیشترین حد مجاز PCB_S در آب برای آزاد ماهیان  mg/l 10^-6× 1 تا  10^-6 mg/l × 5و برای کپور ماهیان  10^-6 mg/l × 2تا  10^-5 mg/l × 1است. وقتی ماهیان در معرض ترکیبات ارگانوکلره نظیر ددت و دیلدرین قرار می گیرند کندی ضربان قلب، همراه با افزایش هواگیری، مشاهده می شود. طبق نظریه هیلمی و سایرین مسمومیت با آندرین و ددت در پستانداران موجب بزرگ شدن کبدی می گردد اما هنگامی که ماهی  کفال

 (Mugil ceplalus) و مارماهی (A. Vulgaris) به مدت 96ساعت در معرض دو آفت کش ارگانوکلره قرار گرفتند هیچ تاثیری بر روی کبد ملاحظه نشد. حشره کش ددت بازدارنده Na , k – ATP ase در بافتهای مختلف ماهیان نیز می باشد.همچنین از جذب آب از دیواره روده باریک مارماهیانی که در آب دریای محتوی ددت زیست می نمایند ممانعت به عمل می آورد. بعدها نیز مشخص شد که در انتقال Na در جذب آمینو اسیدها از دیواره روده نیز اختلال بوجود می آورد. به نظر می رسد تاثیر ددت بر روی تنظیم اسمزی ماهیان آب شیرین به اندازه ماهیان دریایی باشد.حشره کشهای ارگانوکلره موجب افزایش فعالیت در ماهی می شوند اما اندازه گیری کمی این تاثیر به طور غیر مستقیم از طریق تغییرات مصرف اکسیژن است. ددت و احتمالاً سایر آفت کشهای ارگانوکلره باعث تغییر عملکرد اعضای خط جانبی می گردد. غلظت د.د.ت و ترکیبات آن دریافت چربی در بیشتر جوامع بین 5 – 15 میلی گرم بر کیلوگرم است و مقادیر بالاتر از این، در جوامعی دیده می شود که د.د.ت شدیداً و بدون محدودیت در کشاورزی بکار می رود یا در برنامه های کنترل حشرات، مستقیماً وارد مواد خام غذایی می شود. در کشوری مانند انگلیس و سایر کشورهایی که در هوای سرد و فصل رویش کوتاه، به کنترل حشرات کمک می کند، غلظت متوسط د.د.ت و غلظت آن در بافت چربی بین 2 – 5 میلی گرم بر کیلوگرم است و در کشورهایی که آلودگی شغلی به د.د.ت وجود ندارد، مقدار ذخیره شده ممکن است، خیلی کمتر باشد. (12)

        نتایج حاصل از این مطالعه همانند مطالعات پیشین  که در منطقه مورد بحث صورت گرفته است ( مطالعهء شفیعی در سال 78 و شکرزاده در سال 85 ) بیانگر این مطلب است که میزان متوسط سم ددت در نمونه ها کمتر از بیشینه حد مجاز یا MRL می باشد. 

جمع بندی:

       پساب کشاورزی در زمرهء یکی از مهمترین منابع آلاینده اکوسیستم های آبی استانهای شمالی به شمار می آیند، چراکه حاوی مقادیر زیادی از انواع مواد شیمیایی هستند که حیات موجودات زنده و در نهایت انسان را به مخاطره می اندازند. جلوگیری از مصرف روزافزون سموم شیمیایی بویژه سموم پر خطر پایدار و دیرتجزیه (از جمله سم ددت) و کاهش مصرف این مواد با اجرای مبارزه تلفیقی (شیمیایی، بیولوژیکی و مکانیکی) می تواند در کاهش بار آلودگی منابع اکوسیستم های آبی استان تاثیرگذار باشد.

منابع

4. شفیعی. محمد رضا. 1378. تاثیر بقایای سموم کشاورزی بر روی آب و آبزیان حاشیهء دریای                     خزر(حوزه رودخانه هراز).رسالهءدکترا. دانشگاه آزاد اسلامی. واحد علوم و تحقیقات.

8. وثوقی.غلامحسین. مستجیر. بهزاد. 1381. ماهیان آب شیرین. چاپ ششم. انتشارات دانشگاه تهران. 317 صفحه.

12. شریعت. فاطمه. 1369. وزارت جهاد کشاورزی. مرکز آموزش عالی علمی_ کاربردی میرزا کوچک خان                              

References:

1. http://www.markazsalamat.ir
2. Celis, E.M., 1987, The Future will Depend on our Wisdom, not to Replace one Poison with Another. National Pediculosis Association.
3. Clark, G.M., Marret, T.R., Rupert, M.G., Maupin, M.A., Low, W.H. & Ott, D.S., 1998, Water Quality in the Upper Snake River Basin, Idaho and Wyoming, 1992-1995. US Geological Survey Circular 1160.

5.  International Report of Caspian Environment Program, 2005.

6. Stephen de Mora, Jean-Pierre Villanueva, Mohammad Reza Sheikholeslami, Chattini, Imma Tolosa.2005, Marine Environmental Laboratory, International Atomic. Energy Agency, 4 quai Antoine, B.P.800. MC 98012 Principality of Monaco, Monaco.

7. M.Shokrzadeh and A.G.Ebadi, 2006,Department of Toxicology, Faculty of pharmacy,Mazandaran university of medical sciences, Sari, Iran Department of Biology Islamic Azad university of Sari, Sari branch 48164-194,Iran.

8.  T.Stoichev, N.Rizov, A.Kolarsk, F.Ribarova, M.Atanasova, 2001, Department of    Food Chemistry, National Center for Public Health Protection, 15 Ivan  Geshov Blvd, Sofia 1431, Bulguria.

9. http://www.inchem.org
10. M.O.P.A.M., 1999. Manual of Oceanographic Observation & Pollutions Analysis Method. R.O.P.N.E. _ KUWAIT.
11.  Pesticides in the Aquatic Environment (1997). Environment Agency.