بررسی اثرات زیست محیطی دریاچه سد زاینده رود

بررسی اثرات زیست محیطی دریاچه سد زاینده رود

مهران شبانکاری

دکتراقلیم شناسی ، دانشگاه اصفهان

، امیرحسین حلبیان

دکتری اقلیم شناسی، استادیار دانشگاه پیام نور، استان اصفهان

چکیده

     سد زاینده رود با حجم مخزن حداکثر1470 میلیون متر مکعب(در تراز 2063 متر)و دریاچه ای با مساحت54 کیلومتر مربع، یک زیست بوم پویای محلی را بوجود آورده است که بدلیل داشتن اهداف چند منظوره چون تأمین آب شرب بخشی از استانهای اصفهان، چهار محال و بختیاری و یزد، تامین آب کشاورزی حوضه زاینده رود و تولید برق از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. همچنین بعلت همجواری با قطبهای بزرگ جمعیتی، صنعتی و توریستی نقش مهمی در حیات اقتصادی منطقه ایفا می کند.

     در این پژوهش با روش توصیفی، اسنادی و آماری با استفاده از ماتریس وتن و رائو، اثر کل ریز فعالیتهای سد زاینده رود بر پارامترهای زیست محیطی را بر اساس حاصلضرب اهمیت و دامنه اثر کمی سازی نموده و مورد بررسی قرار داده ایم. بررسیها نشان داد که دریاچه سد زاینده رود علی رغم اثرات منفی بر روی زمین، آب، زیستگاه های گیاهی و جانوری منطقه، بدلیل تعدیل شرایط آب و هوایی در مقیاس میکروکلیمایی، بهبود اوضاع اجتماعی ـ اقتصادی ـ بهداشتی، نقش زیبایی ـ تفریحی در منطقه اثر مثبت داشته است و با محاسبه مجموع اثرات زیست محیطی کلیه ریز فعالیتهای سد در مراحل ساخت و بهره برداری، نمره کلی پروژه سد زاینده رود 95+ بدست آمده است که بیانگر اثر مثبت سد بر محیط زیست می باشد. در پایان جهت تعدیل اثرات زیست محیطی، راه کارها و برنامه های پیشنهادی برای بهسازی، پایداری محیطی و خودپالایی دریاچه سد زاینده رود ارائه شده است.

واژه های کلیدی: دریاچه سد زاینده رود، ماتریسوتن و رائو، آلاینده ها، رسوب، اثرات زیست محیطی، پایش.

مقدمه

     شاید بتوان گفت که مهمترین نگرانی مردم ساکن زمین و دولتها از گذشته تاکنون مسئله آب و نیاز به ذخیره آن بوده است که از نقطه نظر کمی وکیفی بستر و هادی توسعه همه جانبه است لذا از دیرباز احداث سد به عنوان یک را ه حل مناسب برای تأمین آب جهت مصارف کشاورزی، شرب و صنعت،کنترل سیلاب، تولید انرژی برقابی،کنترل کیفی و... شناخته شده است. ولی باید اذعان کرد که تقریباً هیچ سدی نیست که دارای مسئله ومشکل زیست محیطی نباشد .سد با متوقف کردن جریان رودخانه و ذخیره آب می تواند به عنوان یک عامل ناپایداری در حد توان تحمل محیط زیست نباشد.ساخت غیر اصولی سدها ، مسائل زیست محیطی فراوانی از قبیل کاهش عمر مفید مخازن به علت ورود رسوبات بیش از حد به آن ها، مسئلة کیفیت پایین آب سدها و مسائل و مشکلات بهداشتی ناشی از آبها، شور شدن اراضی کشاورزی، اختلال در مسیر مهاجرت بعضی از ماهیها ،کاهش مواد مغذی در آب پایین دست سدها و در نتیجه افزایش استفاده از کودهای شیمیایی در زمین های کشاورزی ، برای جبران کمبود مواد مغذی را به دنبال دارد. به لحاظ بروز تغییرات شدید در شاخصهای کمی جمعیت و توزیع مکانی مراکز جمعیتی و صنعتی در محدوده های جغرافیایی حوضهای آبریز وآبخور سدها، مسئله نیازها چه به لحاظ تنوع و یا به لحاظ کمی، کاملاً دگرگون شده است .همچنین به علت محدودیتهای مربوط به آلودگی محیط زیست و وارد شدن آلاینده های گوناگون با روند فزاینده به منابع سطحی و زیر زمینی، گسترش روز به روز استفاده های تفریحی و توریستی از مخازن سدها، انتقال بین حوضه ای آب جهت رسیدن به توسعه پایدار منطقه ای و پیامدهای وارده برمحیط زیست فیزیکی ـ انسانی و اکولوژیکی، نیاز به بررسی اثرات مثبت و منفی زیست محیطی سدها و ارائه تغریف جدیدی تحت عنوان پالایش زیست محیطی اجتناب ناپذیر می باشد. در کل تقسیم بندی اثرات سد روی محیط زیست را می توان به شرح زیر بیان کرد :اثرات و تغییرات بر کیفیت آب(در مخزن، در پایین دست و در مصب رودخانه ها)، اثرات اقتصادی- اجتماعی، اثر بر روی آبهای زیرزمینی، اثر بر روی جوامع گیاهی و جانوری(اثرات زیستی)، اثرات ژئوفیزیکی ،اثر بر هیدرولوژی رودخانه و تغییرات آب و هوایی و اثرات بهداشتی. اما سدها با ایجاد دریاچه ای مصنوعی ارزشهای شناخته شده ای را به صورت ارزشهای گونه ای، حفاظتی، تعادل محیط، اقتصادی ـ ورزشی، تجاری ـ توریستی ـ میکروکلیمایی ، غذایی ـ تغذیه ای و تحقیقاتی و آموزشی ارائه می دهند.

حدود و موقعیت جغرافیایی

    دریاچه سد زاینده رود با حجم 1470میلیون مترمکعب و مساحتی حدود 54 کیلومتر مربع درتراز 2063 متری از سطح دریا و به مختصات΄36 ˚32 تا ΄47 ˚32 عرض شمالی و΄25 ˚50 تا΄47 ˚50 طول شرقی در داخل حوضه آبریز دریاچه سد زاینده ‌رود به مختصات جغرافیایی́ 54 ْْ49 تا ́́45 ْْ50 شرقی و عرض جغرافیایی΄18˚32 تا́́ 12 ْْ33 شمالی در مشرق رشته کوههای غربی زاگرس قرار دارد .سد زاینده رود در طرفین مرز سیاسی- اداری استانهای اصفهان و چهار محال بختیاری در حدود110 کیلومتری شمال غربی شهر اصفهان واقع شده است شکل(1). پتانسیلهای بالای کشاورزی، توریستی و طبیعت بکر و نیز نزدیکی به دومین قطب صنعتی بزرگ کشور(اصفهان) از جمله وی‍ژگی های مهم موقعیت نسبی سد است که باعث ایجاد مطلوبیت های متعدد در توسعه منطقه شده است.

شکل(1) موقعیت جغرافیایی حوضه آبریز دریاچه سد زاینده رود در ایران

ویژگیهای طبیعی

     با وجود واقع شدن دریاچه سد زاینده رود در در نوار فوق حاره که مهمترین ویژگی آن کمبود رطوبت است بدلیل ترفیع مکانی(کوهستانی بودن) در این منطقه قانون فرا مداری نقص و تعدیل شده است. بعلاوه جهت ناهمواری ها نیز در بیلان آبی و تبخیر و حضور رطوبتی محدوده مطالعاتی دارای اهمیت فراوانی است زیرا شار انرژی بشّدت در کنترل جهت ناهمواری ها است .

     دریاچه سد زاینده رود کوههای زاگرس واقع شده است. جهت شیب عمومی از غرب به شرق و از اطراف به سمت دریاچه سد است. عمده ترین سنگهای حوضه شامل آهک، مارن وگنگلومرای بختیاری می باشند و نوع خاکها درمحدوده سد زاینده رود عمدتاً لومی ـ رسی است و زمینهای جنگل و مرتع کاربری غالب دارند، بطوریکه نیمی از مساحت حوضه آبریز سد را مرتع و 5/19% از مساحت آن را جنگل تشکیل میدهد. انواع کاربری اراضی عمده در حوضه سد زاینده رود در جدول(1) آمده است.

     حوضه آبریز سد زاینده رود بدلیل قرار گیری در میان ارتفاعات زاگرس دارای مکانیسمهای ریزش برف و باران می باشد و از توزیع زمانی ـ مکانی نامناسبی برخوردار است. آب در قسمت بالا دست حوضه تا سد به دلیل ارتفاع و شیب زیاد، از منطقه خارج می گردد و لیکن در پایین دست مورد استفاده کشاورزی قرار می گیرد در حوضه آبریز سد زاینده رود ،دو شبکه رودخانه ای شامل زاینده رود و پلاسجان و رودخانه های سمندگان و رزوه قرار گرفته اند که مستقیماً به دریاچه سد تخلیه می شوند.

روشها

     آنچه که در بررسی اثرات زیست محیطی ارزشمند می باشد شناسایی، اندازه گیری و جمع بندی اثرات و تبدیل اندازه گیری ها به واحدهای کمی مشترک است. با توجه به برتری روش ماتریسی که می تواند پیامدهای زیست محیطی پروژه را در مقاطع زمانی مختلف با در نظر گرفتن نوع فعالیت در آن بررسی کند از ماتریس وتن و رائو[1]استفاده شده است که در آن جمع جبری حاصل ضربهای اعداد مربوط به اهمیت اثر در دامنه اثر دریک خانه سه قسمتی مبنی تجزیه و تحلیل می باشد. این روش می تواند تمامی ریز فعالیهای وابسته به پروژه را که اثرات زیست محیطی مثبت و منفی دارند شناسایی نموده، پس ازمحاسبه حاصل جمع ستونهای ماتریس نمره نهایی پروژه را بر پارامترهای زیست محیطی نشان دهد .

                                                      شکل(1) نمونه ای از ماتریس سه خانه ای وتن و رائو

     ریز فعالیتهای پروژه سد زاینده رود به دو مرحله ساخت و بهره برداری تقسیم میشود که اثرآن بر پارامترهای زیست محیطی موجود در شکل (2)آمده است .

شکل (2) مدل بررسی اثرات زیست محیطی سد زاینده رود

نتایج

فشردگی، فرونشینی و فرسایش: فرونشینی و فشردگی خاک در اغلب طرحهای توسعه در مرحله ساخت و ناشی از عملکرد وسائل نقلیه وجود دارد .اهمیت فشردگی در جهت کاهش نفوذ آب برای ریشه گیاهان در منطقه و نیز محصور شدن آب در یک محل می باشد.فرسایش خاک هم در مراحل مختلف خاک برداری به علت زیر و رو شدن خاک افزایش پیدا می کند .با توجه به اینکه عملیات خاکبرداری برای ساخت سد در مسیر رودخانه انجام شده و مسیل را قطع کرده است و حجم خاک برداری فقط برای سد در حدود 300000 متر مکعب بوده است لذا دامنه اثر، منفی و متوسط با نمره(2-) و اهمیت اثرمهم با نمره(3) و اهمیت اثر جاده سازی حمل و نقل بدلیل تأثیر متقابل جلوگیری از فرسایش و افزایش رواناب و نیژ اهمیت اثر فعالیتهایی چون دفع زباله و نخاله های ساختمانی جنگل زدایی و بوته کنی، خط انتقال نیرو و تلفن کم(1)، کانالها و مجاری آبیاری ، دفع فاضلاب، احداث تصفیه خانه، خط انتقال و انحراف آب و خطوط انتقال بین حوضه ای آب خیلی کم با نمره (1) و دامنه اثر آنها نیز کم و منفی با نمره(1-) در نظر گرفته می شود .دامنه اثر آبخیزداری کم با نمره (1+) و اهمیت اثر خیلی کم با نمره (1)می باشد.

خاک و زمین:دامنه اثرحمل و نقل در مرحله ساخت و بهره برداری ، جاده سازی (به علت استفاده از ترکیبات نفتی در ساخت آسفالت و نیز کاربرد وسائل نقلیه)، دفع زباله و نخاله های ساختمانی ،خط انتقال نیرو و تلفن، کانالها و مجاری آبیاری، دفع فاضلاب، احداث تصفیه خانه ،خط انتقال آب و خطوط انتقال بین حوضه ای آب کم و منفی با نمره(1-) و اهمیت اثر آن نیز کم با نمره(1) در نظر گرفته می شود . دامنه اثر آبخیزداری کم با نمره (1+) و اهمیت اثرخیلی کم با نمره (1)می باشد.

سازمان عمران زاینده رود در سال 1368 با اختصاص 1426 هکتار از اراضی ضلع شمالی دریاچة سد زاینده رود اولین دهکدة فرهنگی ـ تفریحی را در ناحیة مرکزی در کنار دریاچة سد زاینده رود (2 کیلومتری چادگان) را آغاز کرد .به دلیل شیب زیاد ناهمواری در این منطقه، امکان قرار گرفتن محدوده های مسکونی در نزدیکی دریاچه (نسبت به تراز نهایی2063 متر) وجود دارد. دامنه اثر گردشگری بر خاک و زمین کم با نمره (1-) و اهمیت اثر آن نیز کم با نمره (1) تعیین می شود.

زلزله های القایی :بسته به عواملی چون وضع مخزن، روند افزایش ارتفاع آب، طول مدت آبگیری، ویژگیهای زمین شناسی، وجود گسل و درز، مدت زمان نگهداری آب در بالاترین حد و استعداد زلزله خیزی محیط، سدها می توانند باعث تمرکز غیر طبیعی فشارهای درونی زمین و زلزله های القایی شوند. در این باره ارتفاع آب و تغییرات ناگهانی و مهم در وضع دریاچه مؤثرتر از حجم کل دریاچه است(کردوانی،1374). دامنه اثر دریاچه سد بر روی زلزله های القایی به صورت(کمتر از 2 ریشتر با نمره 1، بین 4-2 ریشتر با نمره 2 و بیشتر از 4 ریشتر با نمره 3) تعریف می شود. تاکنون در منطقه سد گزارشی از ایجاد زلزله های القایی بدست نیامده است .اثر دریاچه سد بر زلزله برای احتیاط کم با نمره (1-) و اهمیت اثر آن بسیار مهم با نمره (5) در نظر گرفته می شود.

اثر بر آب

کیفیت آب سطحی: با احداث سد و ذخیره کردن جریانهای سطحی، تغییراتی در کیفیت آب بوجود می آید که عبارتند از: رسوب، لایه بندی و تغییرات دمایی در مخزن سد(استراتیفیکاسیون)، مغذی شدن آب مخزن سد(اوتروفیکاسیون)، تبخیر از مخزن سد ، اثرات بستر مخزن، املاح محلول در آب مخزن سد، گازهای محلول، مسئله تولید بو در آب مخزن سد، اثر مواد سمی در آب مخزن سد ،آلودگی میکروبی در آب مخزن سد(1،2،3،4).

عوامل مؤثر بر کیفیت آب مخزن سد زاینده رود عبارت از کیفیت آبهای ورودی به مخزن ، هوا و اقلیم وسازندهای زمین شناسی بستر مخزن می باشد، البته اقدامات و فعالیتهای انسانی در حوضه آبریز سد نیز اثرات متعددی را بر دریاچه آن داشته است که در زمان پیش از ساخت همزمان با احداث و یا در دوره بهره برداری از سد اتفاق افتاده است .جوامع انسانی به صورت سکونت دائم یا موقت در سراب سد سبب آلودگی آب دریاچه می شوند .مردم روستاها و شهرها عامل تولید فاضلاب انسانی، پساب کشاورزی و کارخانجات فرآورده های دامی ،صنایع فلزی، تولید سم کود و غیره می باشند . این مواد آلوده کننده به رودخانه ریخته می شوند و با جریان دبی پایه و سیلاب ها به دریاچه می رسند"با افزوده شدن این مواد آلی ،معدنی و فلزات سنگین به آب مخزن ، کیفیت آب به شدت کاهش می یابد و در پاره ای از مواقع استفاده از آب دریاچه برای مصارف شرب؛ کشاورزی و حتی استفاده در صنایع پایاب سد غیر ممکن می شود.(کرمانی،1381)مهمترین منابع آلاینده دریاچه سد زاینده رود عبارتند از :الف)فاضلابهای صنعتی:کارخانه های صنعتی با وارد کردن مواد زائدی چون ذرات مواد معدنی، محلولهای اسید، چوب ،مواد رنگی و چربی، مواد لعابی و پروتئینی ، هیدروکربونها، مواد شیمیایی مانند نمکهای آهن ، روی ، مس و...... به حریم رودخانه باعث آلودگی می شوند .

                                         جدول(3) تعداد کارگاههای صنعتی در حوضه آبریز سد زاینده رود

ب)پسابهای کشاورزی: در حوضه آبریز سد در سال 1382 تعداد 21892 واحد بهره برداری دام،17528 واحد زراعی،28303 واحد باغداری وجود داشته است که مواد آلاینده خود را بر اثر بارندگی ، شستشوی سطحی و نفوذ به آبهای زیر زمینی وارد شبکه زهکش سد زاینده رود می کنند. بدلیل استفاده نادرست از کودهای شیمیایی و آبیاری به شیوه غرقابی، هرز آبهای کشاورزی دارای مواد محلول، پسماندهای گیاهی و مواد آلی می باشند که افزایش املاح و شوری، کاهش فرآیند فتوسنتز، تولید اکسیژن محلول و افزایش مواد مغذی را به دنبال داشته و باعث بر هم خوردن توازن حیاتی و شرایط فیزیکی و شیمیایی آب می شود .

جدول(4) مقدار کود شیمیایی توزیع شده در حوضه آبریز سد زاینده رود(تن)

ج) فاضلابهای خانگی ـ شهری :مهمترین جریانهای فاضلاب شهری که مستقیماً به رودخانه زاینده رود می ریزند ،فاضلاب حاصل از شهرهای چادگان، رزوه و مشهد کاوه و روستاهای اطراف رودخانه پلاسجان و زاینده رود در نزدیکی سد است که بیشترین سهم را در آلودگی دریاچه سد دارند.

جدول(5) منابع شهری آلوده کننده شهری سد زاینده رود (آلاینده های شهری)

     در محدوده سد، رودخانه دائمی جریان دارد که از آب آن برای مصارف شرب،کشاورزی و صنعتی استفاده می شود دامنه اثر بصورت کم و متناوب =1، متوسط و متناوب =2 و زیاد و متناوب=3 تعریف می گردد . دامنه اثر خاکبرداری، جنگل زدایی و بوته کنی، خط انتقال نیرو وتلفن، انحراف آب ، احداث تصفیه خانه، و خط انتقال آب، دفع نخاله های ساختمانی وکانالها و مجاری آبیاری به علت فرسایش ناشی از باد و آب و ورود رسوبات به رودخانه زاینده رود و کم بودن وسعت آنها ، کم و متناوب با نمره (1-) و اهمیت اثر کم با نمره(2) و دامنه اثر فعالیتهای چون حمل و نقل در مراحل ساخت و بهره برداری بدلیل آلودگیهای حاصل از وسایل نقلیه و ورود به رودخانه کم و متناوب با نمره (1-) و اهمیت اثر خیلی کم با نمره (1) و دامنه اثر فعالیتهایی چون دفع مواد زائد جامد و دفع فاضلاب ،به علت اینکه جمعیتی که در سد کار می کنند حدود 250 نفر (با خانوار حدود 1000 نفر) و وجود 1195 واحد ویلایی و 420 واحد آپارتمانی در وسعتت 270 هکتار در دهکده فرهنگی ـ تفریحی چادگان، متوسط و متناوب با نمره(2-) و اهمیت اثر کم با نمره(2) می باشد. دامنه اثر فعالیتهایی مانند ورزشهای آبی، ماهیگیری و پرورش ماهی به علت آلودگیهای آب و سواحل بوسیله وجود قایقها ، نخهای نایلونی، سرب به عنوان وزنه ماهیگیری و گلوله تفنگ شکارچیان کم و متناوب با نمره (1-) و خیلی کم اهمیت اثر در نظر گرفته می شود.بدلیل ماندگاری آب جاری ذخیره  شده در پشت سد ( گاهی تا یکسال )، احتمال تأثیر وتغییر بر آبهای سطحی وجود دارد .وجود عامل تبخیر در محدوده سد زاینده رود با مقدار حدود 1600 میلیمتر در سال باعث افزایش املاح و عناصر محلول در آب می شود .متوسط تبخیر از سطح مخزن سد زاینده رود حدود 4 میلیون متر مکعب در سال می باشد. پارامترهای کیفی آب آشامیدنی نظیر منیزیم، پتاسیم، بیکربنات، کلسیم و... در مقاطع بالا دست و پایین دست سد بصورت ماهیانه اندازه گیری و بررسی شده است و اهمیت اثر تبخیر بر پارامترهای کیفی آب آشامیدنی بویژه عناصر محلول تأیید شد. دامنه اثر دریاچه سد بر کیفیت آبهای سطحی کم و با نمره(1+) و اهمیت اثر آن نیز بسیار کم با نمره (1) در نظر گرفته می شود. انتقال بین حوضه ای آب از حوضه کارون به زاینده رود بوسیله تونلهای شماره 1،2 کوهرنگ سالانه بالغ بر 734 میلیون متر مکعب و تونل چشمه لنگان سالانه 120 میلیون متر مکعب آب از سر شاخه های رودخانه کارون به حوضه زاینده رود وارد می کنند. دامنه اثر انتقال بین حوضه ای آب متوسط با نمره(2+) و اهمیت اثر مهم با نمره(3) تعیین می شود.

     پدیده رسوبگذاری در مخازن سدها، مهمترین عامل تهدید کننده پروژه های عظیم آبی می باشد و علاوه بر کاهش بازده ، مشکلاتی چون کاهش حجم ذخیره آبی، کمبود آب مورد نیازکشاورزان، افزایش خطر طغیانها در نواحی علیای مخزن و.... را بدنبال دارد با ایجاد سد، سرعت جریان آب رودخانه در هنگام ورود به مخزن سد کند شده و بر حسب نوع سد ،کوچک و بزرگ،ذخیره ای یاتنظیمی بودن مقداری از رسوبات رسوبات رودخانه در مخزن جمع می شوند. اثرات تجمع رسوب در مخزن را می توان از چندین بعد مورد بررسی قرار داد . 1-کاهش عمر مفید سد وظرفیت مخزن 2- کاهش مواد مغذی در پایین دست سد ها 3- مسئله کدورت به خصوص در مخازن کوچکتر4- بوجود آمدن آلودگی در اثر رسوب مواد آلی و فسادپذیر در مخزن 5- ته نشینی فلزات سنگین وتجمع آن در مخزن سد که باعث آلودگی و تغییرات بلند مدت در اکوسیستم می شود .6- آلودگی هوا ، بخصوص به هنگام تخلیه رسوبات که در اثر وزش باد و ایجاد طوفان گرد و غبار های ریز به وجود می آید.

طبق بر آوردی که انجام گرفته است میزان رسوبات سالانه حوزه آبخیز دریاچه سد زاینده رود بالغ بر دو میلیون تن است که تقریبا 82% آن از شاخه اصلی زاینده رود و حدود 18% آن از شاخه رودخانه پلاسجان خارج می گردد.بطور متوسط هر ساله از هر کیلومتر منطقه حدود 350 تا 400 تن خاک شسته شده و به دریاچه زاینده رود می ریزد. بدین ترتیب سالانه حدود 2 میلیون متر مکعب از ظرفیت و پتانسیل دریاچه سد زاینده رود کاسته می گردد. که خسارات هنگفتی به اقتصاد استان حتی مملکت و برنامه های پیش بینی شده تحمیل می کند .از جمله عوامل عمده رسوبات سالانه دریاچه زاینده رود یکی شیب حوضه و دیگری فقر پوشش گیاهی حوضه است آنقدر که در حال حاضر به ویلا سازی در سطحی گسترده و با آهنگی روز افزون توجه می شود به کاشتن درخت و پوشش گیاهی آبخیز زاینده رود توجهی نمی گردد.( اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان 1376 )

 اثر کاهش رسوبات بر کیفیت آبهای سطحی از دو جنبه قابل بررسی است:

الف) مصارف کشاورزی: به علت اینکه آب حاوی رسوبات، مواد مغذی بسیاری برای حاصلخیزی زمینهای کشاورزی دارد و سد زاینده رود نیز کاهش قابل ملاحظه ای در میزان غلظت مواد معلق ایجاد می کند ،سد بر حاصلخیزی زمینهای کشاورزی پایین دست اثر منفی دارد و برای جبران کمبود در زمینهای کشاورزی مجبور به استفاده از کودهای شیمیایی می باشیم.

ب) مصارف آشامیدنی و صنعتی: با توجه به اینکه از آب پایین دست برای مصرف آشامیدنی و صنعتی استفاده می شود و کدورت زیاد بخصوص در مواقع سیلابی اثر بسیار قابل ملاحظه ای بر مصارف آشامیدنی دارد وحتی در بعضی مواقع باعث قطع عمل تصفیه به علت کدورت بسیار زیاد آب شده وبرای مصارف صنعتی نیز غیر قابل استفاده می شود ، لذا اثر سد در این مورد مثبت ارزیابی می شود .همچنین آب خارج شده از سد به علت کمبود مواد معلق ، مجبور به تأمین آن از بستر رودخانه شده وبه تدریج باعث تغییر مورفولوژی رودخانه می شود .با توجه به موارد گفته شده دامنه اثر کاهش رسوبات برکیفیت آبهای سطحی کم و با نمره(1+) واهمیت اثر خیلی کم با نمره (1) در نظر گرفته می شود .

کمیت آب سطحی:دامنه اثر ریز فعالیتها ی سد در مرحله ساخت و بهره برداری به صورت(کمتر از 33% با نمره 1، 33/3%-6/66% با نمره2 و بیشتر از66/6% با نمره 3 تعریف می شود دامنه اثر فعالیتهایی چون آب مورد نیاز برای ساخت سد به علت استفاده از آب رودخانه به مقدار بسیار ناچیز کم با نمره (1-) و اهمیت اثر بسیار کم با نمره (1) در نظر گرفته می شود مصرف آب آشامیدنی از سد برای شهر اصفهان ،322 میلیون متر مکعب در سال، آب انتقالی به یزد53 میلیون متر مکعب و کاشان5/9 میلیون متر مکعب در سال است ومصرف صنایع ،197 میلیون متر مکعب می باشد. متوسط آب ورودی به سد با احتساب آب ورودی تونلهای 1 و2 کوهرنگ و چشمه لنگان حدود 2150 میلیون متر مکعب در سال می باشد. بنابر این آب آشامیدنی 18% و آب صنعتی 9 % کل آب ورودی را تشکیل می دهد. بنابر این دامنه اثر فعالیتهایی چون تأمین آب آشامیدنی و صنعتی ، کمتر از 33/3% ومنفی با نمره(1-) و اهمیت اثر آن مهم با نمره (3) در نظر گرفته می شود .همچنین مصرف کل آب کشاورزی شبکه ،1570 ملیون متر مکعب در سال می باشد .بنابر این در حدود 73% میزان آب ورودی را تشکیل داده و در محدوده 66/6%- 33/3%قرار می گیرد و دامنه اثر آن با نمره(2-) و اهمیت مهم با نمره (3) در نظر گرفته می شود. دامنه اثر انتقال بین حوضه ای آب متوسط با نمره(2+) و اهمیت اثر مهم با نمره(3) تعیین می شود.دامنه اثر آبخیزداری کم با نمره (1+) و اهمیت اثر خیلی کم با نمره (1)می باشد.

تعادل آب سطحی:متوسط آب ورودی و خروجی سد زاینده روداز سال 1351 تا 1383 بصورت ماهیانه ، نشان می دهد که در فصول بهار و زمستان ، میزان آب ورودی به سد بیشتر از خروجی آن است وآب برای فصلهای تابستان و پاییزکه مصارف بالا است،ذخیره می شود. .آنالیزهای آماری در این مورد نیز، مقدارP-Value کمتر از 05/0 را نشان می دهد.با توجه به تأمین آب آشامیدنی شهر اصفهان(سومین شهر بزرگ کشور)و شهرکهای اقماری آن ،تأمین قسمت اعظم آب آشامیدنی شهرهای یزد ، کاشان،شهرکرد ،آبیاری حدود 100000 هکتار از اراضی کشاورزی زیر دست سد وهمچنین تأمین مصارف صنعتی صنایع بزرگی چون ذوب آهن ، مجتمع فولاد ، پلی اکریل و...، در صورت عدم وجود سد زاینده رود ،میزان آب رودخانه به هیچ وجه نمی توانست جوابگوی نیازهای آبی مختلف باشد.دامنه اثر دریاچه سد بر تعادل توزیع ،زیاد و با نمره(3+) و اهمیت اثر آن بسیار مهم با نمره (5) در نظر گرفته می شود .دامنه اثر کنترل سیلاب بر تعادل توزیع، با توجه به اینکه فراوانی سیلاب به وقوع پیوسته کم استف متوسط و با نمره(2+) و اهمیت اثر بسیار مهم با نمره (5) در نظر گرفته می شود . دامنه اثر انتقال بین حوضه ای آب ازحوضه کارون به حوضه زاینده رود با حجم سالانه854 میلیون متر مکعب بر تعادل آب سطحی زیاد با نمره(3+) و اهمیت اثربسیار مهم با نمره(5) تعیین می شود.

                                                            شکل(2)حجم ورودی و خروجی به سد زاینده رود طی33 سال گذشته

جدول(6) مشخصات هیدرولوژیکی سد زاینده رود

اثر بر روی آبهای زیرزمینی

در اثر احداث سد و افزایش سطح کشت زمینهای کشاورزی و استفاده از آبهای سطحی برای آبیاری و ورود این آبها به آبهای زیر زمینی ، به تدریج این آبها با شوری قابل ملاحظه ای روبرو شده و برای مصارف مختلف غیر قابل استفاده می گردد.در صورت استفاده از کودهای شیمیایی در زمینهای کشاورزی نیترات و فسفر در آبهای زیر زمینی افزایش یافته وکیفیت این آبها کاهش می یابد. با توجه به افزایش سطح زیر کشت کشاورزی به حدود 100000 هکتار در حوضه ،دامنه اثر دریاچه سد برکیفیت آبهای زیر زمینی کم با نمره (-1)و اهمیت کم با نمره (2) و دامنه اثر دفع مواد زائد جامد و دفع فاضلاب با توجه به رشد جمعیت و توسعه اماکن توریستی ـ تفریحی و نیز ورود فاضلابها ی شهری ، روستایی و صنعتی نواحی پیرامونی و بالادست سد به دریاچه با نمره متوسط (-2) و اهمیت اثر کم(2) در نظر گرفته می شود. با احداث سد وکانالهای سیمانی منشعب شده تغذیه ذخایر آب زیر زمینی در پایین دست کاهش می یابد اما"سد بطور غیر مستقیم از طریق اقدامات آبخیز داری و بطور مستقیم در منطقه تحت تأثیر دریاچه باعث تقویت آبهای زیر زمینی می شود".(کردوانی1374). اثر دریاچه سد زاینده رود بر سطح ایستابی آب زیر زمینی منطقه مثبت می باشد.چنانکه در منطقه چادگان تغییرات سطح آب زیر زمینی از سال 78-62 بطور متوسط 44/0- متر بوده است ولی در مناطق مشابه بطور متوسط حدود 1 متر افت در سطح آب زیر زمینی وجود داشته است.دامنه اثر دریاچه سد بر سطح ایستابی آب زیر زمینی با نمره متوسط(2+) و اهمیت اثر خیلی کم با نمره (1) تعیین می گردد. دامنه اثر آبخیزداری کم با نمره (1+) و اهمیت اثر خیلی کم با نمره (1)می باشد.

اثر بر هوا

الف) کیفیت هوا

جدول (7) چارت پاسکوئیل برای تعیین کلاسهای پایداری هوا(5)

     کلاسهای پایداری هوا در جدول (1) نشان داده شده است . دامنه اثر فعالیتهای پروژه بر کیفیت هوا به صورت زیر تعیین می گردد

کلاس A- B :بسیار ناپایدار- ناپایدار با نمره 1، کلاس D- C :کمی ناپایدار- خنثی با نمره 2 ،کلاس F- E کمی پایدار- پایدار: 3

     با توجه به سرعت متوسط سالانه باد(m/s 4) و غالب بودن روزهای آفتابی در منطقه، سد زاینده رود در محدوده بسیار ناپایدار - پایدار قرار گرفته است. دامنه اثر خاکبرداری، حمل و نقل ،جاده سازی، احداث تصفیه خانه و خط انتقال آب بر کیفیت هوای منطقه با توجه به کلاس پایداری بسیار ناپایدار- ناپایدار در منطقه با نمره (1-)و اهمیت اثر خیلی کم با نمره(1)تعیین می گردد.

ب)تغییرات اقلیمی:یکی از مسائل مهم سدها در زمان بهره برداری آنها تأثیرات مختلفی است که با توجه به ابعادشان بر اقلیم منطقه پیرامونی خواهند داشت. نتایج نشان می دهد که این سازه ها تأثیرات کاملاً معنی داری بر پارامترهای اقلیمی دارند .دریاچه های ایجاد شده در پشت سدهای مخزنی از یک طرف تغییرات مشخصی را در میکرو اقلیم(منطقه اطراف دریاچه سد) ایجاد می کند .میانگین دمای سالانه یافته و دارای اقلیمی با رطوبت بیشتر می گردد. از سوی دیگر حجم آب اضافه شده به جو در صورت وجود سایرعوامل مورد نیازمی تواند بر توزیع زمانی- مکانی بارش و نیز مقدار آن تأثیر گذار باشد. سد زاینده رود با مساحت سطح مخزن 48کیلومتر مربع جزء مخازن کوچک بوده و تأثیرمیکرو اقلیمی آن در محدوده شعاع کمتر از20 کیلومتردر شهرهای (داران ، چادگان و بن ) ناچیز است بررسیهای آماری پارامترهای آب و هوایی ایستگاههای اطراف سد نشان داد که درمیان عناصر اقلیمی تنها مقدار بارش در زمان قبل از ساخت سد با بعد از آن اختلاف معنی داری را نشان می دهد. درجه حرارت ایستگاه آبادچی در فصول مختلف بعد از ساخت سد نسبت به قبل از آن تفاوت محسوسی داشته است،این در حالی استکه طی این مدت دمای متوسط استان افزایش داشته است .همچنین درجه حرارت های حداقل و حداکثر در فصول مختلف بترتیب افزایش وکاهش نشان می دهند.تعداد روزهای یخبندان نیز بطور متوسط از .... روز در قبل از ساخت سد به حدود ..... در بعد از ساخت سد رسیده است و میزان متوسط بارندگی سالانه نیز 6/1 میلیمتر افزایش یافته است میزان رطوبت نسبی از 42% در ساعت 6:30 صبح به 65% در ساعت 12:30 از 24% به 43% و در ساعت 18:30 از 28% به 47% رسیده است .لذا دامنه اثر آن کم و با نمره(1+) و اهمیت اثر بسیار کم با نمره(1) تعیین می گردد.

اثر بر صدا

     برای ارزیابی صدا میزان صداهای پیش بینی شده از هر یک از ریز فعالیتهای پروژه شناخته شده و با توجه به فاصله مشخص از منبع صدا و میزان صدای تولید شده و حداکثر زمان تماس مجاز نمره دهی صورت می گیرد.

                               کمتر از 89 دسی بل =1،90-109 دسی بل =2، 110 دسی بل به بالا = 3

دامنه اثر خاکبرداری و خاکریزی، حمل و نقل ، جاده سازی، دفع نخاله های ساختمانی، جنگل زدایی وبوته کنی، خط انتقال نیرو، احداث تصفیه خانه، و خط انتقال آب و انرژی برقابی، کمتر از 89 دسی بل با نمره(1-) و اهمیت اثر خیلی کم با نمره(1) در نظر گرفته می شود .

اثر بر روی جوامع گیاهی و جانوری(اثرات زیستی)

جانوری: دریاچه سد زاینده رود با 54 کیلومتر مربع و حداکثر عمق بیش از 80 متر ، یک زیست بوم پویای آب شیرین را بوجود آورده است که از نظر توانمندیهای هیدرواقلیمی ـ اکولوژیکی بسیار ارزشمند است و افزایش تنوع زیستی و ظرفیتهای اکولوژیک محیط را بدنبال دارد، بطوریکه محل سکونت پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی بسیاری است و زیستگاه جدیدی را برای ماهیان بومی معرفی کرده است است .ص 3-28منطقه تحت تأثیر سد زاینده رود ،شعاع 20 کیلومتری اطراف سد را با مساحت 1256 کیلومتر مربع شامل می شود. . دامنه اثر دریاچه سد بر زیستگاههای جانوری کم و مثبت با نمره (1+) واهمیت اثر آن هم بسیار کم با نمره (1) در نظر گرفته می شود .دامنه اثر خاکبرداری بر زیستگاههای جانوری بر حسب مساحت خاکبرداری(3000متر مربع) و همچنین جنگل زدایی و بوته کنی بر گونه های جانوری به صورت زیر تعیین می گردد.(کمتراز 10%       1 ، 20%-11%        2 ، بیشتر از20%       3 ).دامنه اثر خاکبرداری، بر روی زندگی جانوری، کمتر از 10% و با نمره(1-) و اهمیت اثر خیلی کم (1) و دامنه اثرجنگل زدایی ،بوته کنی وگردشگری با نمره(1-) و اهمیت اثر بسیار کم با نمره(1) در نظر گرفته می شود .

گیاهی:مساحت کل منطقه 1256 کیلومتر مربع ومساحت خاکبرداری30000 متر مربع می باشد.بنابراین دامنه اثر آن کم با نمره(1-) و اهمیت اثر آن خیلی کم با نمره(1)تعیین می گردد. دامنه اثرجنگل زدایی و بوته کنی نیز چون مساحت آن 54 کیلومتر مربع بوده و کمتر از 10% مساحت کل می باشد و با نمره(1-) و اهمیت اثر بسیار کم در نظر گرفته می شود. دامنه اثر دریاچه بدلیل افزایش سطح زیر کشت منطقه به میزان 100000 هکتار،حدود 20% کل مساحت زیر کشت حوضه آبریز زاینده رود می باشد ، دامنه اثر دریاچه سد بر گونه های گیاهی به صورت (کمتر از 3/33% با نمره 1،6/66% - 3/33% با نمره 2 و 100 - 6/66% با نمره 3). چون حوضه آبریز رودخانه زاینده رود 430000 هکتارمی باشد ، بنابراین سطح زیر کشت کشاورزی سد حدود 20% کل حوضه آبریز است. بنابراین دامنه اثرآن کمتر از 3/33% و با نمره (1+) و اهمیت اثر آن مهم با نمره (3) تعیین می شود .بررسیها نشان می دهد که حوضه آبریز سد زاینده رود با وجود انواع تخریب ها و آلودگی ها بدلیل تنوع زیستگاهی از کوهستا نهای مرتفع تا مناطق دریاچه ای هنوز توان اکولوژیکی خود را برای نگهداری و بقای حیات وحش جانوری و تنوع گیاهی از دست نداده است .3- 1. توسعه فعالیتهای گردشگری در شرایط وجود برخی کاستیها مانند نبود جادة در حاشیه سد زاینده رود، به مرور زمان افراد اتومبیل ها و موتور سیکلت ها ی خود برای دست یابی به سواحل سد زاینده رود از داخل بیابانها و بوته زارها عبور داده و جاده های خاکی متعددی بوجود آورده اند که این مسئله باعث نابودی گیاهان و تسریع فرسایش خاک را شده است . دامنه اثر گردشگری با نمره(1-) و اهمیت اثر بسیار کم با نمره(1) در نظر گرفته می شود .

اثرات اقتصادی، اجتماعی

      از زمان شروع سدسازی و ذخیره آب در پشت سدها ، همواره مشکلات عدیده‌ای مانند آب‌گیر شدن و از بین رفتن زمین‌های کشاورزی و روستاهایی که در محدوده سد قرار گرفته‌اند و مهاجرت آن‌ها به شهر‌ها و جلوگیری از تاسیس سیستم فاضلاب‌‌ها و ایجاد صنایع در حوضه آبخیز برای محیط اطراف بوجود آمده است و در مقابل استفاده از دریاچه سد شرایطی را برای پرورش ماهی،ذخیره سازی آب و امکان بهره برداری منطقی و اصولی،منحرف وسوار کردن آب رودخانه به کانال آبرسانی، تأمین آب شرب ایجاد اطمینان و اعتماد به دوام و دائمی بودن آب فراهم کرده است.(کردوانی)

جمعیت: بعد از احداث سد زاینده رود تعدادی از روستاها به زیر آب رفته و مردم مجبوربه ترک خانه ها و روانه شهرهای پیرامون استان اصفهان مانند نجف آباد ، یزدان شهر، امیر آباد و... شدند اما بعد از بهره برداری ازسد، توسعه گردشگری و رونق اقتصادی زمینه بازگشت مردم مهاجرت کرده روستاهای حاشیه سد و عمران آبادی روستاهای قدیم متروکه رافراهم کرده است بعنوان نمونه تعداد 15 خانوار از اهالی روستای جمالو از شهرهای امیر آباد ، نجف آباد به محل بازگشته و روستای جدیدی را در حاشیه جنوبی دریاچه احداث نموده و کشاورزی و دامداری را از سرگرفته اند.(مصاحبه با اهالی محل)

با توجه به اینکه در هنگام ساخت سد اکثر کارکنان سد ، بومی منطقه بوده اند .بنابراین اثری در افزایش جمعیت نداشته اند .شمار کارکنان دائمی سد ونیروگاه 250 نفر می باشد. که از این تعداد حدود 20 نفر نیروهای متخصص مهاجر ی می باشند که به این منطقه آمده اند که با بعد خانوار 4 نفر،شمار افزایش جمعیت تقریباً80 نفر است. تعداد کل جمعیت منطقه چادگان طبق برآورد سال 1382 ،39610 نفر می باشد که مقدارجمعیت مهاجر حدود 2/0% جمعیت فعلی منطقه را شامل می شود . دامنه اثر نیروی کار سد بر جمعیت به صورت ( 5-1/0 با نمره 1، 10-6 با نمره 2 و بیشتر از 10 با نمره 3) تعیین می گردد . دامنه اثر نیروی کار سد بر در مرحله بهره برداری جمعیت در محدوده 5 -1/0قرار گرفته و نمره (1+) و اهمیت اثر آن خیلی کم با نمره (1) در نظر گرفته می شود.

رفاه:با توجه به بهبود وضعیت اقتصادی و فرهنگی مردم و نفوذ فن آوری جدید در زندگی آنها و امکان ارتباطات بیشتر با خارج از محیط اجتماعی خود ، تغییراتی در سبک زندگی آنها ایجاد می کند .بطوریکه در عمل شیوه های مناسبتری را برای زندگی انتخاب می کنند .دامنه اثر نیروی کار در مرحله ساخت و تغییرات فرهنگی روی رفاه کم و با نمره(1+) و اهمیت اثر آن خیلی کم با نمره(1) در نظر گرفته می شود .دامنه اثر کنترل سیلاب بر روی رفاه ، زیاد با نمره(3+) و اهمیت اثر بسیار مهم با نمره(5) در نضر گرفته می شود .دامنه اثر نیروی کار در مرحله بهره برداری، توسعه گردشگری ،انتقال بین حوضه ای و تغییرات اقتصادی ،متوسط با نمره (2+) و اهمیت اثر مهم با نمره3) در نظر گرفته می شود .دامنه اثر فعالیت قیمت زمین بر روی رفاه کم و با نمره(1-) و اهمیت اثر خیلی کم با نمره (1) ارزیابی می گردد.

اشتغال:دامنه اثر فعالیتهای مختلف بر زمینه اشتغال به صورت زیر تعریف می شود:بخشی از نیروی کار از داخل و بخشی از خارج منطقه با نمره (1-) تأمین می شود.نیروی کار اغلب از داخل منطقه با نمره2 تأمین می شود و نیروی کار از داخل منطقه با نمره 3 تأمین می شود. دامنه اثر فعالیتهایی چون خاک برداری، حمل ونقل، جاده سازی، دفع نخاله های ساختمانی، جنگل زدایی و بوته کنی، خط انتقال نیرو و تلفن، تأمین آب شرب، صنعتی، برق آبی، پرورش ماهی، دفع مواد زائد جامد، احداث تصفیه خانه، انتقال بین حوضه ای آب وخط انتقال آب بر اشتغال به علت اینکه نیروی کار عمدتاً از داخل منطقه تأمین شده است، با نمره(2+) و اهمیت اثر خیلی کم با نمره(1)و در بخش کشاورزی چون نیروی کار لازم بومی خود منطقه می باشند، با نمره(3) و اهمیت اثر بسیار مهم با نمره (5) در نظر گرفته می شود. گرچه آمار دقیق گردشگران ثبت نشده است، اما به طور متوسط و بنا بر شواهد موجود در شش‌ ماهه اردیبهشت تا آبان هر سال، روزانه قریب به 15000 نفر در ایام تعطیل و آخر هفته و 10000 نفر در سایر روزها از این محل بازدید می‌کنند. شکل‌گیری اماکن تفریحی به خصوص در دهه اخیر موجبات مشارکت نیروی کار بومی در ساخت‌ و سازها به عنوان پیمانکار، نیروی کار ماهر و کارگر ساده را فراهم کرده است. از سوی دیگر اثرات ناشی از سرمایه‌گذاری در مراکز تفریحی به طور مستقیم در زندگی نیروی کار شاغل در این منطقه تاثیر مثبت داشته است(نادری 1384). دامنه اثر گردشگری بر اشتغال بدلیل تأمین نیروی کار از منطقه متوسط با نمره(2) و اهمیت اثر مهم با نمره (4) تعیین می گردد. دامنه اثر آبخیزداری کم با نمره (1+) و اهمیت اثر خیلی کم با نمره (1)می باشد.

سطح آموزش:توسعه سطح زیر کشاورزی در حاشیه زاینده رود و ایجاد شبکه مدرن آبیاری در بعضی از مناطق باعث افزایش سطح آموزش کشاورزان منطقه شده است .همچنین ورود نیروی کار جدید بر افزایش سطح آموزش تأثیر می گذارد. در این قسمت منظور از سطح آموزش بیشتر آموزش در زمینه شغلی است که دامنه اثر آن به صورت( آموزش ساده با نمره 1،آموزش فنی با نمره2 و آموزش تخصصی با نمره 3) تعیین می گردد. دامنه اثر فعالیتهایی چون نیروی کار در مرحله ساخت بر سطح آموزش، ساده و با نمره (1+) و اهمیت اثر مهم با نمره(3) در نظر گرفته می شود .دامنه اثر نیروی کار در مرحله بهره برداری بر روی آموزش با نمره (2+) و اهمیت اثر آن بسیار مهم با نمره (5) تعیین می شود . دامنه اثر گردشگری در مرحله بهره برداری بر روی آموزش با نمره (1+) و اهمیت اثر کم با نمره (2) تعیین می شود .

مسکن:دامنه اثر نیروی کار در مرحله ساخت و تغییرات فرهنگی بر روی مسکن ،کم و با نمره(1+) و اهمیت اثر خیلی کم با نمره(1) در نظر گرفته می شود. دامنه اثر تأمین آب کشاورزی، نیروی کار در مرحله بهره برداری ،تغییرات اقتصادی و توسعه گردشگری، با نمره(2+)و اهمیت اثر مهم با نمره (3) تعیین می شود دامنه اثر افزایش قیمت زمین بر مسکن کم و با نمره (1-) و اهمیت اثر خیلی کم با نمره(1) در نظر گرفته می شود .

اثرات بهداشتی

    اثرات بهداشتی سدهای بزرگ تنها به مخزن سد محدود نیست بلکه بر مناطق بالا دست وپایین دست آن نیز مؤثر است وحتی در سطوح ملی ومنطقه ای نیز تأثیر می گذارد . سد زاینده رود بدلیل تأمین آب سالم، شیرین و قابل شرب در ابعاد پیرامونی(بخشی از استانهای اصفهان و چهار محال و بختیاری) و منطقه ای(بخشی از استان یزد) و نیز کنترل سیلابها، دارای ارزشهای ایمنی و سلامتی است. دامنه اثر سد بر سلامت و ایمنی ،کم و منفی با نمره(1-) و اهمیت اثر خیلی کم (1) و دامنه اثر کنترل سیلاب متوسط و با نمره (3+) و اهمیت اثر بسیار زیاد و دامنه اثر خطر شکست کم و با نمره(1-)و اهمیت اثر بسیار مهم(5) و دامنه تأمین آب شرب، تغییرات فرهنگی و اقتصادی متوسط با نمره(2+) و اهمیت مهم با نمره(3) و دامنه دفع مواد زائد جامد، دفع فاضلاب و بر سلامت و ایمنی کم و با نمره(1-) و اهمیت زیاد (4) در نظر گرفته می شود . هجوم گردشگران در سالهای اخیر به حاشیه سد زاینده رود و عدم کنترل و نظارت دقیق و سازماندهی زیر ساختها و زیر بناها در سالهای اخیر سبب شده تا اثرات زیست محیطی نامطلوبی چون تخریب پوشش گیاهی و منابع محیطی را به دنبال بیاورد. نبود سیستم جمع آوری زباله ها در حاشیه سد زاینده رود سبب شده تا مسافران زباله های خود را به داخل آب سد بیندازند یا در سواحل رها نمایند که علاوه بر این که بهداشت عمومی را دچار مشکل می کند و منطره نا زیبایی را به وجود می آورد.مسئله فاضلاب و عدم وجود سرویسهای بهداشتی در طول ساحل و آلودگی آب دریاچه از آثار نا مطلوب زیست محیطی دراین محل تفریحی است .تاثیر توریسم بر روی محیط زیست تنها منحصر به شرکت جستن توریستها در فعالیتهای تفریحی و تفرجی نمی باشد بلکه بواسطه نیاز به تاسیسات و تجهیزاتی چون ساختمان ؛ راهها ، پارکینک وسایل نقلیه ؛ منابع آب و وسایل دفع زباله به عنوان مانع ؛ تاثیرات ناخوشایندی بر روی جمعیت حیات وحش مناطق مختلف دارند.دامنه اثر گردشگری بر بهداشت متوسط و با نمره(2-)و اهمیت اثر کم(2) تعیین می شود.

زیبایی

میراث فرهنگی:با توجه بهوجود آثار متعدد باستانی در پایین دست سد (در طول رودخانه زاینده رود) اهمیتاثر کاهش رسوبات بر میراث فرهنگی به علت اینکه آب خارج شده از سد از نظر مواد معلق کمبود داشته و مجبور به تأمین آن از بستر رودخانه بوده و بتدریج باعث فرسایش پلهای باستانی می گردد خیلی کم با نمره(1) و دامنه اثر کم و با نمر(1-) و دامنه اثر کنترل سیلابها بر میراث فرهنگی، زیاد و مثبت با نمره (3+) و اهمیت اثر بسیار مهم (5) و دامنه اثر خطر شکست بر میراث فرهنگی ، کم با نمره(1-) و اهمیت اثر بسیار مهم (5) در نظر گرفته می شود.

چشم انداز: دامنه اثر دریاچه سد بر چشم انداز منطقه ،متوسط و مثبت با نمره(2+) و اهمیت اثر آن مهم با نمره(3)و دامنه اثر کاهش رسوبات بر چشم انداز به علت جلوگیری از کدورت آب زاینده رود در طول مسیر کم با نمره (1+) و اهمیت اثر خیلی کم با نمره (1) در نظر گرفته می شود .

نتیجه گیری

با وجود مشکلات مطرح شده در مقاله باید به محاسن سدها از جمله استحصال انرزی ارزان و تجدید شونده، استهلاک سیلابها، تأمین دائمی آب برای شرب ،کشاورزی و..... و ایجاد مناظر دلپذیر نیز اشاره کرد .

با احداث یک سد آرام آرام محدوده عظیمی در بالا دست و پایین دست و خود مخزن سد از آن متأثر می شود به طوری که در اثر عوامل و پدیده های ذکر شده ساختار فضای جغرافیایی در ابعاد مختلف محیطی ،زیستی ،اکولوژیکی ،اجتماعی ـ اقتصادی دستخوش تغییر و تحول می شود. پس یکی از وظایف مهندسین و برنامه ریزان منطقه ای این است که عوامل مؤثر بر سیستم را به گونه ای تغییر داده و آنچنان برنامه ریزی کنند که ضمن حفظ ظرفیت خود پالایی محیط زیست حداکثر بهره برداری بهینه از منابع آبی ذخیره ای بعمل آید. مهمترین موارد آلوده کننده و تهدید کننده دریاچه سد زاینده رود 1- آلودگی های ناشی از ویلاسازی و ازدیاد جمعیت منطقه بدون رعایت قواعد زیست محیطی در زمینه پسابهای حاصله2- راه یافتن هرزآبهای مزارع در بخشهای مختلف سد به ویژه در بخشهای میانی و انتهایی3- میزان رسوبات سالانه حوضه آبخیز دریاچه که مدام در حال افزایش است در صورت تداوم روند فعلی برای دریاچه سد زاینده رود وقایع زیر قابل پیش بینی است. در نهایت با در نظر گرفتن جدول(8) تحت عنوان ماتریس بررسی اثرات زیست محیطی سد و محاسبه مجموع اثرات کلیه ریز فعالیتهای سد در مراحل ساخت و بهره برداری، نمره کلی پروژه سد زاینده رود 95+ شده که نمایانگر اثر مثبت سد بر محیط زیست منطقه می باشد.

جدول(8) ماتریس بررسی پارامترهای زیست محیطی سد زاینده رود

پیشنهادات

1- انجام فعالیتهای مدیریتی برای کنترل کیفیت پسابهای ورودی به سد و جلوگیری از احداث کارخانجات صنعتی با تولید مواد خطرناک و سمی و یا تولید پساب صنعتی در بالا دست و مسیر رودخانه و تصفیه پساب صنایعی که از قبل در حوضه بوده اند .

2- جمع آوری اصولی فاضلاب و دفع صحیح آن در روستاها و شهرهایی که در حوضه های بالادست سد قرار دارند. برنانه ریزی و هدایت بهینه گسترش روستاها و شهرهای موجود در اطراف سد و جلوگیری از انتقال آلاینده های شهری و روستایی به دریاچه سد، و جلوگیری از گسترش شهرکها و دهکده های توریستی در حریم این دریاچه .

3- جلوگیری از انباشت زباله در بالا دست سد از طریق بازیافت و دفع بهداشتی و سوزاندن و جداسازی زباله های بیمارستانی.

4- جلوگیری از دامداری های جدید، جلوگیری از چرای مفرط در بالادست حوضه و قرق پاره ای از نواحی برای رشد و نمو و گسترش مراتع، جهت کاهش آلودگی آب مخزن سد و کنترل میزان مصرف کودها و سموم، پرداخت یارانه به کشاورزان به جای استفاده از این مواد .

5- جلوگیری از قطع درختان جنگل برای کاهش فرسایش شدید خاک و رسوبگذاری در مخزن و اجرای پروژه های آبخیزداری و نظارت کامل بر استخراج معادن، قرار ندادن باطله های معدن در مسیر جریان آب و خاکریزی مجدد بر روی این باطله ها.

6- تعیین حجم آبگذر مورد نیاز زیست محیطی و ارائه الگوههای مناسب مهندسی رودخانه برای کاهش رسوبگذاری.

7- وضع قوانین و مقررات برای جلوگیری از گسترش واحدهای مسکونی و ساخت شهرکهای تفریحی ـ توریستی در محدوده سد ، بدلیل وضعیت دل انگیز و هوای دریاچه که باعث ترغیب و تشویق اینگونه ساخت و ساز ها می شود .

8- درصورتیکه اهداف ساخت سد تأمین شود .بجای یک سد بزرگ، از چند سد کوچک با توزیع مکانی تقریباً یکنواخت در منطقه بهره گرفته شود. این امر ضمن تعدیل اقلیمی، تخریب کمتر حوضه آبی وکاهش اثرات سوء زیست محیطی را در پی دارد .

9- شناسایی‌ و تعیین‌ عوامل و پارامترهای‌ حساس‌‌ زیست‌ محیطی دریاچه سد و ارائه راه حلهای راهبردی جهت‌ کنترل‌ فرم‌ های‌ پایش‌ در چهار چوب ارزیابی‌ استراتژیک ‌راهبردی.

10- انطباق سیستم با روند پویای دخالت انسانی در حوضه آبریز و آبگیر سد زاینده رود، همچنین انطباق سیستم با عملکرد متغیر خود سیستم در طول دوران بهره برداری و برقراری یک سبک مدیریتی هماهنگ و دارای جامعیت در بهره برداری از سد.

11- بررسی وضعیت آلودگی بیوشیمیایی آب و امکان رشد جلبکها و خزه ها و باکتریهای اشائه دهنده بیماریها در مخازن سد.

12- برقراری سیستم ارتباط ماهواره ای انتقال اطلاعات از محل سد به مراکز تصمیم گیری و هماهنگی با مقامات محلی در ارتباط با شرایط اضطراری .

13- ساماندهی شبکه راه های ارتباطی حاشیه سد زاینده رود و ایجاد جاده های آسفالته در طول مسیر ساحل با حفظ رعایت حد حریم سد زاینده رود. بالطبع با احداث جاده استاندارد خطرات کمتری اکولوژی و زیست محیطی منطقه را تهدید خواهد نمود.

منابع و مأخذ

1- اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان 1376

2- اسدی، مهدی(1378) اثرات بهداشتی سدهای بزرگ، نشریه آب و فاضلاب، شماره 38،

3- اسکوئی ، علیرضا، (1380)، مدیریت دوره تضمین طرحهای سدسازی کشور، چهارمین کنفرانس سد سازی

4- اسلامیان،س و اسروش ،ی،(1382) بررسی تأثیر احداث سدها بر پارامترهای اقلیمی ،سومین کنفرانس منطقه ای و اولین کنفرانس ملی تغییر اقلیم ، دانشگاه اصفهان،ص164-160

5- بینا، بیژن و اسدی، مهدی (1381 ) ارزیابی زیست محیطی سد زاینده رود، نشریه آب و فاضلاب، شماره 44، ص15-23.

6- پوروخشوری،سیده زهرا(1380)، ترجمه، راهکارهای توسعه بهینه زیست محیطی در گردشگری ساحلی،اتشارات سازمان حفاظت محیط زیست

7- جعفرزاده حقیقی، نعمت الله و همکاران(1380)ارزیابی پیامدهای زیست محیطی طرح سد مخزنی لیرو، نشریه آب و فاضلاب، شماره 40،

8- حسینیان،م،(1369)مسئله تولید بو در آب دریاچه ها و مخازن پشت سدها، مجله آب (نشریه علمی و فنی آب کشور) وزارت نیرو ، امور آب، شماره9

9- شیعتی،ک،(1376) رفتا مخازن شور و لب شور ایران، شورایعالی تحقیقات آب وزارت نیرو

10- شیعتی،ک(1376)،پیامدهای زیست محیطی احداث سدها :اثرات منفی بر روی کیفیت آب ، بولتن کمیسیون آب، شورای پژوهشهای علمی کشور شماره34، ویژه نامه کارگاه اثرات زیست محیطی طرح های توسعه منابع آب (سدها) ص20-24

11- طلوعی ، اسماعیل،(1380)،بهره برداری سدهای مخزنی با توجه به مسائل رسوب، چهارمین کنفرانس سد سازی

12- کارآموز ، محمد و عراقی نژاد، شهاب،(1380) ،بهره برداری کمی ـ کیفی از مخازن سدها ،چهارمین کنفرانس سد سازی

13- کردوانی،پرویز(1374)، منابع و مسائل آب ایران،انتشارات دانشگاه تهران،چاپ چهارم

14- کرمانی ؛مجید و سیمین ناصری؛(1381) مجله محیط زیست شماره ،51، ص7

15-گودرزی، مسعود،(1380)، بررسی وضعیت فرسایش و رسوبگذاری در سد زاینده رود، چهارمین کنفرانس سد سازی

16- مجموعه مقالات اولین کنفرانس هیدرولوژی ایران( دانشگاه تهران، دانشکده فنی ،20تا 23 خرداد 68) تهیه شده در شرکت مهندسی مهاب قدس، کمیته ملی سدهای بزرگ ایران وکمیته ملی هیدرولوژی ایران،ص949-961.

18،مهندسین مشاور یکم (1376) طرح مطالعات جامع کشاورزی حوضه زاینده‌رود؛ گزارش محیط زیست

19- نجمائی، م،(1376) سد و محیط زیست، ؛ نشریه شماره 15،انتشارات وزارت نیرو وکمیته ملی سدهای بزرگ ایران

20-Ghazi, I: River basin management and planning in the Zayandeh rud basin 1995, Resarch BulletinUniversity of Isfahan

21- Harrop.O.D.,Asiey,N.J.(1999)”Environmental Assessment in Practice”.Routledegpublishing 61-62.

22- Morid,s.,Water,Climate,Food and Environmental in the ZayandehrudBasin , TarbiatModarresUniversity ,Tehran,Iran.2004.

23- Rau.J.Wooten David,C.(1980).”Environmental Impact Analysis Handbook” ,McGraw Hill;4 -52

24-.-Sinske,B,(1985)”Dam Protect and Environmental Success”.Journal InternationalCommision on Large Dam. 37: 190-202.

25-Tlfolv,T(1994).”Environmental Assessment”.CIRIA publishing. 267-278