ارزیابی توان اکولوژیک حوضه آبخیز زاخرد جهت توسعه اکوتوریسم با استفاده از GIS

فصلنامه انسان و محیط زیست، پاییز89

ارزیابی توان اکولوژیک حوضه آبخیز زاخرد جهت توسعه اکوتوریسم

 با استفاده از GIS

سولماز دشتی[1]

Solmazdashti@yahoo.com

سید مسعود منوری[2]

سید محمود شریعت[3]

غلامرضا سبزقبائی[4]

چکیده

ارزیابی توان اکولوژیک به عنوان پایه ای برای تصمیم گیری و برنامه ریزی استفاده از سرزمین در تمامی نقاط جهان به کار گرفته می شود.این امر به دلیل ضرورت انتخاب عملکرد و مکان های بهینه آن در برنامه ریزی و مدیریت محیط زیست برای دست یابی به توسعه پایدار اتفاق می افتد.

در این تحقیق ارزیابی توان اکولوژیکی حوضه آبخیز زاخرد با وسعتی معادل23/82 کیلومتر مربع که در قسمت شمال غرب شهرستان شیراز و شرق شهرستان کازرون در استان فارس واقع گردیده است صورت پذیرفت.

در ارزیابی توان اکولوژیکی حوضه زاخرد از روش مک هارگ (Mc Harg)، استفاده شده است. پیرو ارزیابی توان سرزمین نوعی مدل لازم خواهد بود که در این مطالعه از مدل اکولوژیکی مخدوم و به منظور ارتقاء مدیریت کنونی سرزمین برای تعیین کاربری اکوتوریسم منطقه از ابزار توانمند و دقیق GIS استفاده شده است .در قالب این مطالعات، ابتدا منابع اکولوژیکی (فیزیکی و بیولوژیکی) منطقه شناسایی گردید. داده های رقومی و به همراه دیگر داده های توصیفی برای ایجاد پایگاه داده ها، به سامانهArcview داده شد. سپس با تلفیق و رویهم گذاری لایه های اطلاعاتی، در سامانه مذکور نقشه یگان های اکولوژیکی منطقه به همراه جدول ویژگی های واحد، ایجاد و نسبت به ارزیابی توان منطقه اقدام و مناطق مستعد برای توسعه اکوتوریسم مشخص گردید. نتیجه بررسی نشان می دهد که با در نظر گرفتن تمامی پارامترهای اکولوژیکی 94/0 % اراضی با مساحتی کمتراز یک کیلومتر مربع برای تفرج متمرکز  و 24 % اراضی با مساحتی معادل 72/19 کیلومتر مربع  جهت تفرج گسترده مناسب می باشند.

واژه های کلیدی: ارزیابی توان اکولوژیک، حوضه زاخرد، اکوتوریسم، GIS

مقدمه

به موازات پیشرفت های علمی و تخصصی، توجه به مسایل محیط زیستی جهت ممانعت از زوال و به خطر افتادن منابع و منافع زیست محیطی انسان ها، از نیمه دوم سده بیستم به عنوان یکی از اولویت های دست یابی به توسعه پایدار مدنظر مجامع علمی و اجرایی واقع شد. از این بین تحقیقات زیست محیطی برای درک بهتر پتانسیل منطقه در جهت توسعه و ساماندهی کاربری های حاضر و برنامه ریزی توسعه آتی منطقه یکی از مهم ترین چارچوب های توجه به مسایل زیست محیطی محسوب می شود (1) .

ارزیابی توان اکولوژیک فرآیندی است که تلاش دارد از طریق تنظیم رابطه انسان با طبیعت، توسعه ای در خور و هماهنگ با طبیعت را فراهم سازد. در واقع این ارزیابی گامی مؤثر در جهت به دست آوردن برنامه ای برای توسعه پایدار اطلاق می شود، چرا که با شناسایی و ارزیابی خصوصیات اکولوژیک در هر منطقه برنامه های توسعه ای می توانند همگام با طبیعت برنامه ریزی شوند و طبیعت خود استعدادهای سرزمین را برای توسعه مشخص می کند. لذا ارزیابی توان اکولوژیک به عنوان پایه و اساس آمایش سرزمین و یا طرح ریزی محیط زیستی برای کشورهایی که در صدد دست یابی به توسعه پایدار همراه با حفظ منافع نسل های آتی می باشند، اجتناب ناپذیر خواهد بود (2).

ارزیابی توان اکولوژیکی سرزمین برای این منظور انجام می گیرد که حداکثر یگانگی و سازگاری کاربری با توان بالقوه سرزمین در یک گستره مشخص(که معمولاًیک حوضه آبریز یا آبخیز در نظر گرفته می شود) نمایان گردد به عبارت دیگر، برای ارزیابی توان اکولوژیکی سرزمین، باید « نیازهای کاربری مورد نظر» و «کیفیت زمین» مورد مطالعه و مقایسه قرار گیرند(3).

امروزه طبیعت گردی به صورت یکی از مهم ترین فعالیت های اقتصادی، تفریحی، فرهنگی و سیاسی درآمده است، اگر بر پایه تدابیر و قوانین و بر مبنای برنامه ریزی و آمایش عقلایی استوار نباشد می تواند به صورت یکی از عوامل مخرب طبیعت و چشم اندازهای زیبای جغرافیایی درآید و به این وسیله ضایعاتی جبران ناپذیر بر جوامع انسانی وارد می کند .اثرات منفی جهانگردی می تواند بر سواحل دریا و کناره رود باشد، آلودگی جنگل ها و پارک ها و دشت ها و آلودگی جوی و صوتی  را نیزبه دنبال داشته باشد(4).

توسعه صنعت گردشگری در کشوربه عنوان یکی از ابعاد توسعه مطرح شـــده است. برای حفاظت محیط زیست نیاز به ایجـــاد تعادل بین گردشـــگری و منـــاطق طبیعی می باشد(5).

سیستم اطلاعات جغرافیاییGIS با توانایی که در پیوند بین خصوصیات محیطی و علوم رایانه ای دارند، ارزیابی دقیق منابع اکولوژیک را در جزئی ترین سطوح، با حجم و پیچیدگی بسیار زیاد امکان پذیر می نماید. این ابزار با قدرت تلفیق اطلاعات مختلف و ایجاد نقشه هایی که نمایانگر فصل مشترک چند شرط مختلف هستند، قابلیت زیادی را در برنامه ریزی و ارزیابی فراهم می گرداند. همچنین بسیاری از مشکلات و عدم کارآمدی های کارکرد دستی را برطرف می سازند. لذا با توجه به این خصوصیات، GIS را می توان وسیله ای بسیار کارآمد در علوم محیط زیستی و منابع طبیعی دانست که در ایران درخور استفاده وکاربری بیشتر و شایسته تر می باشد (6).

مواد و روش ها

ارزیابی از روش های کارآمد در تحقیقات علمی به ویژه در زمینه محیط زیست است. مهم ترین کار در ارزیابی کمک به معیارهای علمی و منطقی برای ارزیابی کیفیات موضوع یا زمینه مورد تحقیق است(7).

برای ارزیابی توان اکولوژیک حوضه آبخیز زاخرد از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) استفاده شده است، اساس کار بر پایه روش روی هم گذاری مک هارگ جهت تلفیق اطلاعات اکولوژیک به وسیله GIS می باشد. روش مک هارگ را می توان تجزیه و تحلیل محیط زیست با تشخیص عوامل و پدیده های تشکیل دهنده آن، تهیه نقشه از آن ها، تلفیـق نقشه های مربوطه و وزن دهی به واحدهای به دست آمده در نقشه، با توجه به معیارهای مشخص شده برای هر کاربری دانست (8).

در بررسی حاضر، فرآیند ارزیابی توان اکولوژیک به شرح زیر انجام شد:

الف)شناسایی منابع مطالعاتی:

منابع مورد نیاز برای ارزیابی توان اکولوژیک شامل منابع فیزیکی و بیولوژیکی می باشند که با هم منابع اکولوژیک را تشکیل می دهند. شناسایی پارامترها از میان منابع اکولوژیکی در نظرگرفته شده است (جدول 1).

جدول 1- فهرست داده های اکولوژیکی

ب) تهیه نقشه های منابع اکولوژیک به وسیله GIS

پس از شناسایی منابع اکولوژیک، نقشه پردازی اطلاعات توسط GIS صورت گرفت.گام اولیه بـرای تهیــه نقشه ها، ورود اطلاعات خصوصیات اکولوژیک است. داده هایی که باید در یک سیستم وارد گردند دو نوع هستند1) داده های مکانی و2) داده های توصیفی(غیرمکانی). دراین مقاله برای ایجاد نقشه ها از دو روش ثبت توسط صفحه کلید و رقومی کردن digitizing برای ورود داده ها استفاده گردید(9).

در ثبت توسط صفحه کلید ثبت دستی داده ها در یک ترمینال رایانه ای صورت گرفت. برای رقــومی کــردن، نقشه های تهیه شده به صورت پلات کاغذی به اسکنر داده شده که پس از طی مراحلی در نرم افزارهای Auto cad ، دیجیتالی گردید و به صورت فایل در اختیار برنامه نرم افزاری Arcview قرارگرفت. در رقومی کردن دستی(Manual digitizing)، نقشه بر روی یک میز رقومی ساز چسبانده شده و از یک وسیله به نام اشاره گر pointing برای ترسیم عوارض نقشه ها استفاده گردید.

در این مراحل نقشه های شکل زمین (ارتفاع، در صد شیب و جهت شیب)، خاک شناسی،‌ پوشش گیاهی، زیستگاه حیات وحش، زمین شناسی و تکتونیک در محیط نرم افزاری تهیه گردید.

ج) جمع بندی

جهت ارزیابی توان اکولوژیک باید اطلاعات منابع اکولوژیک حوضه با هم تلفیق گردند.به همین دلیل لایه های اطلاعاتی (نقشه ها) به ترتیب زیر و با دستور Overlay  تلفیق شده و در نتیجه نقشه ای که بیانگر تمامی خصوصیات لایه های تلفیق شده است به دست آمد.

1. تلفیق نقشه طبقات ارتفاعی با نقشه در صد شیب (ایجاد نقشه مقدماتی شکل زمین )
2. تلفیق نقشه مقدماتی شکل زمین با نقشه جهت شیب ( ایجاد نقشه شکل زمین)
3. تلفیق نقشه شکل زمین با نقشه تیپ خاک (ایجاد نقشه واحد های محیط زیستی پایه یک)
4. تلفیق نقشه واحد های محیط زیستی پایه یک با نقشه تیپ های گیاهی (ایجاد نقشه واحد های محیط زیستی پایه دو)
5. تلفیق نقشه واحد های محیط زیستی پایه دو با نقشه تراکم پوشش گیاهی (ایجاد نقشه نهایی واحد های محیط زیستی)
6. تکمیل جدول واحد های محیط زیستی با اطلاعات مربوط به زمین شناسی،زلزله خیزی ، اقلیم، شبکه هیدروگرافی.

د)کد گذاری واحد های محیط زیستی

از فرمول دو ترکیبی مخدوم ،1380 برای کدگذاری یگان های محیط زیستی استفاده شد تا از این طریق نوع ترکیب منابع معلوم گردد. این فرمول عبارت است از :

E=j(I-1)+ji

E : کد یا شماره واحد ترکیب شده  

 j : تعداد کل طبقات نقشه زیرین

I : شماره طبقه نقشه رویی                       

ji : شماره طبقه نقشه زیرین

ه)ارزیابی توان محیط برای اکوتوریسم

ارزیابی توان محیط زیست برای هر کاربری از مقایسه موجودی منطقه مورد بررسی (ویژگی های یگان های محیط زیستی) با مدل اکولوژیکی آن کاربــری به عمـــل می آید. مدل های اکولوژیکی که برای کاربری متعدد در شرایط ایران ساخته شده اند برای هر کاربری ویژگی های جداگانه ای دارند، ‌هرچنددر هسته مدل به همدیگر شبیه اند (10).

تمامی پارامترها در مدل اکولوژیکی هموزن نیستند. اولویت بر حسب اهمیت به ترتیب عبارت است از:1)شیب 2)سنگ و خاک 3) جهت جغرافیایی 4) آب 5) گیاه 6) اقلیم و آب و هوا . این قاعده بدان معنی می باشد که اگر شیب واحد محیط زیستی برای تفرج مناسب نبوده از مقایسه سایر پارامترها خودداری کرده و اصولاً ارزیابی متوقف می گردد (3).

نتایج

شناسایی منابع یکی از ارکان اساسی ارزیابی توان سرزمین است و بر اساس توان منطقه می توان کاربری های ممکن و مطلوب را مشخص نمود.بررسی وضع موجود محیط قبل از هر ارزیابی توان صورت خواهدگرفت و سپس براساس تــوان منطقه، می توان کاربری های موجود و مطلوب را مشخص نمود.

محدوده مورد مطالعه به عنوان حوضه آبخیز زاخرد با وسعتی معادل 23/82 کیلومتر مربع در قسمت شمال غرب شهرستان شیراز و شرق شهرستان کازرون بین  عرض های جغرافیایی" 21 '41 ^o 29  تا  " 28 '48 ^o 29 و طول های جغرافیایی " 49 '5 ^o 52 تا" 2 '15 ^o 52 در استان فارس واقع گردیده است. شکل 1 موقعیت منطقه مورد مطالعه را نشـان می دهد.

حداقل ارتفاع و حداکثر ارتفاع در حوضه به ترتیب 1980 و 2600 متر و شیب غالب آن 0-2 در صد می باشد. این منطقه دارای زمستان های سرد و تابستان های نسبتاً ملایم است و تیپ نیمه مرطوب سرد برای آن پذیرفته می شود.

گسترة مورد مطالعه از لحاظ زمین‌شناسی در زون چین‌خوردة زاگرس جای دارد و سازندهای گچساران(GS) با 7/47%، آغاجاری (M) با 33/5% از گروه فارس، سازند کنگلومرایی بختیاری(BK) 5/7% و رسوبات آبرفتی (Q) با4/39% تمامی منطقة مزبور را پوشانده‌اند. این منطقه شامل دشت های بین کوهستانی کوچک بوده و بلندی‌های پیرامون آن به صورت سیمای کوهستانی است. عمدة تپه‌های موجود در منطقه کم ارتفاع بوده و فرسایش زیادی را متحمل شده اند. به طور کلی منطقة مورد مطالعه دارای سیمایی تپــه ماهــوری می باشد. همچنین حوضه زاخرد دارای 5 تیپ اصلی اراضی شامل تیپ کوهستان، تپه، فلات ها و تراس های فوقانی، واریزه‌های سنگریزه‌دار بادبزنی شکل دشت های دامنه‌ای است. در جدول 2 خصوصیات اجزاء واحد اراضی ذکر شده است. از لحاظ پوشش گیــاهی، منطقه دارای 9 تیپ مرتعــی بــوده و فاقــد جنگل می باشد. بیشترین سطح منطقه را اراضی زراعی و تخریبی زراعی تشکیل می‌دهند و مراتع 5/14% ازآن را در بر می‌گیرند. از بین تیپ های گیاهی در حوضه علف ها[5] با 49% تراکم بیشترین سطح مراتع را به خود اختصاص داده اند (11).

شکل1- موقعیت منطقة مورد مطالعه

از گونه های غالب پستانداران می توان به خرگوش،گرگ، روباه معمولی ،کفتار، روباه شنی،گربه وحشی، سمور،گراز،‌ خارپشت ، موش خانگی اشاره نمود. سنقر سفید، سارگپه معمولی، دلیجه،کبک، تیهو، دیدومک، خروس کولی، کاکایی سرسیاه، کبوتر چاهی، فاخته، زاغی، چکاوک کاکلی، چکاوک کوچک، گنجشک خانگی، گنجشک سینه سیاه وگنجشک خاکی گونه های غالب پرنده در حوضه می باشند.

جدول 2- خصوصیات اجزاء واحد اراضی حوضه زاخرد

نقشه 1- خاکشناسی حوضه آبخیز

بحث و نتیجه گیری

از  75 یگان محیط زیستی ایجاد شده در منطقه مساحتی معادل 773/0 (Km²) توان مناسب (درجه 2) و مساحتی معادل 457/81 (Km²) توان نامناسب جهت تفرج متمرکز را بخود اختصاص داده اند. سطح بیشتر حوضه توسط خاک رس کم عمق پوشیده شده است و به همین علت منطقه برای تفرج متمرکز نامناسب می باشد. پارامتر خاک برای تفرج گسترده چندان اهمیتی ندارد و مناطق مناسب جهت تفرج گسترده (درجه1) 722/19 (Km²) و مناطق نامساعد با مساحتی معادل 508/62  (Km²) می باشد. توان کابری اکوتوریسم در نقشه های 2 و 3 ارایه شده است.

نقشه2- توان کاربری اکوتوریسم(تفرج متمرکز)

نقشه3- توان کاربری اکوتوریسم(تفرج گسترده)

منابع

1. میراب زاده، پ.، 1375، ارزیابی پیامدهای زیست محیطی توریسم، محیط زیست. جلد8. شماره2. ص44 تا 50 .
2. رادکلیفت، م.، مترجم نیّر،ح.، 1373. توسعه پایدار، مرکز مطالعات برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی، وزارت کشاورزی، ص135.
3. مخدوم،م.،1380.، شالوده آمایش سرزمین، چاپ چهارم، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ص16، 123، 189- 207.
4. محلاتی، ص.، 1378.، پیامد های منفی جهانگردی بر محیط زیست طبیعی و راه های مبارزه با آن. محیط زیست، شماره 27، ص68 تا73.
5. تقوایی،م.، رمضانی، ع.،1381، ویژگی های گردشگری کوهستانی و جایگاه آن در استان چهارمحال و بختیاری، فصلنامه محیط زیست، شماره 37، ص20 تا 27.
6. احتشامی، م. و همکاران. 1378، ارزیابی توان اکولوژیکی به منظور تعیین زیستگاه های کلان در حوضه های آبریز میناب، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، شماره 3، ص53-62 .
7. مختاری، س.، 1384. بررس روند تخریب تالاب هورالعظیم با رهیافت ساختار اکولوژی سیمای سرزمین، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده محیط زیست.
8. Mc Harg, I.L.1969.Design with Nature.Doubleday/Natural History Press,New York.pp 35-53,115-121,196-197
9. مدیری، م .1377.، کارتوگرافی مدرن.، انتشارات سازمان جغرافیایی ارتش. ص 320، 319، 276 و 332.
10. مخدوم، م.1370.، ارزیابی توان اکولوژیکی منطقه گیلان و مازندران برای توسعه شهری، صنعتی و روستایی و توریسم، محیط شناسی، شماره 16، ص81-92 .
11. مهندسین مشاور پورآب،.1383، مطالعات تفضیلی اجرایی زیرحوضه زاخرد شهرستان شیراز، سازمان جهاد کشاورزی استان فارس، مدیریت آبخیزداری .