شناخت کمی و کیفی پار کها و فضاهای سبز شهر تهران مطالعه موردی: منطقه 8 شهرداری تهران

انسان و محیط زیست
2
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
شناخت کمی و کیفی پار کها و فضاهای سبز شهر تهران
مطالعه موردی: منطقه 8 شهرداری تهران
Hassanlaghai@yahoo.com • حسنعلی لقایی، عضو هیأ تعلمی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه تهران
• هومن بهم نپور، عضو هیأ تعلمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شاهرود
• فرناز حیدری، کارشنا سارشد علوم محی طزیست، دانشکده محی طزیست و انرژی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات
چکیده
اهمیت فضاهای سبز شهری به عنوان عرصه های عمومی در الگوهای
نوین زندگی شهری و نقش مهم این فضاها در نظام کاربری زمین، ایجاد
فضاهایی جهت گذران اوقات فراغت برای شهروندان، کاهش میزان
آلودگ یهای محیطی و ایجاد رابط های قو یتر، میان آنان با محیط شهری
واضح و مشخص است. ارزیابی پار کها و فضاهای سبز شهری منطقه 8
تهران به عنوان یکی از چند منطقه ای که در مقایسه با سایر مناطق شهر
و علی رغم دارا بودن منابع و فضاهای مناسب، در وضعیت مناسبی قرار
ندارند، موضوع مقاله حاضر است. نتایج این ارزیابی م یتواند در بکارگیری
و تخصیص منابع برای مدیران و طراحان شهری مفید بوده و در عین حال
نحوه استفاده عموم مردم از فضا را نشان م یدهد. این مقاله برگرفته از طرح
پژوهشی است که در روند انجام آن با تکیه بر مبانی نظری و تئور یهای
ارائه شده در مورد پارک های شهری و همچنین مروری بر تجارب ایران و
جهان در این مورد، با مقایسه و بررسی کلی وضعیت پار کهای منطقه 8
در شهر تهران، پارک های مهم و اصلی آن در مقیاس های مختلف
ناحیه ای، محله ای و یا واحد همسایگی با انتخاب معیارهای تعیینک‌ننده
مورد ارزیابی قرار گرفتند. نتایج حاصل در دو بخش کمی و کیفی ارائه
گردیدند که بیانگر کمبود میزان سرانه فضای سبز در این منطقه و
همچنین عدم پراکنش مناسب و عدم کارکرد اکولوژیکی بالا، به ویژه در
شش ماهه دوم سال، می باشند. همچنین؛ پارک های منطقه از لحاظ ایمنی
و امنیت در وضعیت مطلوبی به سر نمی برند که این امر سبب کاهش
میزان حضور و استفاده گروه های مختلف سنی از پارک ها گردیده است.
نامناسب بودن تعداد و تنوع تأسیسات و تجهیزات پارک ها و غیر استاندارد
بودن فضاهای بازی کودکان نیز از دیگر موارد منفی مشاهده شده در
این گونه فضاها می باشد.
واژ ههای کلیدی: سرانه فضای سبز، پارک، فضای سبز شهری، آلودگ ی
محیطی
انسان و محیط زیست
3
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
مقدمه
رشد و توسعه شهرها، پیشرفت تکنولوژی و صنعت و افزایش جمعیت
شهرنشین در شهرهای بزرگ، چرخه تأثیرگذاری بر محی طهای طبیعی
و بکر اسکان اولیه بشر را تداوم م یبخشد و امکان بهر هگیری انسان از
محیط زیست را در جهت دستیابی به خواسته ها و نیازهای فردی و گروهی
فراهم می آورد. برنام هریزی فضاهای سبز شهری و پار کها در فرآیند
برنامه ریزی فضاهای شهری از مهمترین عوامل در نحوه استفاده از منابع
محدود و از سویی بیانگر نحوه استفاده شهروندان از این فضاها به عنوان
عرص ههای عمومی می باشند، و ارزیابی پار کها به طور خاص م یتواند
در تعیین نوع بینش و تصمی مگیری مدیران و طراحان مؤثر باشد. در این
پژوهش پار کها و فضاهای سبز منطقه 8 شهرداری تهران به دلیل کمبود
شدید فضای سبز در این منطقه و قرارگیری این منطقه در میان مناطقی
که کمترین سرانه فضای سبز را در تهران دارا م یباشند، مورد ارزیابی کمی
و کیفی قرار م یگیرد.
1 ضرورت انجام طرح
منطقه 8 به دلیل ویژگ یهای خاصی چون؛ موقعیت شهری، کمبود سرانه
فضای سبز، بافت اجتماعی، امکان بهر هگیری مناسب از منابع آب و
همچنین وجود اراضی فاقد کاربری مشخص، از نقطه نظر بررسی وضعیت
فضاهای سبز شهری و پارک ها در اولویت قرار گرفته است. مجموعه این
عوامل به صور مختلف در سایر مناطق شهری تهران نیز وجود دارند. این
ضرور تها را به طور خلاصه م یتوان چنین برشمرد:
• ضرورت زیس تمحیطی؛ که دربرگیرنده نقش و اهمیت فضای سبز
در زندگی شهری می باشد. از جمله: تولید اکسیژن و جذب کربن، کاهش
آلودگی هوا )گردوغبار(، افزایش رطوبت نسبی و تعدیل آب و هوا، کاهش
آلودگی صوتی، کاهش روان آب شهری، مقابله با جزایر گرما، کاهش
آلودگی آب.
• ضرورت اجتماعی؛ ب هطور کلی پار کها بخشی از فضای سبز مجهز
شهری م یباشند که در برنامه ریزی اوقات فراغت و دارا بودن نقش مکمل
تفریحی آموزشی و در ایجاد چشم انداز زنده و سبز نقش بسزایی داشته
و بیگانگی افراد شهرنشین را با طبیعت تخفیف داده و آرامش روحی را به
آنها باز م یگردانند و می توانند تا حدودی نیاز دسترسی به طبیعت را برای
تمامی قشرها برآورده سازند.
• ضرورت حرف های و علمی؛ توسعه فضاهای آزاد و سبز از مواردی
م یباشند که در صورت هر نوع توسعه در قالب طرح جامع، توسعه و عمران،
حوزه نفوذ و یا طر حهای منطقه ای بایستی مورد توجه و بررسی قرار گیرند.
پار کهای شهری در مقیا سهای مختلف و به عنوان عناصر حیاتی به
منظور تأمین امکانات تفریحی، رفاهی و اوقات فراغت شهروندان و نیز
تنظیم اکوسیستم شهری از اهمیت ویژه ای برخوردارند. بنابراین؛ مکان یابی
و برنامه ریزی این گونه فضاهای شهری به منظور بهبود شرایط محیطی و
پالایش هوا و همچنین برنامه ریزی فعالیت های مکمل بایستی در مقیاس
کلان مورد توجه قرار گیرند. شناخت دقیق عملکرد فضاهای سبز به شهرساز
امکان م یدهد تا برنامه ریزی و طراحی آن را متناسب با نیازهای جامعه و
همچنین توجه به استانداردها و معیارهای به دست آمده به انجام رساند.
2 روش تحقیق
این پژوهش از طریق ترکیبی از رو شهای توصیفی تحلیلی، تحلیل آماری
و مصاحبه انجام پذیرفته است. رویه تحقیق شامل مراحل زیر می باشد:
• مرحله شناخت )مطالعات اسنادی و مشاهدات میدانی(
• جمع آوری اطلاعات )مشاهده، مصاحبه، انداز هگیری، صور تبرداری،
آماربرداری و ...(
• مرحله سنتز )تحلیل لای ههای اطلاعاتی، ترکیب تحلی لها، شناخت
کمبودها و نیازها، تعیین اهداف(
3 بحث و نتیج هگیری
3 1 وضعیت فضای سبز شهر تهران
پس از فضاهای سبز طبیعی تهران، مانند جنگ لهای طبیعی پسته، بادام،
ارس و بید که از اوایل میلاد مسیح، شهر ری پوشیده از آنان بود و
چنارستانی که تهران به آن نام خوانده م یشد، تاریخچه احداث فضای سبز
در این شهر به شکل باغ سازی و ب هطور عمده در محلات اشرا فنشین بوده
می باشد که در سال 1327 و در » پارک شهر « ، است. نخستین پارک تهران
محله قدیمی سنگلج احداث گردیده است. پس از آن در سال 1328 پارک
.] لاله و در سال 1347 پارک ملت ساخته شده اند ] 2
بر اساس آمار سازمان پار کها، شهر تهران در سال 1354 دارای 50
408 هکتار بوده است که با توجه به جمعیت / پارک با مجموع مساحت 4
3/4 میلیون نفری شهر تهران سهم سرانه هر شهروند تهرانی برابر با
یک مترمربع محاسبه شده است. روند توسعه فضای سبز شهر تهران پس
از سال 1369 چهره جدید و کاملاً متفاوتی را نسبت به دور ههای قبلی
نشان م یدهد )جدول شماره 1(. طی این دوره جمعاً 302 پارک با مجموع
636 هکتار در شهر تهران احداث شده است. بدی نترتیب، سهم / مساحت 1
1 مترمربع افزایش یافته است. / سرانه جمعیت از پارک های شهری به 24
انسان و محیط زیست
4
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
بر اساس آخرین اطلاعات واحد رایانه سازمان پار کها، تعداد کل
پار کهای تهران بالغ بر 910 پارک و 9 پارک جنگلی در سطح مناطق 22
16 و 18 بیشترین مساحت ،15 ، گانه شهرداری تهران م یباشد. مناطق 4
پارک ها را به خود اختصاص داده اند و منطقه 4 با 139 پارک دارای بیشترین
.] تعداد پارکهای شهری می باشد ] 1
جدول شماره 1. روند توسعه پار کها توسط مناطق و سازمان
پارک ها طی سال های 80 1370
سال تعداد پار کهای ساخته شده مساحت
)مترمربع(
576/931 99 70
227/436 70 71
889/629 103 72
428/229 37 73
753/298 54 74
656/620 64 75
1/236/753 33 76
95/943 14 77
123/571 21 78
1/196/995 51 79
961/332 65 80
1/316/143 جمع 302
مأخذ: طرح جامع کمربند سبز پیرامون شهر تهران، 1382 ، سازمان پار کها و
فضای سبز شهر تهران
3 2 ویژگ یهای منطقه 8 شهر تهران
منطقه 8 از شمال به بزرگراه رسالت، از جنوب به خیابان دماوند، از غرب
به خیابان سبلان و از شرق به انتهای بزرگراه رسالت ختم م یشود. وسعت
12 کیلومتر مربع م یباشد. این منطقه در مقایسه با سایر / منطقه 8 حدود 4
مناطق همجوار، و به لحاظ شهرسازی از بافت مدر نتری برخوردار بوده و
میادین متعدد در آن احداث گردیده و شبکه دسترسی شطرنجی به نحوی
طراحی شده است که حاشیه منظم درختکاری شده را دارا م یباشند. واقع
شدن در میان دو شریان اصلی شهری )بزرگراه رسالت و خیابان دماوند(،
و همچنین مجاورت با پایانه شرقی تهران، سبب گردیده که این منطقه از
.) میزان تردد و سفرهای شهری بالایی برخوردار باشد )نقشه شماره 1
• جمعیت
جمعیت منطقه 8، در سال 1365 معادل 346473 نفر و بر اساس نتایج
آمارگیری مهر ماه سال 1370 ، معادل 371947 نفر و همچنین جمعیت
اشباع آن در سال 1390 معادل 383656 نفر خواهد بود. در این منطقه حدود
92000 خانوار سکونت دارند. به لحاظ میانگین سنی، در بین مناطق بیست و
29 سال، از میزان بالایی / دو گانه شهر تهران، این منطقه با میانگین سنی 18
27 سال م یباشد(. / برخوردار است )میانگین سنی شهر تهران 21
• وضعیت فضای سبز
طبق آمار سازمان پار کها و فضای سبز شهر تهران، جمع کل فضاهای
نقشه شماره 1
انسان و محیط زیست
5
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
سبز شهری در منطقه 8، حدود 1437454 مترمربع م یباشد ] 2[. این منطقه
دارای 54 پارک به مساحت 170180 مترمربع م یباشد. ب هطوریک‌ه مساحت
6 پارک اصلی منطقه حدود 110000 مترمربع است. بررس یهای صورت
گرفته حاکی از آن است که احداث فضای سبز و پار کسازی در منطقه
)1370 - روند رو به رشدی داشته، ب هطوریک‌ه در مدت 10 سال ) 1360
1 برابر گردیده است. همچنین در حد / وسعت فضای سبز عمومی منطقه 5
فاصل سا لهای 1372 تا 1373 ، به لحاظ میزان کاشت درخت، این منطقه
بالاترین آمار را ) 10470 اصله( در سطح شهر تهران دارا بوده است. به لحاظ
توسعه فضای سبز، این منطقه نیز با محدودی تهای زیادی مواجه م یباشد
که از آن جمله فقدان زمی نهای باز و مساعد م یباشد، ب هطوریک‌ه امکان
گسترش فضای سبز در این منطقه به لحاظ محدودیت زمین با مشکلات
زیادی همراه م یباشد. متوسط سرانه فضای سبز عمومی در این منطقه کمتر
از یک مترمربع برای هر نفر برآورد م یگردد. گون ههای درختی غالب منطقه
چنار و نارون م یباشند.
• منابع آب
منطقه 8 به لحاظ تأمین منابع آب موقعیت مطلوبی داشته و در صورت
بهر هبرداری مناسب و اصولی می تواند در امر حفظ و توسعه فضای سبز
مورد استفاده قرار گیرد. شهرداری منطقه 8 جهت آبیاری پار کها و فضای
سبز پراکنده در سطح منطقه، از چاه عمیق، قنات، تانکر آبکش و در نهایت
انشعاب آب شهری استفاده میک‌ند. منابع آبیاری فضای سبز منطقه عبارت
از 19 حلقه چاه عمیق و یک رشته قنات می باشند.
4 نتایج
با توجه به مطالعات و بررس یها و همچنین نتایج حاصل از پرسشنام هها و
نظرخواه یهای صورت گرفته از افراد بازدید کننده و تنی چند از مسئولین،
در مورد پارکهای منطقه 8 شهر تهران، نتایج کلی زیر حاصل گردیده است
که در دو بخش جداگانه؛ کمی و کیفی ارائه م یگردد:
4 1 نتایج کمی
• منطقه 8 شهرداری تهران، از لحاظ سرانه فضای سبز شهری )پارک های
داخل شهری(، در وضعیت مطلوبی به سر نم یبرد. سرانه پار کها در این
0 مترمربع می باشد که رقمی بسیار پایین بوده و حتی در مقایسه / منطقه 5
با دیگر مناطق شهر تهران نیز، سران های ناچیز به حساب می آید )جدول
.) شماره 3
• طبق استانداردهای سازمان مل لمتحد، مناطق شهری که دارای سرانه
فضای سبزی کمتر از 1 مترمربع می باشند، دچار فقر سرانه فضای سبز
شهری بوده و از لحاظ اکولوژیکی در شرایط بحرانی به سر می برند. بر این
اساس، منطقه 8 شهرداری تهران نیز، دچار چنین وضعیتی است ] 1[. در
نقشه شماره 2، موقعیت مناطقی از شهر تهران که با کمبود سرانه فضای
سبز شهری مواجه م یباشند، نشان داده شده است.
) جدول شماره 2. جم عبندی اطلاعات مربوط به فضای سبز منطقه 8 شهرداری تهران ) 1371
منطقه مساحت فضای سرانه مساحت فضای مساحت کل جمعیت سرانه کل میزان کل آب تعداد منابع
سبز عمومی )مترمربع( سبز منازل فضای سبز )مترمربع( مورد نیاز موجود
)هکتار( )مترمربع( )هکتار( )لیتر بر ثانیه(
چاه قنات
1 19 7/4 383656 282/7 205/7 1/8 2 70/2 8
مأخذ: طرح شبکه مستقل آب و فضای سبز شهر تهران، 1371 ، مهندسین مشاور طرح و نوسازی یکان
انسان و محیط زیست
6
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
جدول شماره 3. مساحت پارک ها، جمعیت و سرانه مربوطه در مناطق شهرداری
تهران، 1381
منطقه مساحت پار کهای شهری جمعیت سرانه فضای سبز
)مترمربع( )نفر(
2/3 261455 613865 1
0/9 479310 455146 2
2/4 261454 640906 3
1/5 693677 1053223 4
1/3 447811 624110 5
2/7 230780 640328 6
0/6 314280 190062 7
0/5 336476 170180 8
1/5 299165 456382 9
0/7 236539 188935 10
1/7 225840 391822 11
2/3 256715 595845 12
0/4 412956 190543 13
0/7 651187 516845 14
5/7 622517 1799338 15
2/8 300854 1126983 16
1/0 310131 312562 17
4/8 296243 1426939 18
1/6 372878 603272 19
2/4 372678 900349 20
0/1 256473 33860 22
مأخذ: بهم نپور، هومن، 1383 ، بررسی اثرات توسعه شهری بر فضای سبز شهر تهران، پایا ننامه ارشد، واحد علوم و تحقیقات
انسان و محیط زیست
7
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
حدود 80 درصد پار کهای منطقه 8 ، از سال 1370 به بعد احداث گردیده اند
.) )نمودار شماره 1
تعداد پار کهای منطقه ) 54 عدد پارک( می باشد.
4 2 نتایج کیفی
• در این منطقه نیز، همچون اکثر مناطق شهر تهران، فضاهای سبز شهری
از پراکنش مناسبی برخوردار نمی باشند. ب هطوریک‌ه اکثر پار کهای منطقه
در نیمه غربی آن واقع شد هاند و ضلع شمالی و شرقی منطقه با با کمبود
.) فضاهای سبز عمومی مواجه می باشند )نقشه شماره 2
• بخش عمد های از پوشش گیاهی پار کهای منطقه را درختان خزان پذیر
تشکیل داده اند، که این امر سبب کاهش بازدهی اکولوژیکی پارک در نیمه
.) دوم سال م یگردد )تصویر شماره 1 و 2
نقشه شماره 2. موقعیت مناطق دچار کمبود شدید سرانه
فضای سبز شهری
نمودار شماره 1. مقایسه میزان توسعه پار کهای منطقه 8 در
حدفاصل سال های 1345 تا 1382
• براساس نظرسنجی صورت گرفته، بیش از % 80 کاربران از وضعیت ایمنی
و امنیت موجود در پار کهای منطقه 8، ابراز نارضایتی نموده و خواستار
اقدامات فوری و جدی در این زمینه بوده اند.
• جدول شماره 4، به بررسی تعداد پار کهای دارای هر یک از امکانات
و زیرساخ تهای موجود م یپردازد. خاطر نشان م یگردد؛ این تعداد، از کل
تصاویر 1 و 2. درصد بالای پوشش گیاهی خزان پذیر در
پار کهای منطقه 8 )فدک(
انسان و محیط زیست
8
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
جدول شماره 4. متعداد و نام پار کهای دارای امکانات و زیرساخ تهای مختلف
امکانات و زیرساخت ها تعداد و نام پار کهای برخوردار از این نوع تجهیزات و امکانات
جنگل کاری 10 پارک )شقایق، ارکیده، باغ سرسبز، شهید ثانی ) 1(، شهید ثانی ) 3(، فدک، فردوسی،
یهارستان، تابان، گلزار
مسجد و نمازخانه 1 پارک )یاسمن(
کتابخانه 2 پارک )فدک، بهارستان(
آمفی تئاتر
نمایشگاه دائمی
رستوران
زمین بازی کودکان 21 پارک )سحر، یاسمن، نرگس، شقایق، نگین، خبرنگار، فدک، فردوسی، بهارستان، صنوبر،
صبا، گلبرگ، تابان، گل مریم، داودی، گلچین، رحمتی، نسیم، نسترن، جانبازان، گلزار(
زمین ورزشی 2 پارک )فدک، گلچین(
دریاچه یا برکه یا استخر
نقشه شماره 2. موقعیت پار کهای مهم در منطقه 8 شهرداری تهران
انسان و محیط زیست
9
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
• این منطقه دارای 9 پارک در مقیاس محله و 1 پارک در مقیاس ناحیه ای
می باشد، لیکن فاقد پارک شهری در مقیاس منطقه ای می باشد.
• اکثر بازدیدک‌نندگان را افراد بازنشسته، مسن و سالخورده تشکیل م یدهند.
و حضور جوانان در پار کهای منطقه، بسیار کم رنگ م یباشد.
•منطقه 8 شهرداری تهران، از منابع آبی مناسبی به منظور آبیاری فضاهای
سبز موجود در منطقه برخوردار است و به لحاظ تأمین منابع آب وضعیت
مطلوبی دارد.
• از لحاظ امنیت و مسایل فرهنگی، اکثر پار کهای منطقه 8 شهرداری
تهران، وضعیت نامطلوبی داشته و از اینرو تعداد بازدیدک‌نندگان زن نسبت
به بازدیدک‌نندگان مرد، بسیار پایین م یباشد. بسیاری از بازدیدک‌نندگان
از نامطلوب بودن وضعیت فرهنگی و عدم امنیت مناسب در پار کها و
فضاهای سبز شهری در این منطقه گله مند هستند. ب هطور کلی پار کهای
کوچک تر، آنهایی که در مناطقی با کاربری مسکونی قرار گرفته اند و
همچنین پار کهایی که دارای اتاقک نگهبانی فعال م یباشند و از نور
کافی در شب نیز بهر همند هستند، به لحاظ امنیت و آرامش در وضعیت
مناس بتری قرار دارند.
• در میان پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، تنها پارک فدک دارای
زمین ورزشی )چمن مصنوعی( می باشد.
• در بین پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، تنها یک پارک )پارک
یاسمن( دارای بوفه می باشد.
• هیچ یک از پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، دارای رستوران یا
فضاهای مشابه نم یباشند.
• در میان پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، تنها 2 پارک )بهارستان و
فدک( دارای کتابخانه هستند.
• در میان پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، تنها پارک فدک دارای
فرهنگسرا می باشد.
• بیش از 70 درصد از پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، فاقد آبخوری
م یباشند.
• تنها 20 درصد از پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، دارای سروی سهای
بهداشتی مناسب م یباشند.
• در اکثر پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، اثاثیه و مبلمان بهک‌ار رفته
در پارک، از وضعیت مطلوبی برخوردار نم یباشند.
• از آنجا که اکثر پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، در منطقه ای با
کاربری مسکونی واقع شده اند، در نتیجه سازگاری با کاربری اطراف پارک
وجود دارد )به استثنای پار کهای نبوت، سرسبز و شقایق(.
• از لحاظ وضوح و خوانایی؛ در پارک های مورد مطالعه، معابر و مسیرها از
وضوح و خوانایی نسبتاً مطلوبی برخوردار بوده اند.
از لحاظ محصوریت نیز، تمامی پار کهای منطقه )به استثنای پارک مریم(،
از محصوریت مناسب و مطلوبی برخوردار نم یباشند.
• ب هطور کلی اکثر پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، فاقد شیب و
اختلاف سطح زیاد م یباشند. در این میان تنها پارک مصطفی خمینی به
دلیل دارا بودن شیب فراوان مستثنی می باشد.
• ویژگ یها و مشخصات پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، در جدول
شماره 5، ارائه گردیده است. همچنین در جدول شماره 6 نیز، نقاط
قوت، ضعف، تهدیدها و فرص تهای موجود در پار کهای منطقه تشریح
گردیده اند.
انسان و محیط زیست
10
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
جدول شماره 5. مشخصات پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران
کالبدی
کاربری:
کاربری اطراف پار کها عمدتاً به کاربری
مسکونی ختصاص دارد. بنابراین سازگاری با
کاربری اطراف وجود دارد.
عملکرد:
پار کهای منطقه عمدتاً دارای کارکردهای
ورزشی و تفریحی م یباشند.
دسترسی:
به دلیل محصور شدن توسط خیابا نها از
اطراف, دسترسی به آنها به آسانی صورت
م یگیرد.
عناصر زیرساختی:
آب: نظر به وجود آبنما و چاه آب، نحوه کاربرد
و مصرف آب در اکثر پار کها مناسب است.
روشنایی: وضعیت روشنایی پار کها نامناسب
است.
راه: به دلیل عدم وجود شیب و مسطح بودن
اکثر پار کها وضعیت مناسب است.
عناصر روساختی:
شیب و اختلاف سطح: ب هطور کلی پار کها
از شیب بسیار کمی برخوردار هستند ولی در
برخی از پار کها اختلاف سطح نیز مشاهده
م یشود.
مصالح: دارای وضعیت مناسب می باشد.
رنگ: تنوع و کاربرد رنگ در برخی از پار کها
مشاهده م یشود.
مبلمان شهری: دارای وضعیت مطلوبی
نمی باشند.
وضوح و خوانایی: مسیرها و معابر از وضوح و
خوانایی برخوردارند.
محصوریت: تمامی بخ شهای پار کها از
محصوریت کافی برخوردار نم یباشند.
زیست محیطی
پایداری:
در مورد پار کهای منطقه رعایت
اکولوژی در مکان یابی صورت گرفته
است. و نظر به قدمت برخی از آنها،
دارای درختان کهنسال با کارکرد
اکولوژیکی بالا م یباشند. همچنین
حضور پرندگان و گون ههای سازگار با
شرایط اقلیمی تهران نیز از مشخص ههای
آنها می باشد.
نحوه استفاده از منابع آب:
آب مورد استفاده در آبنما و دیگر
آبراه ههای موجود در پار کها، از چاه
تأمین شده و از آن در آبیاری پوشش
گیاهی نیز استفاده می گردد، لذا از آب
تصفیه شده در آبیاری پار کها استفاده
نم یشود.
بهداشت محیط:
از لحاظ نظافت و پاکیزگی، پار کها
وضعیت متوسطی داشته و ب هدلیل بالا
بودن میزان پوشش گیاهی خزان پذیر
در مقایسه با پوشش گیاهی همیشه
سبز، در نیمه دوم سال ارز شهای
اکولوژیکی )کاهش آلودگ یها( آنها
کاهش می یابد.
پوشش گیاهی:
بیش از 70 درصد پوشش گیاهی
پارک های منطقه از نوع خزا نپذیر بوده
و از لحاظ کیفی در وضعیت مطلوبی
به سر می برند.
اجتماعی
امنیت:
پارک های منطقه از لحاظ امنیت به
خصوص در ساعات پایانی روز، وضعیت
مناسبی را دارا نم یباشند.
عدالت اجتماعی:
ب هدلیل عدم امنیت کافی در پار کها،
امکان استفاده سالم برای تمام گرو ههای
سنی و جنسی فراهم نمی باشد. ب هطور
کلی میزان بازدیدک‌نندگان زن در مقابل
بازدیدک‌نندگان مرد، بسیار پایین است.
تعاملات اجتماعی:
در پار کهای منطقه امکان برقراری
آشنایی های جدید و تشکیل گرو ههای
متعدد فراهم می باشد.
الگوی اوقات فراغت:
عمد هترین الگوی اوقات فراغت در
پار کهای منطقه؛ ورزش و تفریح
می باشد. پارک فدک تنها پارک
منطقه است که؛ دارای زمین فوتبال
چمن مصنوعی و همچنین فرهنگسرا
م یباشد.
اقتصادی مدیریتی
نحوه اداره:
نحوه تأمین منابع مالی، صرفاً از طریق
منابع بودجه دولتی می باشد.
اقدامات مالی:
در برخی از موارد، از طریق فروش بذر و
نهال، اقدام به تأمین بخش کوچکی از
هزین هها م یگردد.
کارآیی:
به استناد نظرات پرس ششوندگان، از
تجهیزات و منابع موجود در پار کها،
استفاده مناسب به عمل نمی آید.
به طور مثال؛ فرهنگسرای موجود در
پارک فدک، در اکثر مواقع تعطیل
م یباشد و امکان استفاده از آن میسر
نمی باشد.
سلامت:
حضور دستفرو شها، افراد بیکار و معتاد
و همچنین خرید و فروش مواد مخدر،
سلامت پارک را با خطر مواجه گردانیده
است.
مشارکت مردمی:
در زمینه اداره پارک، مظاهری از مشارکت
مردمی مشاهده نم یگردد.
انسان و محیط زیست
11
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
جدول شماره 6. تشریح نقاط قوت، ضعف، تهدیدها و فرصت های پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران
مشخصات
کالبدی
زیست محیطی
اجتماعی
اقتصادی و مدیریتی
نقاط قوت
وجود کاربری مسکونی در اطراف
پار کها
کارکردهای فرهنگی، ورزشی و
تفریحی
سهولت دسترسی
روشنایی مطلوب
وجود منابع آب کافی و امکان
تأمین آن از چا هها و بکارگیری آن
در آبیاری
حضور پرندگان در محوطه پارک
پوشش گیاهی متنوع
امکان گذراندن اوقات فراغت برای
گرو ههای خاص از قبیل: بازنشستگان
و افراد کهنسال
نقاط ضعف
نامناسب بودن مبلمان شهری )کمیت و کیفیت(
وجود مکا نهای دنج و غیرقابل نظارت
عدم وجود محصوریت فضایی در تمامی بخ شهای
پارک
عدم تنوع امکانات و تجهیزات در تمامی پار کهای
منطقه
عدم توجه به مسایل زیبای یشناسی، پاکیزگی و
بهداشت
درصد بالای پوشش گیاهی خزان پذیر در مقایسه با
پوشش گیاهی همیشه سبز
وضعیت فرهنگی نامطلوب و عدم امنیت کافی
عدم امکان استفاده از پارک برای تمام گرو ههای
سنی و جنسی
پایین بودن میزان استفاده, توسط قشر زنان
عدم استفاده مناسب از تجهیزات و امکانات موجود
در پارک
تجمع افراد بیکار، معتاد و خرید و فروش مواد
مخدر
فقدان مشارکت مردمی در اداره امور پارک
وضعیت نامناسب معیشتی کارکنان پارک
فرص تها
امکان ورزش، تفریح و گذراندن اوقات فراغت
تقویت مشارک تهای مردمی
کارکردهای اکولوژیکی و اجتماعی
موقعیت شهری مناسب
منابع آب کافی و مناسب
امکان استفاده صحیح از منابع آب
وجود عوامل جاذب برای بازدیدک‌نندگان
تقابل های اجتماعی و ایجاد ارتباط به دلیل تنوع
کارکردها
بهر هگیری از علایق، انگیزه ها و نظرات مردمی در
اداره بهتر امور مربوط به پارک
برگزاری مسابقات مختلف ورزشی و فرهنگی در
تمام طول سال
تهدیدها
فرسودگی مبلمان شهری و عدم
توجه به حفاظت و نگهداری از آنها
مشکلات بهداشتی ناشی از مصرف
آب تصفیه نشده چا هها
افزایش میزان جرایم و کاهش
امنیت
کاهش آمار بازدیدک‌نندگان
از بین رفتن انگیزه و کاهش مراجعه
به پارک
انسان و محیط زیست
12
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
منابع
1 . بهمن پور، هومن، ) 1383 (، بررسی اثرات توسعه شهری بر فضای سبز
شهر تهران و ارائه راهکارهای مدیریتی، پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت
محی طزیست، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.
2 . سازمان پار کها و فضای سبز شهر تهران، ) 1380 (، اطلاعات مربوط به
مساحت و تعداد پار کهای تهران.
3 . شیبانی، مهدی، ) 1375 (، توسعه همگون و فضای سبز شهری، فصلنامه
فضای سبز، سازمان پار کها و فضای سبز شهر تهران.
4 . لقایی، حسنعلی، ) 1371 (، شهر سالم و فضای سبز، مجموعه مقالات
نخستین همایش شهر سالم، اداره کل روابط عمومی و بی نالمللی
شهرداری تهران.
5 . لقایی، حسنعلی و محمودزاده، ) 1378 (، مقدم های بر مفهوم توسعه شهری
پایدار، مجله هنرهای زیبا، شماره 6، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
6 . لقایی، حسنعلی، ) 1381 (، ایمنی در پار کهای شهری، مقاله ارائه شده در
سمینار سازمان پار کها و فضای سبز شهر تهران، منتشر نشده.
7 . مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران، ) 1377 (، توزیع فضای سبز
شهر تهران.
8 . مؤذنی، کیمیا، ) 1381 (، سنجش کمی و کیفی پارکهای تهران و تعیین
استراتژی توسعه، پایان نامه کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری، دانشگاه
تهران.
9. Bell simon, 1999,“ Lanscape, patern, perception and
process”, E & EN spon, 11 New Fetter lane, London
EC4P4EE
انسان و محیط زیست
13
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
Abstract
The significance of urban green spaces –as public
domain- in modern urban life patterns and their key
role in land use systems, providing city inhabitants
with a place for leisure time, decreasing
environmental contamination and establishing
a closer relationship between people and urban
environment is distinguished. This paper deals
with the evaluation of parks and green spaces
of district 8 in Tehran. The mentioned district
suffers from shortage of green spaces and parks,
although it owns enough resources and land –in
comparison with other districts of city. The
outcome of operated appraisal will be of use
to urban managers and designers when they
allocate and utilize resources. In addition, the
study explains how people use the area. This
paper is extracted from a survey which was
conducted on the basis of theories about urban
parks, review of corresponding experiences in
Iran and in the world, and general comparison
between the main parks in the district 8 and
other districts. Different scales were taken into
account when carrying out the appraisal study.
The results are presented in two parts: quantitative
and qualitative; they demonstrate the per
capita shortage of green spaces in the district 8;
moreover, outcomes demonstrate inappropriate
distribution of green spaces and lack of favorable
ecological function especially in the second half
of the year. Furthermore, the parks do not posses
desirable level of security and on account of this
the number of people –of different age group
using the parks has fallen. Deficit in number
and variety of installations and equipment, and
substandard play grounds are other negative
points in these sites.
Keywords: Green space per capita, park, urban
green spaces, environmental pollution
The qualitative and quantitative evaluation of parks and
green spaces in city of Tehran (case study)
Hassan ali Laghai, Tehran University
Hooman Bahmanpour, Islamic Azad University, Shahrood
Farnaz Heidari, Faculty of Environment and Energy, Sciences and Research Branch, Islamic Azad
University

انسان و محیط زیست
2
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
شناخت کمی و کیفی پار کها و فضاهای سبز شهر تهران
مطالعه موردی: منطقه 8 شهرداری تهران
Hassanlaghai@yahoo.com • حسنعلی لقایی، عضو هیأ تعلمی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه تهران
• هومن بهم نپور، عضو هیأ تعلمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شاهرود
• فرناز حیدری، کارشنا سارشد علوم محی طزیست، دانشکده محی طزیست و انرژی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات
چکیده
اهمیت فضاهای سبز شهری به عنوان عرصه های عمومی در الگوهای
نوین زندگی شهری و نقش مهم این فضاها در نظام کاربری زمین، ایجاد
فضاهایی جهت گذران اوقات فراغت برای شهروندان، کاهش میزان
آلودگ یهای محیطی و ایجاد رابط های قو یتر، میان آنان با محیط شهری
واضح و مشخص است. ارزیابی پار کها و فضاهای سبز شهری منطقه 8
تهران به عنوان یکی از چند منطقه ای که در مقایسه با سایر مناطق شهر
و علی رغم دارا بودن منابع و فضاهای مناسب، در وضعیت مناسبی قرار
ندارند، موضوع مقاله حاضر است. نتایج این ارزیابی م یتواند در بکارگیری
و تخصیص منابع برای مدیران و طراحان شهری مفید بوده و در عین حال
نحوه استفاده عموم مردم از فضا را نشان م یدهد. این مقاله برگرفته از طرح
پژوهشی است که در روند انجام آن با تکیه بر مبانی نظری و تئور یهای
ارائه شده در مورد پارک های شهری و همچنین مروری بر تجارب ایران و
جهان در این مورد، با مقایسه و بررسی کلی وضعیت پار کهای منطقه 8
در شهر تهران، پارک های مهم و اصلی آن در مقیاس های مختلف
ناحیه ای، محله ای و یا واحد همسایگی با انتخاب معیارهای تعیینک‌ننده
مورد ارزیابی قرار گرفتند. نتایج حاصل در دو بخش کمی و کیفی ارائه
گردیدند که بیانگر کمبود میزان سرانه فضای سبز در این منطقه و
همچنین عدم پراکنش مناسب و عدم کارکرد اکولوژیکی بالا، به ویژه در
شش ماهه دوم سال، می باشند. همچنین؛ پارک های منطقه از لحاظ ایمنی
و امنیت در وضعیت مطلوبی به سر نمی برند که این امر سبب کاهش
میزان حضور و استفاده گروه های مختلف سنی از پارک ها گردیده است.
نامناسب بودن تعداد و تنوع تأسیسات و تجهیزات پارک ها و غیر استاندارد
بودن فضاهای بازی کودکان نیز از دیگر موارد منفی مشاهده شده در
این گونه فضاها می باشد.
واژ ههای کلیدی: سرانه فضای سبز، پارک، فضای سبز شهری، آلودگ ی
محیطی
انسان و محیط زیست
3
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
مقدمه
رشد و توسعه شهرها، پیشرفت تکنولوژی و صنعت و افزایش جمعیت
شهرنشین در شهرهای بزرگ، چرخه تأثیرگذاری بر محی طهای طبیعی
و بکر اسکان اولیه بشر را تداوم م یبخشد و امکان بهر هگیری انسان از
محیط زیست را در جهت دستیابی به خواسته ها و نیازهای فردی و گروهی
فراهم می آورد. برنام هریزی فضاهای سبز شهری و پار کها در فرآیند
برنامه ریزی فضاهای شهری از مهمترین عوامل در نحوه استفاده از منابع
محدود و از سویی بیانگر نحوه استفاده شهروندان از این فضاها به عنوان
عرص ههای عمومی می باشند، و ارزیابی پار کها به طور خاص م یتواند
در تعیین نوع بینش و تصمی مگیری مدیران و طراحان مؤثر باشد. در این
پژوهش پار کها و فضاهای سبز منطقه 8 شهرداری تهران به دلیل کمبود
شدید فضای سبز در این منطقه و قرارگیری این منطقه در میان مناطقی
که کمترین سرانه فضای سبز را در تهران دارا م یباشند، مورد ارزیابی کمی
و کیفی قرار م یگیرد.
1 ضرورت انجام طرح
منطقه 8 به دلیل ویژگ یهای خاصی چون؛ موقعیت شهری، کمبود سرانه
فضای سبز، بافت اجتماعی، امکان بهر هگیری مناسب از منابع آب و
همچنین وجود اراضی فاقد کاربری مشخص، از نقطه نظر بررسی وضعیت
فضاهای سبز شهری و پارک ها در اولویت قرار گرفته است. مجموعه این
عوامل به صور مختلف در سایر مناطق شهری تهران نیز وجود دارند. این
ضرور تها را به طور خلاصه م یتوان چنین برشمرد:
• ضرورت زیس تمحیطی؛ که دربرگیرنده نقش و اهمیت فضای سبز
در زندگی شهری می باشد. از جمله: تولید اکسیژن و جذب کربن، کاهش
آلودگی هوا )گردوغبار(، افزایش رطوبت نسبی و تعدیل آب و هوا، کاهش
آلودگی صوتی، کاهش روان آب شهری، مقابله با جزایر گرما، کاهش
آلودگی آب.
• ضرورت اجتماعی؛ ب هطور کلی پار کها بخشی از فضای سبز مجهز
شهری م یباشند که در برنامه ریزی اوقات فراغت و دارا بودن نقش مکمل
تفریحی آموزشی و در ایجاد چشم انداز زنده و سبز نقش بسزایی داشته
و بیگانگی افراد شهرنشین را با طبیعت تخفیف داده و آرامش روحی را به
آنها باز م یگردانند و می توانند تا حدودی نیاز دسترسی به طبیعت را برای
تمامی قشرها برآورده سازند.
• ضرورت حرف های و علمی؛ توسعه فضاهای آزاد و سبز از مواردی
م یباشند که در صورت هر نوع توسعه در قالب طرح جامع، توسعه و عمران،
حوزه نفوذ و یا طر حهای منطقه ای بایستی مورد توجه و بررسی قرار گیرند.
پار کهای شهری در مقیا سهای مختلف و به عنوان عناصر حیاتی به
منظور تأمین امکانات تفریحی، رفاهی و اوقات فراغت شهروندان و نیز
تنظیم اکوسیستم شهری از اهمیت ویژه ای برخوردارند. بنابراین؛ مکان یابی
و برنامه ریزی این گونه فضاهای شهری به منظور بهبود شرایط محیطی و
پالایش هوا و همچنین برنامه ریزی فعالیت های مکمل بایستی در مقیاس
کلان مورد توجه قرار گیرند. شناخت دقیق عملکرد فضاهای سبز به شهرساز
امکان م یدهد تا برنامه ریزی و طراحی آن را متناسب با نیازهای جامعه و
همچنین توجه به استانداردها و معیارهای به دست آمده به انجام رساند.
2 روش تحقیق
این پژوهش از طریق ترکیبی از رو شهای توصیفی تحلیلی، تحلیل آماری
و مصاحبه انجام پذیرفته است. رویه تحقیق شامل مراحل زیر می باشد:
• مرحله شناخت )مطالعات اسنادی و مشاهدات میدانی(
• جمع آوری اطلاعات )مشاهده، مصاحبه، انداز هگیری، صور تبرداری،
آماربرداری و ...(
• مرحله سنتز )تحلیل لای ههای اطلاعاتی، ترکیب تحلی لها، شناخت
کمبودها و نیازها، تعیین اهداف(
3 بحث و نتیج هگیری
3 1 وضعیت فضای سبز شهر تهران
پس از فضاهای سبز طبیعی تهران، مانند جنگ لهای طبیعی پسته، بادام،
ارس و بید که از اوایل میلاد مسیح، شهر ری پوشیده از آنان بود و
چنارستانی که تهران به آن نام خوانده م یشد، تاریخچه احداث فضای سبز
در این شهر به شکل باغ سازی و ب هطور عمده در محلات اشرا فنشین بوده
می باشد که در سال 1327 و در » پارک شهر « ، است. نخستین پارک تهران
محله قدیمی سنگلج احداث گردیده است. پس از آن در سال 1328 پارک
.] لاله و در سال 1347 پارک ملت ساخته شده اند ] 2
بر اساس آمار سازمان پار کها، شهر تهران در سال 1354 دارای 50
408 هکتار بوده است که با توجه به جمعیت / پارک با مجموع مساحت 4
3/4 میلیون نفری شهر تهران سهم سرانه هر شهروند تهرانی برابر با
یک مترمربع محاسبه شده است. روند توسعه فضای سبز شهر تهران پس
از سال 1369 چهره جدید و کاملاً متفاوتی را نسبت به دور ههای قبلی
نشان م یدهد )جدول شماره 1(. طی این دوره جمعاً 302 پارک با مجموع
636 هکتار در شهر تهران احداث شده است. بدی نترتیب، سهم / مساحت 1
1 مترمربع افزایش یافته است. / سرانه جمعیت از پارک های شهری به 24
انسان و محیط زیست
4
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
بر اساس آخرین اطلاعات واحد رایانه سازمان پار کها، تعداد کل
پار کهای تهران بالغ بر 910 پارک و 9 پارک جنگلی در سطح مناطق 22
16 و 18 بیشترین مساحت ،15 ، گانه شهرداری تهران م یباشد. مناطق 4
پارک ها را به خود اختصاص داده اند و منطقه 4 با 139 پارک دارای بیشترین
.] تعداد پارکهای شهری می باشد ] 1
جدول شماره 1. روند توسعه پار کها توسط مناطق و سازمان
پارک ها طی سال های 80 1370
سال تعداد پار کهای ساخته شده مساحت
)مترمربع(
576/931 99 70
227/436 70 71
889/629 103 72
428/229 37 73
753/298 54 74
656/620 64 75
1/236/753 33 76
95/943 14 77
123/571 21 78
1/196/995 51 79
961/332 65 80
1/316/143 جمع 302
مأخذ: طرح جامع کمربند سبز پیرامون شهر تهران، 1382 ، سازمان پار کها و
فضای سبز شهر تهران
3 2 ویژگ یهای منطقه 8 شهر تهران
منطقه 8 از شمال به بزرگراه رسالت، از جنوب به خیابان دماوند، از غرب
به خیابان سبلان و از شرق به انتهای بزرگراه رسالت ختم م یشود. وسعت
12 کیلومتر مربع م یباشد. این منطقه در مقایسه با سایر / منطقه 8 حدود 4
مناطق همجوار، و به لحاظ شهرسازی از بافت مدر نتری برخوردار بوده و
میادین متعدد در آن احداث گردیده و شبکه دسترسی شطرنجی به نحوی
طراحی شده است که حاشیه منظم درختکاری شده را دارا م یباشند. واقع
شدن در میان دو شریان اصلی شهری )بزرگراه رسالت و خیابان دماوند(،
و همچنین مجاورت با پایانه شرقی تهران، سبب گردیده که این منطقه از
.) میزان تردد و سفرهای شهری بالایی برخوردار باشد )نقشه شماره 1
• جمعیت
جمعیت منطقه 8، در سال 1365 معادل 346473 نفر و بر اساس نتایج
آمارگیری مهر ماه سال 1370 ، معادل 371947 نفر و همچنین جمعیت
اشباع آن در سال 1390 معادل 383656 نفر خواهد بود. در این منطقه حدود
92000 خانوار سکونت دارند. به لحاظ میانگین سنی، در بین مناطق بیست و
29 سال، از میزان بالایی / دو گانه شهر تهران، این منطقه با میانگین سنی 18
27 سال م یباشد(. / برخوردار است )میانگین سنی شهر تهران 21
• وضعیت فضای سبز
طبق آمار سازمان پار کها و فضای سبز شهر تهران، جمع کل فضاهای
نقشه شماره 1
انسان و محیط زیست
5
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
سبز شهری در منطقه 8، حدود 1437454 مترمربع م یباشد ] 2[. این منطقه
دارای 54 پارک به مساحت 170180 مترمربع م یباشد. ب هطوریک‌ه مساحت
6 پارک اصلی منطقه حدود 110000 مترمربع است. بررس یهای صورت
گرفته حاکی از آن است که احداث فضای سبز و پار کسازی در منطقه
)1370 - روند رو به رشدی داشته، ب هطوریک‌ه در مدت 10 سال ) 1360
1 برابر گردیده است. همچنین در حد / وسعت فضای سبز عمومی منطقه 5
فاصل سا لهای 1372 تا 1373 ، به لحاظ میزان کاشت درخت، این منطقه
بالاترین آمار را ) 10470 اصله( در سطح شهر تهران دارا بوده است. به لحاظ
توسعه فضای سبز، این منطقه نیز با محدودی تهای زیادی مواجه م یباشد
که از آن جمله فقدان زمی نهای باز و مساعد م یباشد، ب هطوریک‌ه امکان
گسترش فضای سبز در این منطقه به لحاظ محدودیت زمین با مشکلات
زیادی همراه م یباشد. متوسط سرانه فضای سبز عمومی در این منطقه کمتر
از یک مترمربع برای هر نفر برآورد م یگردد. گون ههای درختی غالب منطقه
چنار و نارون م یباشند.
• منابع آب
منطقه 8 به لحاظ تأمین منابع آب موقعیت مطلوبی داشته و در صورت
بهر هبرداری مناسب و اصولی می تواند در امر حفظ و توسعه فضای سبز
مورد استفاده قرار گیرد. شهرداری منطقه 8 جهت آبیاری پار کها و فضای
سبز پراکنده در سطح منطقه، از چاه عمیق، قنات، تانکر آبکش و در نهایت
انشعاب آب شهری استفاده میک‌ند. منابع آبیاری فضای سبز منطقه عبارت
از 19 حلقه چاه عمیق و یک رشته قنات می باشند.
4 نتایج
با توجه به مطالعات و بررس یها و همچنین نتایج حاصل از پرسشنام هها و
نظرخواه یهای صورت گرفته از افراد بازدید کننده و تنی چند از مسئولین،
در مورد پارکهای منطقه 8 شهر تهران، نتایج کلی زیر حاصل گردیده است
که در دو بخش جداگانه؛ کمی و کیفی ارائه م یگردد:
4 1 نتایج کمی
• منطقه 8 شهرداری تهران، از لحاظ سرانه فضای سبز شهری )پارک های
داخل شهری(، در وضعیت مطلوبی به سر نم یبرد. سرانه پار کها در این
0 مترمربع می باشد که رقمی بسیار پایین بوده و حتی در مقایسه / منطقه 5
با دیگر مناطق شهر تهران نیز، سران های ناچیز به حساب می آید )جدول
.) شماره 3
• طبق استانداردهای سازمان مل لمتحد، مناطق شهری که دارای سرانه
فضای سبزی کمتر از 1 مترمربع می باشند، دچار فقر سرانه فضای سبز
شهری بوده و از لحاظ اکولوژیکی در شرایط بحرانی به سر می برند. بر این
اساس، منطقه 8 شهرداری تهران نیز، دچار چنین وضعیتی است ] 1[. در
نقشه شماره 2، موقعیت مناطقی از شهر تهران که با کمبود سرانه فضای
سبز شهری مواجه م یباشند، نشان داده شده است.
) جدول شماره 2. جم عبندی اطلاعات مربوط به فضای سبز منطقه 8 شهرداری تهران ) 1371
منطقه مساحت فضای سرانه مساحت فضای مساحت کل جمعیت سرانه کل میزان کل آب تعداد منابع
سبز عمومی )مترمربع( سبز منازل فضای سبز )مترمربع( مورد نیاز موجود
)هکتار( )مترمربع( )هکتار( )لیتر بر ثانیه(
چاه قنات
1 19 7/4 383656 282/7 205/7 1/8 2 70/2 8
مأخذ: طرح شبکه مستقل آب و فضای سبز شهر تهران، 1371 ، مهندسین مشاور طرح و نوسازی یکان
انسان و محیط زیست
6
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
جدول شماره 3. مساحت پارک ها، جمعیت و سرانه مربوطه در مناطق شهرداری
تهران، 1381
منطقه مساحت پار کهای شهری جمعیت سرانه فضای سبز
)مترمربع( )نفر(
2/3 261455 613865 1
0/9 479310 455146 2
2/4 261454 640906 3
1/5 693677 1053223 4
1/3 447811 624110 5
2/7 230780 640328 6
0/6 314280 190062 7
0/5 336476 170180 8
1/5 299165 456382 9
0/7 236539 188935 10
1/7 225840 391822 11
2/3 256715 595845 12
0/4 412956 190543 13
0/7 651187 516845 14
5/7 622517 1799338 15
2/8 300854 1126983 16
1/0 310131 312562 17
4/8 296243 1426939 18
1/6 372878 603272 19
2/4 372678 900349 20
0/1 256473 33860 22
مأخذ: بهم نپور، هومن، 1383 ، بررسی اثرات توسعه شهری بر فضای سبز شهر تهران، پایا ننامه ارشد، واحد علوم و تحقیقات
انسان و محیط زیست
7
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
حدود 80 درصد پار کهای منطقه 8 ، از سال 1370 به بعد احداث گردیده اند
.) )نمودار شماره 1
تعداد پار کهای منطقه ) 54 عدد پارک( می باشد.
4 2 نتایج کیفی
• در این منطقه نیز، همچون اکثر مناطق شهر تهران، فضاهای سبز شهری
از پراکنش مناسبی برخوردار نمی باشند. ب هطوریک‌ه اکثر پار کهای منطقه
در نیمه غربی آن واقع شد هاند و ضلع شمالی و شرقی منطقه با با کمبود
.) فضاهای سبز عمومی مواجه می باشند )نقشه شماره 2
• بخش عمد های از پوشش گیاهی پار کهای منطقه را درختان خزان پذیر
تشکیل داده اند، که این امر سبب کاهش بازدهی اکولوژیکی پارک در نیمه
.) دوم سال م یگردد )تصویر شماره 1 و 2
نقشه شماره 2. موقعیت مناطق دچار کمبود شدید سرانه
فضای سبز شهری
نمودار شماره 1. مقایسه میزان توسعه پار کهای منطقه 8 در
حدفاصل سال های 1345 تا 1382
• براساس نظرسنجی صورت گرفته، بیش از % 80 کاربران از وضعیت ایمنی
و امنیت موجود در پار کهای منطقه 8، ابراز نارضایتی نموده و خواستار
اقدامات فوری و جدی در این زمینه بوده اند.
• جدول شماره 4، به بررسی تعداد پار کهای دارای هر یک از امکانات
و زیرساخ تهای موجود م یپردازد. خاطر نشان م یگردد؛ این تعداد، از کل
تصاویر 1 و 2. درصد بالای پوشش گیاهی خزان پذیر در
پار کهای منطقه 8 )فدک(
انسان و محیط زیست
8
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
جدول شماره 4. متعداد و نام پار کهای دارای امکانات و زیرساخ تهای مختلف
امکانات و زیرساخت ها تعداد و نام پار کهای برخوردار از این نوع تجهیزات و امکانات
جنگل کاری 10 پارک )شقایق، ارکیده، باغ سرسبز، شهید ثانی ) 1(، شهید ثانی ) 3(، فدک، فردوسی،
یهارستان، تابان، گلزار
مسجد و نمازخانه 1 پارک )یاسمن(
کتابخانه 2 پارک )فدک، بهارستان(
آمفی تئاتر
نمایشگاه دائمی
رستوران
زمین بازی کودکان 21 پارک )سحر، یاسمن، نرگس، شقایق، نگین، خبرنگار، فدک، فردوسی، بهارستان، صنوبر،
صبا، گلبرگ، تابان، گل مریم، داودی، گلچین، رحمتی، نسیم، نسترن، جانبازان، گلزار(
زمین ورزشی 2 پارک )فدک، گلچین(
دریاچه یا برکه یا استخر
نقشه شماره 2. موقعیت پار کهای مهم در منطقه 8 شهرداری تهران
انسان و محیط زیست
9
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
• این منطقه دارای 9 پارک در مقیاس محله و 1 پارک در مقیاس ناحیه ای
می باشد، لیکن فاقد پارک شهری در مقیاس منطقه ای می باشد.
• اکثر بازدیدک‌نندگان را افراد بازنشسته، مسن و سالخورده تشکیل م یدهند.
و حضور جوانان در پار کهای منطقه، بسیار کم رنگ م یباشد.
•منطقه 8 شهرداری تهران، از منابع آبی مناسبی به منظور آبیاری فضاهای
سبز موجود در منطقه برخوردار است و به لحاظ تأمین منابع آب وضعیت
مطلوبی دارد.
• از لحاظ امنیت و مسایل فرهنگی، اکثر پار کهای منطقه 8 شهرداری
تهران، وضعیت نامطلوبی داشته و از اینرو تعداد بازدیدک‌نندگان زن نسبت
به بازدیدک‌نندگان مرد، بسیار پایین م یباشد. بسیاری از بازدیدک‌نندگان
از نامطلوب بودن وضعیت فرهنگی و عدم امنیت مناسب در پار کها و
فضاهای سبز شهری در این منطقه گله مند هستند. ب هطور کلی پار کهای
کوچک تر، آنهایی که در مناطقی با کاربری مسکونی قرار گرفته اند و
همچنین پار کهایی که دارای اتاقک نگهبانی فعال م یباشند و از نور
کافی در شب نیز بهر همند هستند، به لحاظ امنیت و آرامش در وضعیت
مناس بتری قرار دارند.
• در میان پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، تنها پارک فدک دارای
زمین ورزشی )چمن مصنوعی( می باشد.
• در بین پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، تنها یک پارک )پارک
یاسمن( دارای بوفه می باشد.
• هیچ یک از پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، دارای رستوران یا
فضاهای مشابه نم یباشند.
• در میان پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، تنها 2 پارک )بهارستان و
فدک( دارای کتابخانه هستند.
• در میان پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، تنها پارک فدک دارای
فرهنگسرا می باشد.
• بیش از 70 درصد از پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، فاقد آبخوری
م یباشند.
• تنها 20 درصد از پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، دارای سروی سهای
بهداشتی مناسب م یباشند.
• در اکثر پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، اثاثیه و مبلمان بهک‌ار رفته
در پارک، از وضعیت مطلوبی برخوردار نم یباشند.
• از آنجا که اکثر پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، در منطقه ای با
کاربری مسکونی واقع شده اند، در نتیجه سازگاری با کاربری اطراف پارک
وجود دارد )به استثنای پار کهای نبوت، سرسبز و شقایق(.
• از لحاظ وضوح و خوانایی؛ در پارک های مورد مطالعه، معابر و مسیرها از
وضوح و خوانایی نسبتاً مطلوبی برخوردار بوده اند.
از لحاظ محصوریت نیز، تمامی پار کهای منطقه )به استثنای پارک مریم(،
از محصوریت مناسب و مطلوبی برخوردار نم یباشند.
• ب هطور کلی اکثر پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، فاقد شیب و
اختلاف سطح زیاد م یباشند. در این میان تنها پارک مصطفی خمینی به
دلیل دارا بودن شیب فراوان مستثنی می باشد.
• ویژگ یها و مشخصات پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران، در جدول
شماره 5، ارائه گردیده است. همچنین در جدول شماره 6 نیز، نقاط
قوت، ضعف، تهدیدها و فرص تهای موجود در پار کهای منطقه تشریح
گردیده اند.
انسان و محیط زیست
10
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
جدول شماره 5. مشخصات پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران
کالبدی
کاربری:
کاربری اطراف پار کها عمدتاً به کاربری
مسکونی ختصاص دارد. بنابراین سازگاری با
کاربری اطراف وجود دارد.
عملکرد:
پار کهای منطقه عمدتاً دارای کارکردهای
ورزشی و تفریحی م یباشند.
دسترسی:
به دلیل محصور شدن توسط خیابا نها از
اطراف, دسترسی به آنها به آسانی صورت
م یگیرد.
عناصر زیرساختی:
آب: نظر به وجود آبنما و چاه آب، نحوه کاربرد
و مصرف آب در اکثر پار کها مناسب است.
روشنایی: وضعیت روشنایی پار کها نامناسب
است.
راه: به دلیل عدم وجود شیب و مسطح بودن
اکثر پار کها وضعیت مناسب است.
عناصر روساختی:
شیب و اختلاف سطح: ب هطور کلی پار کها
از شیب بسیار کمی برخوردار هستند ولی در
برخی از پار کها اختلاف سطح نیز مشاهده
م یشود.
مصالح: دارای وضعیت مناسب می باشد.
رنگ: تنوع و کاربرد رنگ در برخی از پار کها
مشاهده م یشود.
مبلمان شهری: دارای وضعیت مطلوبی
نمی باشند.
وضوح و خوانایی: مسیرها و معابر از وضوح و
خوانایی برخوردارند.
محصوریت: تمامی بخ شهای پار کها از
محصوریت کافی برخوردار نم یباشند.
زیست محیطی
پایداری:
در مورد پار کهای منطقه رعایت
اکولوژی در مکان یابی صورت گرفته
است. و نظر به قدمت برخی از آنها،
دارای درختان کهنسال با کارکرد
اکولوژیکی بالا م یباشند. همچنین
حضور پرندگان و گون ههای سازگار با
شرایط اقلیمی تهران نیز از مشخص ههای
آنها می باشد.
نحوه استفاده از منابع آب:
آب مورد استفاده در آبنما و دیگر
آبراه ههای موجود در پار کها، از چاه
تأمین شده و از آن در آبیاری پوشش
گیاهی نیز استفاده می گردد، لذا از آب
تصفیه شده در آبیاری پار کها استفاده
نم یشود.
بهداشت محیط:
از لحاظ نظافت و پاکیزگی، پار کها
وضعیت متوسطی داشته و ب هدلیل بالا
بودن میزان پوشش گیاهی خزان پذیر
در مقایسه با پوشش گیاهی همیشه
سبز، در نیمه دوم سال ارز شهای
اکولوژیکی )کاهش آلودگ یها( آنها
کاهش می یابد.
پوشش گیاهی:
بیش از 70 درصد پوشش گیاهی
پارک های منطقه از نوع خزا نپذیر بوده
و از لحاظ کیفی در وضعیت مطلوبی
به سر می برند.
اجتماعی
امنیت:
پارک های منطقه از لحاظ امنیت به
خصوص در ساعات پایانی روز، وضعیت
مناسبی را دارا نم یباشند.
عدالت اجتماعی:
ب هدلیل عدم امنیت کافی در پار کها،
امکان استفاده سالم برای تمام گرو ههای
سنی و جنسی فراهم نمی باشد. ب هطور
کلی میزان بازدیدک‌نندگان زن در مقابل
بازدیدک‌نندگان مرد، بسیار پایین است.
تعاملات اجتماعی:
در پار کهای منطقه امکان برقراری
آشنایی های جدید و تشکیل گرو ههای
متعدد فراهم می باشد.
الگوی اوقات فراغت:
عمد هترین الگوی اوقات فراغت در
پار کهای منطقه؛ ورزش و تفریح
می باشد. پارک فدک تنها پارک
منطقه است که؛ دارای زمین فوتبال
چمن مصنوعی و همچنین فرهنگسرا
م یباشد.
اقتصادی مدیریتی
نحوه اداره:
نحوه تأمین منابع مالی، صرفاً از طریق
منابع بودجه دولتی می باشد.
اقدامات مالی:
در برخی از موارد، از طریق فروش بذر و
نهال، اقدام به تأمین بخش کوچکی از
هزین هها م یگردد.
کارآیی:
به استناد نظرات پرس ششوندگان، از
تجهیزات و منابع موجود در پار کها،
استفاده مناسب به عمل نمی آید.
به طور مثال؛ فرهنگسرای موجود در
پارک فدک، در اکثر مواقع تعطیل
م یباشد و امکان استفاده از آن میسر
نمی باشد.
سلامت:
حضور دستفرو شها، افراد بیکار و معتاد
و همچنین خرید و فروش مواد مخدر،
سلامت پارک را با خطر مواجه گردانیده
است.
مشارکت مردمی:
در زمینه اداره پارک، مظاهری از مشارکت
مردمی مشاهده نم یگردد.
انسان و محیط زیست
11
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
جدول شماره 6. تشریح نقاط قوت، ضعف، تهدیدها و فرصت های پار کهای منطقه 8 شهرداری تهران
مشخصات
کالبدی
زیست محیطی
اجتماعی
اقتصادی و مدیریتی
نقاط قوت
وجود کاربری مسکونی در اطراف
پار کها
کارکردهای فرهنگی، ورزشی و
تفریحی
سهولت دسترسی
روشنایی مطلوب
وجود منابع آب کافی و امکان
تأمین آن از چا هها و بکارگیری آن
در آبیاری
حضور پرندگان در محوطه پارک
پوشش گیاهی متنوع
امکان گذراندن اوقات فراغت برای
گرو ههای خاص از قبیل: بازنشستگان
و افراد کهنسال
نقاط ضعف
نامناسب بودن مبلمان شهری )کمیت و کیفیت(
وجود مکا نهای دنج و غیرقابل نظارت
عدم وجود محصوریت فضایی در تمامی بخ شهای
پارک
عدم تنوع امکانات و تجهیزات در تمامی پار کهای
منطقه
عدم توجه به مسایل زیبای یشناسی، پاکیزگی و
بهداشت
درصد بالای پوشش گیاهی خزان پذیر در مقایسه با
پوشش گیاهی همیشه سبز
وضعیت فرهنگی نامطلوب و عدم امنیت کافی
عدم امکان استفاده از پارک برای تمام گرو ههای
سنی و جنسی
پایین بودن میزان استفاده, توسط قشر زنان
عدم استفاده مناسب از تجهیزات و امکانات موجود
در پارک
تجمع افراد بیکار، معتاد و خرید و فروش مواد
مخدر
فقدان مشارکت مردمی در اداره امور پارک
وضعیت نامناسب معیشتی کارکنان پارک
فرص تها
امکان ورزش، تفریح و گذراندن اوقات فراغت
تقویت مشارک تهای مردمی
کارکردهای اکولوژیکی و اجتماعی
موقعیت شهری مناسب
منابع آب کافی و مناسب
امکان استفاده صحیح از منابع آب
وجود عوامل جاذب برای بازدیدک‌نندگان
تقابل های اجتماعی و ایجاد ارتباط به دلیل تنوع
کارکردها
بهر هگیری از علایق، انگیزه ها و نظرات مردمی در
اداره بهتر امور مربوط به پارک
برگزاری مسابقات مختلف ورزشی و فرهنگی در
تمام طول سال
تهدیدها
فرسودگی مبلمان شهری و عدم
توجه به حفاظت و نگهداری از آنها
مشکلات بهداشتی ناشی از مصرف
آب تصفیه نشده چا هها
افزایش میزان جرایم و کاهش
امنیت
کاهش آمار بازدیدک‌نندگان
از بین رفتن انگیزه و کاهش مراجعه
به پارک
انسان و محیط زیست
12
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
منابع
1 . بهمن پور، هومن، ) 1383 (، بررسی اثرات توسعه شهری بر فضای سبز
شهر تهران و ارائه راهکارهای مدیریتی، پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت
محی طزیست، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.
2 . سازمان پار کها و فضای سبز شهر تهران، ) 1380 (، اطلاعات مربوط به
مساحت و تعداد پار کهای تهران.
3 . شیبانی، مهدی، ) 1375 (، توسعه همگون و فضای سبز شهری، فصلنامه
فضای سبز، سازمان پار کها و فضای سبز شهر تهران.
4 . لقایی، حسنعلی، ) 1371 (، شهر سالم و فضای سبز، مجموعه مقالات
نخستین همایش شهر سالم، اداره کل روابط عمومی و بی نالمللی
شهرداری تهران.
5 . لقایی، حسنعلی و محمودزاده، ) 1378 (، مقدم های بر مفهوم توسعه شهری
پایدار، مجله هنرهای زیبا، شماره 6، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
6 . لقایی، حسنعلی، ) 1381 (، ایمنی در پار کهای شهری، مقاله ارائه شده در
سمینار سازمان پار کها و فضای سبز شهر تهران، منتشر نشده.
7 . مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران، ) 1377 (، توزیع فضای سبز
شهر تهران.
8 . مؤذنی، کیمیا، ) 1381 (، سنجش کمی و کیفی پارکهای تهران و تعیین
استراتژی توسعه، پایان نامه کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری، دانشگاه
تهران.
9. Bell simon, 1999,“ Lanscape, patern, perception and
process”, E & EN spon, 11 New Fetter lane, London
EC4P4EE
انسان و محیط زیست
13
www.irsen.org : سایت اینترنتی انجمن متخصصان ایران
Abstract
The significance of urban green spaces –as public
domain- in modern urban life patterns and their key
role in land use systems, providing city inhabitants
with a place for leisure time, decreasing
environmental contamination and establishing
a closer relationship between people and urban
environment is distinguished. This paper deals
with the evaluation of parks and green spaces
of district 8 in Tehran. The mentioned district
suffers from shortage of green spaces and parks,
although it owns enough resources and land –in
comparison with other districts of city. The
outcome of operated appraisal will be of use
to urban managers and designers when they
allocate and utilize resources. In addition, the
study explains how people use the area. This
paper is extracted from a survey which was
conducted on the basis of theories about urban
parks, review of corresponding experiences in
Iran and in the world, and general comparison
between the main parks in the district 8 and
other districts. Different scales were taken into
account when carrying out the appraisal study.
The results are presented in two parts: quantitative
and qualitative; they demonstrate the per
capita shortage of green spaces in the district 8;
moreover, outcomes demonstrate inappropriate
distribution of green spaces and lack of favorable
ecological function especially in the second half
of the year. Furthermore, the parks do not posses
desirable level of security and on account of this
the number of people –of different age group
using the parks has fallen. Deficit in number
and variety of installations and equipment, and
substandard play grounds are other negative
points in these sites.
Keywords: Green space per capita, park, urban
green spaces, environmental pollution
The qualitative and quantitative evaluation of parks and
green spaces in city of Tehran (case study)
Hassan ali Laghai, Tehran University
Hooman Bahmanpour, Islamic Azad University, Shahrood
Farnaz Heidari, Faculty of Environment and Energy, Sciences and Research Branch, Islamic Azad
University