فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 31، زمستان 93

بررسی نحوه و چگونگی مدیریت پارک  های جنگلی  ایران

(مطالعه موردی پارک ملی سراوان - استان گیلان)  

اکرم الملوک لاهیجانیان[1]*

lahijanian@hotmail.com

زهرا ساسان فر[2]

چکیده

  هدف از انجام اینتحقیقبررسی نحوه و چگونگی مدیریت پارک‏های جنگلی  ایران با عنایت به نحوه و نوع مدیریت پارک جنگلی سراوان در استان گیلان است . ایران با داشتن طبیعت چهارفصل که جز ده کشور برتر جهان در زمینه جاذبه‏های گردشگری می‏باشد مناطقی زیبا و دیدنی به خصوص در شهرهای شمالی کشور  ودارای جذابیت زیادی برای گردشگران اکوتوریستی است. اکوتوریسم و گردشگری با توجه به روند رو به رشد جمعیت و کاهش منابع نفتی و اتکای کشور به اقتصاد تک محوری وابسته به نفت، نیازمند رشد و توسعه  درکشور است. با توجه به وسعت کشور ، تنوع آب و هوایی ، و  نوع اکوسیستم های جنگلی زمینه های مناسب برای ایجاد انواع پارک‏ها و فضای سبز فراهم نموده و بستر مناسبی برای سودآوری در بخش اکوتوریسم فراهم می‏گردد.

تحقیق حاضر از نوع توصیفی – پیمایشی مبتنی بر روش‏های میدانی و کتابخانه‏ای است ابتدا به منظور شناسایی منطقه، نقاط قوت و ضعف، فرصت‏ها و تهدیدهای موجود  منطقه مورد بررسی قرار گرفت.جهت  تجزیه و تحلیل داده‏ها از نرم افزار SPSS استفاده شد. سپس به منظور تعیین الویت‏ها  و تدوین استراتژی‏های مدیریت اکوتوریسم از ماتریس QSPM استفاده شد.

نتایج تحقیق نشان  می‏دهد که بین میزان آگاهی استفاده کنندگان از ارزش اکولوژیکی پارک و عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی گردشگران و منطقه در نوع  و نحوه استفاده از پارک جنگلی سراوان رابطه معناداری وجود دارد . شاخص‏های کیفی گردشگاه‏ها از جمله تنوع زیستی و اکو توریسم در جذب توریست تأثیر گذار است و تعیین نوع استراتژی دربهینه سازی  مدیریت  سبز  درمنطقه اثر گذار است.

کلمات کلیدی: اکوتوریسم، مدیریت، پارک جنگلی، توسعه پایدار.

مقدمه

امروزه گردشگری یکی از گسترده ترین، پررونق‏ترین و      متنوع ترین فعالیت‏های اقتصادی جهان است. گردشگری در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها اهمیت دارد و اقتصاددانان آن را صادرات نامریی نام نهاده‏اند.

توریسم سبز با واژه توریسم پایدار و بیوتوریسم همراه است  (1). در بسیاری از کشورها، توریسم مهم‏ترین منبع           کسب درآمد، ایجاد اشتغال، و انگیزه اصلی توسعه زیرساخت‏ها وتسهیلات زیربنایی است. سالانه میلیون‏ها نفر، با هدف گردشگری درون یا بیرون مرزهای کشور خود سفر می‏کنند و میلیاردها دلار هزینه می‏کنند. از جمله دلایل اهمیت‏یابی روزافزون گردشگری در سراسر جهان رسیدن به توسعه پایدار   به ویژه در کشورهای در حال توسعه است. اقتصاد گردشگری   به عنوان یک فعالیت پویا و چندوجهی، بر پایه ظرفیت و      توان طبیعی، کالبدی، اجتماعی و فرهنگی  هرسرزمین       پایه‏گذاری می‏شود و به این طریق نه تنها باعث ایجاد فرصت‏های مناسب اشتغال و درآمدزایی، رفاه و توسعه اقتصادی مردم بومی خواهد شد، بلکه ابزاری مناسب برای شناخت فرهنگ ها و نشر دهنده ارزش ها، باورها و دانسته‏های جوامع گوناگون است. اگر با بینشی جامع و یکپارچه نگر ابعاد گوناگون و پیچیده گردشگری دیده شود، امکان رشد و توسعه پایدار محیط‏زیستی، کالبدی، اقتصادی اجتماعی و فرهنگی        فراهم خواهد شد و در کنار آن مبادلات فرهنگی و همزیستی مسالمت آمیز مردم کشورهای مختلف جهان نیز به خوبی میسر می‏شود. واژه بوم‏گردی اولین بار در دهه 1980 مطرح شد، تعریفی  که برای آن ارایه شد تا امروز به گونه‏ای گسترده، پذیرفته شده است. «انجمن بین المللی بوم گردی»[3] به سال 1990 نیز این تعریف از بوم گردی را تایید کرده است .       «بوم گردی سفری مسئولانه، به مناطق طبیعی است که از محیط زیست حفاظت می‏نماید و زندگی بهتر و رفاه بیشتری را برای مردم محلی فراهم می‌کند.»

مساله دخالت انسان در طبیعت به اشکال مختلف ضربات جبران ناپذیری را به محیط طبیعی وارد ساخته و در سایه این دخل و تصرف هدایت نشده و فاقد دیدگاه آینده نگرانه هزینه زیادی را نسل امروز و فردا خواهد پرداخت، محیط زیست و ایجاد تعادل در آن جهت بهره‏برداری بهینه به نحوی که هم امکان بازآفرینی محیط حفظ شود و از طرفی پاسخگوی نیازهای انسان باشد مورد توجه بسیاری از کشورها و سیاستمداران و اندیشمندان محیط زیست منابع طبیعی و اقتصادی و اجتماعی             قرار گرفته است، گسترش پارک های جنگلی، باغات،       افزایش سرانه فضای سبز، حفظ اکوسیستم طبیعی و گسترش تفرجگاه‏های متمرکز و گسترده به تبعیت از این اندیشه از جایگاه خاصی برخوردار گردیده است.

با توجه به اینکه کشور ایران از حیث جاذبه‏های طبیعی، تاریخی، فرهنگی و دارا بودن چشم اندازهای منحصر به فرد طبیعی فرهنگی و برنامه ریزی و مدیریت اکوتوریسم می‌تواند متجاوز از میلیون‏ها نفر گردشگر را به سوی خود جلب کند .

اکوتوریسم مناطق شمالی کشور از جمله استان گیلان با وجود جذابیت‏های زیبای طبیعی و فرهنگی بستر مناسبی برای سودآوری در بخش اکوتوریسم  کشوراست . با توجه به موقعیت خاص پارک جنگلی سراوان و دارا بودن جاذبه های اکوتوریستی فراوان، نیاز به مدیریت کارا و موثر بر اکوتوریسم این منطقه با یک روش علمی نوین احساس می‏شود. .

حفاظت از کیفیت محیط‏زیستی پارک جنگلی سراوان،     بررسی گسترش امکانات و تسهیلات مورد نظر بازدید کنندگان، متمایز نمودن کاربری های حفاظت و تفرج و جلوگیری از مداخله آن‏ها با یکدیگر و بررسی میزان آگاهی و الگوهای رفتاری استفاده کنندگان از پارک جنگلی سراو ان از اهمیت خاصی برخوردار است.

پارک جنگلی سراوان در استان گیلان قدیمی ترین  قطعات جنگلکاری استان گیلان بوده است که در قسمت غربی      جاده رشت به تهران و به فاصله 17 کیلومتری از مرکز استان قرار دارد . محدوده طرح پارک از شمال به جاده دره پشت به فشتام که سرانجام به جاده نیروگاه مربوط می شود و از غرب   به مستثنیات قراءکچا- جوکول بندان، قسمتی به جنگل‏های طرح عزیزکیان و تاسیسات نیروگاه و اراضی شهر صنعتی و مستثنیات در روستای بهدان بالا و پایین و از جنوب به       جاده روستایی کچا و از شرق به جاده آسفالته رشت به تهران ختم می‏شود و همچنین در حد فاصل طول جغرافیایی (''30.'49.37) تا (''30.'49.40) و عرض جغرافیایی (''35.'37.5) تا (''12.'37.37) می‏باشد. همچنین پاسگاه   پلیس راه و پاسگاه انتظامی در فاصله کمتر از 100 متری پارک واقع می باشند.

روش تحقیق

تحقیق از نوع توصیفی و پایشی می‏باشد. انجام مطالعات کتابخانه‏ای، بررسی‏های میدانی و مراجعات سازمانی به    دستگاه‏های اجرایی مختلف منطقه و مذاکره با مسئولین و کارشناسان این سازمان‏ها، جهت دسترسی به مدارک فنی، گزارشات، نقشه های GIS و  آمار و اطلاعات موجود در منطقه توسط محقق انجام شد .جامعه آمار ی  تحقیق کلیه گردشگران بومی و محلی،کلیه مراجعین به پارک در سه روز پر رفت و آمد، مسئولین و کارشناسان و محیط بانان سازمان  حفاظت     محیط زیست و اداره کل منابع طبیعی استان گیلان می باشند که با استفاده از نمونه گیری متناسب با حجم، تعداد 100 نفر به عنوان نمونه انتخاب شدند. ابزار تحقیق با توجه به ماهیت موضوع و روش تحقیق و به منظور آزمون فرضیه های تحقیق مطالعات میدانی و تکمیل  پرسشنامه بوده است.               تهیه پرسشنامه  ها مشتمل بر 30 سوال بسته و 5 سوال باز    بر اساس سوالات اصلی تحقیق و به منظور اثبات فرضیه‎‏ها تنظیم گردید.. سوالات بر اساس مقیاس 5 درجه لیکرت تهیه  و تنظیم و در محدوده تعدادی کارشناس به معرض آزمون آزمایشی قرار گرفت. به منظور تأمین روایی و اعتبار پرسشنامه سعی شد سوالات به وضوح طرح گردد و ابهام آن به حداقل ممکن برسد تا به سهولت قابل تعبیر و تفسیر باشد . پایایی پرسشنامه با استفاده از فرمول آلفای کرونباخ 96/0        محاسبه شده است .

نتایج تحقیق

تجزیه و تحلیل داده‏ها در دو سطح آمار توصیفی و استنباطی صورت گرفته است. در سطح توصیفی با استفاده از        مشخصه‏های آماری نظیر فراوانی، درصد، درصد معتبر و درصد تجمعی به تجزیه و تحلیل داده ها پرداخته شده است و در سطح آمار استنباطی، متناسب با نوع داده‏ها از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شده است .

در فرضیه تأثیر میزان آگاهی استفاده کنندگان از ارزش اکولوژیکی پارک در نوع استفاده از پارک جنگلی سراوان 9 سؤال بسته برای پاسخ دهندگان طرح گردید تا نظر خود را درباره آن مشخص نمایند . نمودار و جدول 1 پاسخ های داده شده به هریک از عوامل و درصد تجمعی آن‏ها نشان می دهد. در جدول 2 نیز بر اساس آزمون همبستگی پیرسون، همبستگی بین این دو متغیر 855/0 و مقدار احتمال معناداری آن 000/0 می باشد که نشان می دهد به نظر پاسخگویان میزان آگاهی استفاده کنندگان از ارزش اکولوژیکی پارک در نوع استفاده از آن مؤثر بوده است .

جدول 1- تأثیر میزان آگاهی استفاده کنندگان از ارزش اکولوژیکی پارک در نوع استفاده از آن

نمودار1- تأثیر میزان آگاهی استفاده کنندگان از ارزش اکولوژیکی پارک در نوع استفاده از آن

جدول 2- آزمون پیرسون فرضیه اول (همبستگی بین دو متغیر )

در فرضیه سنجش میزان تاثیر عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی منطقه و گردشگران در استفاده از پارک جنگلی 9 سؤال بسته و یک سؤال باز طرح گردید تا پاسخگویان نظر خود را درباره آن مشخص نمایند. جدول 3، 4، 5 پاسخ های داده شده و درصد تجمعی آن ها را نشان می دهد. همچنین بر اساس آزمون همبستگی پیرسون، همبستگی      بین این دو متغیر برابر 886/0 می باشد و سطح معناداری آن برابر 000/0 می باشد که نشان می دهد عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی منطقه و گردشگران در نوع استفاده از پارک جنگلی تأثیر گذار است. جدول 3 و نمودار 2 تأثیر عوامل اجتماعی را در استفاده از پارک جنگلی  را نشان می دهد. جدول 3 نتایج آزمون همبستگی پیـرسون در مـورد فرضیـه فـوق را نشـان می دهد .

جدول 3-  تاثیر عوامل اجتماعی در نوع استفاده از پارک جنگلی سراوان

نمودا ر 2- تاثیر عوامل اجتماعی در نوع استفاده از پارک جنگلی سراوان

جدول 4 و نمودار 3 تأثیر عوامل فرهنگی منطقه و گردشگران را در استفاده از پارک جنگلی سراوان نشان می دهد.

جدول 4- تأثیر عوامل فرهنگی در استفاده از پارک جنگلی سراوان

نمودار 3 - تاثیر عوامل فرهنگی در استفاده از پارک جنگلی  از دید پاسخگویان

جدول 5 و نمودار 4 تأثیر عوامل اقتصادی منطقه و گردشگران را در استفاده از پارک جنگلی نشان می دهد .

جدول 5- تأثیر عوامل اقتصادی در استفاده از پارک جنگلی سراوان

نمودار 4-  تاثیر عوامل اقتصادی در استفاده از پارک جنگل

جدول 6- آزمون  همبستگی پیرسون فرضیه دوم  (همبستگی بین دو متغیر )

آزمون همبستگی پیرسون بین «عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی گردشگران» و «استفاده از پارک جنگلی»

تأثیرافزا یش  شاخص های کیفی گردشگاه ها در جذب توریست : با 12 سؤال پاسخ بسته و سه سؤال پاسخ باز طرح گردید تا پاسخگویان نظر خود را درباره این رابطه مشخص نمایند. جدول 7 و نمودار 5 حاکی از آن است که 76% از   پاسخ دهندگان افزایش شاخص‏های کیفی گردشگاه‏ها از جمله پارک جنگلی سراوان را در جذب توریست مؤثر دانسته‏اند .

جدول 7-  تاثیر افزایش شاخص های کیفی گردشگاه ها در جذب توریسم

نمودار 5-  تأثیر افزایش شاخص های کیفی گردشگاه ها در جذب توریست

بر اساس آزمون همبستگی پیرسون، میزان همبستگی بین دو متغیر افزایش شاخص کیفی گردشگاه ها و جذب توریست 898/0 و احتما معناداری آن 000/0 می باشد که نشان دهنده رابطه‏ای معنادار بین این دو متغیر است . جدول 8 میزان این همبستگی را نشان می‏دهد .

جدول 8- آزمون  همبستگی پیرسون فرضیه سوم  (همبستگی بین دو متغیر )

آزمون همبستگی پیرسون بین «شاخص های کیفی گردشگاه ها» و «جذب توریست» :

در ادامه هریک از عوامل درونی (نقاط قوت و ضعف )و بیرونی (فرصت‏ها و تهدیدها ) مورد تحلیل قرار گرفته است. برای ارزیابی عوامل استراتژیک درونی و بیرونی از ماتریس‏های IFE [4] و EFE[5] استفاده شده است .

ماتریس ارزیابی عوامل درونی IFE

این ماتریس ابزاری جهت بررسی عوامل داخلی موثر در منطقه می باشد. درواقع نقاط قوت و ضعف درون منطقه را ارزیابی     می‏نماید. برای تهیه یک ماتریس ارزیابی عوامل داخلی،          به قضاوت های شهودی و نقطه نظرات مسئولان منطقه و اساتید صاحب نظر تکیه شده است.

جدول 9- اجرای ماتریس IFE در پارک جنگلی سراوان

جدول 10- اجرای ماتریس EFE در پارک جنگلی سراوان

 اجرای ماتریس استراتژی ها در پارک جنگلی سراوان

جدول 11 - ماتریس استراتژی ها

بحث و جمع بندی

اکوتوریسم درواقع دربرگیرنده اصول توریسم پایدار درباره پیامدهای محیط‏زیستی، اقتصادی و اجتماعی است به طوریکه فعالانه در حفاظت از میراث های طبیعی و فرهنگی مشارکت می‏کند و به آموزش و مشارکت جوامع بومی و محلی در کلیه مراحل برنامه ریزی، توسعه و اجرا تاکید دارد.

پروژه‏های اکوتوریسمی که در مناطق بکر و اکوسیستم های حساس اجرا می‏شوند، احتمال تخریب منابع زیستی این مناطق را که اکوتوریسم به آن ها وابسته است، بالا می برند. خسارت   به تنوع زیستی و زیستگاه‏های حیات وحش، تولید مواد زاید و فاضلاب‏های آلوده و وجود مناطقی که ظرفیت جذب این مواد را نداشته یا از ظرفیت پایینی برخوردارند، تنها بخشی از نگرانی‏های موجود هستند.

نتایج استراتژی های حاصل از اجرای ماتریس QSPM به ترتیب اولویت (در این جا به صورت نمونه به 15 مورد اشاره می شود ):

SO₁ : باتوجه به واقع بودن منطقه در بخش توریستی شمال کشور با تبلیغات مناسب می توان درآمد قابل قبولی را برای منطقه فراهم نمود . 

 SO3  : توسعه اکوموزه میراث روستایی به عنوان یک طرح منحصر به فرد در ترویج فرهنگ بومی و گسترش صنایع محلی و جذب بازدیدکنندگان بیشتر که امکان افزایش اکوتوریسم گسترده را درپی خواهد داشت.

SO₅ : قرارگیری پارک جنگلی سراوان در مسیر جاده ترانزیتی رشت- تهران و دسترسی آسان به پارک می تواند در جهت ایجاد فرصت‏های اکوتوریسمی بسیار موثر باشد.

SO₉ : با توجهبه موقعیت استقرار پارک و نزدیکی به عمده‏ترین نقاط شهری استان گیلان و برخورداری از وضعیت بسیار مناسب جهت دریافت خدمات عمده سطح یک یعنی مراکز اداری با سطوح بالا، بیمارستان و مراکز نظامی و انتظامی می‏توان اقدام به احداث و دسترسی به سایتهای گردشگری طبیعت و ابنیه تاریخی و فرهنگی نمود.

SO₈ : بهره گیری از پتانسیل های طبیعی و تاریخی- فرهنگی منطقه به منظور ایجاد موقعیتهای جدید شغلی و افزایش سطح درآمد افراد محلی.

SO₆ : وجود موزه میراث روستایی و توسعه موزه تاریخ طبیعی که فرهنگ بومی گیلان را بازگو می‌کند با توسعه این بخش می‏توان جاذبه گردشگری این منطقه را افزایش داد.

SO₄ : باتوجه به برخورداری منطقه مورد مطالعه از جاذبه های طبیعی نیز پوشش گیاهی متنوع و منحصر به فرد و تنوع گونه‏های جانوری و پرندگان بومی می توان از منطقه جهت انجام مطالعات اکوتوریسمی بهره برد.

WO₉ : تدوین برنامه مدیریت جامع گردشگری در منطقه.

SO₁₁ : تلاش در گسترش بازدیکنندگان منطقه به منظور آشنایی بیشتر با معماری، فرهنگ و تاریخ منطقه.

SO₂ : استفاده از پتانسیل های منطقه جهت حفاظت از گونه‏های درخطر انقراض و حفاظت از منطقه.

WO₁₂ : برگزاری جلسات و همایش هایی در راستای شناساندن ظرفیت‏های گردشگری منطقه.

SO7 : باتوجه به همجواری منطقه با آثار و ابنیه با ارزش فراوان تاریخی و مذهبی همچون کاروانسرای لات، بقعه متبرکه امام زاده هاشم علیه السلام، قله درفک و دهکده ییلاقی ورزشی سالانسر می‏توان منطقه را در سطح ملی و بین المللی مطرح و معرفی نمود.

SO₁₂ : ارایه امکانات و خدمات رفاهی و اقامتی در سطح استانداردهای بین المللی.

ST₁ : ایجاد منشور گردشگری و تدوین مسئولیت سازمان‏های مختلف.

WO₃ : تهیه جزوات و کتابچه های راهنما جهت معرفی جاذبه‏های گردشگری منطقه

WO₁₁ : رونق بازاریابی گسترده در زمینه توریسم در منطقه در داخل و خارج از کشور.

WO₆ : تعیین پتانسیل و توان اکولوژیکی منطقه مطالعاتی با هدف تعیین ظرفیت برد گردشگری در زمان حداکثر

*        بر طبق یافته های پژوهش بین «میزان آگاهی استفاده کنندگان» در «نوع استفاده از             پارک جنگلی» معناداری وجود دارد.

*        برطبق یافته های این تحقیق بین «عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی» و «استفاده از پارک جنگلی» رابطه معناداری وجود دارد.

*        برطبق یافته های این پژوهش بین «شاخص‏های کیفی گردشگاه ها» و «جذب توریسم» رابطه معناداری وجود دارد.

*        قابلیت جذب گردشگر در پارک جنگلی سراوان از نظر 80 درصد پاسخگویان بسیار زیاد و زیاد و از نظر 20 درصد پاسخگویان پارک جنگلی سراوان را فاقد این قابلیت دانسته اند.

منابع

1. پایلی یزدی، محمدحسین و سقایی، مهدی، 1389، گردشگری (ماهیت و مفاهیم)، انتشارات سمت .
2. درام، اندی و مور، آلن، 1388، مقدمه ای بر برنامه ریزی و مدیریت اکوتوریسم، ترجمه محسن رنجبر، انتشارات آییژ.
3. اداره کل منابع طبیعی استان گیلان ، 1389 ، طرح جامع مدیریت پارک جنگلی سراوان.
4. آمارنامه استان گیلان، 1385، انتشارات معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی، دفتر آمار و اطلاعات.
5. شیعه بیگی، شادی، 1389، باز زنده سازی پارک 8 شهریور شهر سمنان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده محیط زیست و انرژی دانشگاه علوم و تحقیقات تهران .
6. کلانتری، فرزاد، 1387، مطالعات زیست محیطی طرح اکوموزه پارک ملی خجیر.
7. نعمت گرگانی، خاطره، 1389، تدوین استراتژی مدیریت اکوتوریسم در منطقه گردشگری رامسر به روش ANP ، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده محیط زیست و انرژی علوم و تحقیقات تهران.
8. مجنونیان، هنریک، 1377، راهنمای آماده سازی پارک ملی و مناطق حفاظت شده برای توریسم، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست.
9. ساسان فر، زهرا و آقاپور خامنه، پویانه، 1388، مدیریت و برنامه ریزی منطقه الموت قزوین، سمینار کارشناسی ارشد، دانشکده محیط زیست و انرژی علوم و تحقیقات تهران
10. کلانتری، فرزاد، 1387، مطالعات زیست محیطی طرح اکوموزه پارک ملی خجیر.
11. زاهدی، شمس السادات، 1385، مبانی توریسم و اکوتوریسم پایدار، با تاکید بر محیط زیست، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی