مرجانها،اکوسیستمهاى شکننده و درمعرض تهدید و ارزیابى سکوهاى نفتى به عنوان مرجانهاى مصنوعى

35
مرجانها،اکوسیستمهاىشکننده
ودرمعرضتهدیدوارزیابى
سکوهاىنفتىبهعنوانمرجانهاى
مصنوعى
مریم محمدی روزبهانی )عضو هیات علمى دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات اهواز(
نسرین چوبکار )عضو هیات علمى دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه(
چکیده
صخره هاى مرجانى 1در شاخه مرجان ها یا کیسه تنان 2قرار دارند. پست ترین
جانوران پرســلولى 3هستند که داراى بافت هاى مشخص و صفات اختصاصى
مى باشــند. این اکوسیســتم ها مکانى براى تغذیه و تخم گذارى بســیارى از
گونــه هاى دریایى اعم از بى مهــرگان و مهره داران ) جلبک ها ، علف هاى
دریایى ، اســفنج ها ، نرم تنان ، ســخت پوستان و ماهى ها ( مى باشند، تنوع
زیستى در این اکوسیستم ها در حد قابل توجهى مى باشد و از این نظر بسیار
حایز اهمیت هستند.
با توجه به اهمیت بالاى این اکوسیســتم ها در حفظ تنوع زیستى واز طرفى
حساس و شکننده بودن آن ها در برابر عوامل مخرب و آلاینده محیط زیستى
و از آنجا که مدت زمان بسیار زیاد و گاه حتى صدها سال براى ایجاد پولیپ هاى
مرجانى زمان لازم است ، حفظ این پناهگاه ها بسیار با اهمیت است چرا که مانند
بســیارى از بحران هاى محیط زیســتى که عامل موثر ، دخالت هاى نابجاى
انســان مى باشد، در این زمینه نیز از بین رفتن صخره هاى مرجانى در نتیجه
فعالیت هاى مخرب انسان ها مانند آلودگى حاصل از ترکیبات نفتى و روغنى،
پســاب هاى آلوده ى کشاورزى و صنعتى ، گرم شدن جهانى، برداشت نابجا،
فعالیت هاى مخرب توریســم ، صیادى و .. به یک بحران مهم تبدیل شــده
است. ضرورى به نظر مى رسد قبل از بروز زیان هاى جبران ناپذیر ناشى از از
بین رفتن این اکوسیستم هاى زیبا و آسیب پذیر نقاط بحرانى از نظر حفاظتى
بایــد شناســایى گردند و با مدیریت صحیح ضمن بازســازى ایــن ذخایر از
آســیب هاى بیش تر جلوگیرى گردد چراکه اغلب این موجودات دیر تجدید
شونده و حتى برخى تجدید ناپذیر هستند ، در صورت تخریب مناطق مرجانى
با فراهم شــدن شرایط محیطى مســاعد حداقل 500سال براى بازسازى این
منطق زمان لازم اســت. ایجاد و توسعه زیســتگاه مصنوعى به عنوان مرجان
مصنوعــى 4یکى از راه کارهاى مهم حفاظتى و احیــا کننده در این زمینه به
شــمار مى رود. امروزه زیست گاه هاى مصنوعى در دنیا مورد توجه مى باشند
و اغلب کشــورهایى که در ســاحل دریاها و اقیانوس ها واقع شــده اند به آن
پرداخته واز این طریق توانســته اند علاوه بر احیاى محیط هاى آســیب دیده،
تولید دریایى را نیز افزایش دهند.
زیســتگاه مصنوعى عبارت اســت از قرار دادن ساختارهایى شبیه به زیستگاه
طبیعى در دریا که در بهره بردارى از دریا اثر مفید داشــته باشــد و اثر ســویى
ایجــاد نکند. با توجه به اتمام تولیدات میــدان هاى نفتى در مناطق نفت خیز
ســواحل ، سکوهاى ســاحلى به تدریج زیاد مى شود. استفاده مجدد از اجزاى
این ســکوها در آب هاى منطقه به عنوان قســمتى از پتانسیل نهایى طرح ها
بــه عنوان مرجان هاى مصنوعى به عنــوان نظر یا عقیده Ekoreefدر دنیا
مطــرح اســت. نحوه قرار دادن ســکوها با توجه به هدف مــورد نظر از ایجاد
مرجان متفاوت اســت و ارزیابی اثرات اقتصادی _ اجتماعی و محیط زیســتى
، Ekoreefقبل از انجام طرح ضرورى مى باشد).(1
واژه های کلیدی : تنوع زیســتی ،صخره مرجانی ، حفاظت ، سکوی
نفتی ، مرجان مصنوعی.
Tel : 09161623564
1 . Coral Reef
2 . Coelenterata & Cnidaria
3 . Eumetazoa
4 . Ekoreef
36انسان و محیط زیست شماره دهم پاییز 1388
مقدمه
آبســنگ های مرجانی اغلب جنگل های بارانی دریا نامیده می شــوند اگرچه
ممکناســتاطلاقواژهآبســنگهایمرجانیخشکیبهجنگلهایبارانی
مناسب تر باشد . مانند جنگل های بارانی اهمیت آبسنگ های مرجانی نه فقط
درتنــوعخــودمرجانهابلکهدرمیلیونهاگونهایکهازابتدامنحصراًباآنها
در ارتباط اند نهفته است . متاسفانه تمدن جدید بشری و آبسنگ های مرجانی
همکاریضعیفومحدودیدارندچنانکهبیشترفعالیتهایانسانی)بهعنوان
مثال ماهیگیری ، جنگل زدایی ، غنی سازی مواد مغذی ، احتراق سوخت های
فســیلیواســتفادهازموادشیمیاییو.. ( بهوســیلهبرهمکنشهایاصلاحی
ناســازگاربارقبا،صیــادان،عواملبیماریزاوهمزیســتهاموجبتخریب
مستقیم و یا آسیب دیدگی غیر مستقیم آن ها می شود ).(2
آبسنگهایمرجانیبهدلیلداشتنگونههایزیادیکاکوسیستمحساسبه
شمارمیروندوازآنجاییکهکهبسیاریازموجوداتوابستهبهآبسنگهای
مرجانیدردورههایمختلفیازحیاتخودمنبعغذاییاصلیماهیها،میگوها
ودیگرگونههایحایزاهمیتاقتصادیمحسوبمیشوند. مصونماندناین
موجوداتمستلزمحفاظتازاکوسیستمحساسوشکستنمرجانهاست.
ایــران از جمله کشــورهای ثروتمند بــه لحاظ دارا بودن انــواع گونه های
آبســنگ های مرجانی به عنوان با ارزش ترین زیستگاه های حساس محیط
زیســت دریایی خلیج فارس اســت، ادامــه روند آلوده کــردن خلیج فارس،
نابودی سطح گسترده تری از این منابع غنی را به دنبال می آورد و مستلزم
توجهومراقبتویژهایهســتند.
ً تقریبا 60گونه مرجان در خلیج فارس شناســایی شده است که اگر چه تنوع
مرجــانهادراینمنطقهزیاداســتاماجزایر مرجانــیدارایجایگاهخاصی
در اکو سیســتم دریایی خلیج فارس هستند زیرا امکان ویژه ای برای زادو ولد
جانوران به شــمار می رود . امروزه به دلایل مختلف بسیاری از این آبسنگ ها
تخریب شده اند ).(3
امروزه زیستگاه هاى مصنوعى و استفاده از آن ها در مناطقی که آبسنگ های
مرجانی آســیبدیدهاندموردتوجهمىباشندواغلب کشورهایىکهدرساحل
دریاها و اقیانوس ها واقع شــده اند به آن پرداخته و از این طریق توانســته اند
علاوه بر احیاى محیط هاى آسیب دیده ، تولید دریایى را نیز افزایش دهند.
جنساینزیســتگاههامىتواندازموادمختلفمانندبتون،فلز،پلاستیک،
لاستیک،فایبرگلاسو... باشدکه ً معمولاازموادومصالحشکستهوازردهخارج
مانندپلهاى شکســته فلزىوبتونى،لولههاىآبفلزىو بتونى، هواپیماها
و کشــتى ها و شناورهاى غیر قابل استفاده و سکوهاى نفتى از رده خارج تهیه
مىگردند. بهکارگیرىمرجانهاىمصنوعىابتدادرقرن 17درژاپنسپسدر
اسکاتلند و بسیارى از کشورهاى آسیایى و کشورهاى حوضه خلیج فارس مانند
قطر ، کویت ، بحرین و حتى در ایران استفاده شده است ).(1
بــا توجه به اتمام تولیدات نفتی در کشــورهای دارای منابع نفتی می توان از
ســکوهای نفتی به عنوان مرجان مصنوعی اســتفاده نمود. ارزیابی اقتصادی
اجتماعی و محیط زیســتى قبل از انجام طرح ضروری است. به طور کلی 19
اثر محیط زیســتى جهــت ارزیابى اثرات مرجان هاى مصنوعــى باید در نظر
گرفته شود.
خصوصیات زیستى مرجان ها
صخره هاى مرجانى در شاخه مرجانهایا کیسه تنان 1قرار دارند. پست ترین
جانوران پرسلولى 2هســتند که داراى بافت هاى مشخصى مى باشند. شقایق
دریایــى ، عروس دریایى یا ژله ماهــى ، فیزالیا و صخره هاى مرجانى در این
شاخه قرار دارند. صفات اختصاصى مرجان ها به شرح زیر است :
داراى تقارن شــعاعى هســتند ، یک حفره گوارشــى دارند که هم به عنوان
دهان و هم به عنوان مخرج عمل مى کند. فاقد خون و دستگاه گردش خون،
دســتگاه هاى دفعىو تنفســىمى باشــند. حفره گوارش نازکو کیسه مانند
اســت. اطراف دهــان داراى بازوهایى براى گرفتن مواد غذایى مى باشــد. در
ناحیهپایه ســلولهاى ترشــحىوجوددارندکهباترشحمواد چسبنده،جانور
را بــه تکیه گاه متصل مى کنند. لارو مرجان پهن و مژکدار اســت و پلانولا3
نام دارد).(4
شاخه مرجان ها داراى دو زیر شاخه است :
. 1لکنیداریا : داراى سلول هاى گزنده نماتوسیت هستند که در داخل آن ماده
سمى وجود دارد . این زیر شاخه شامل 3رده است:
الف( هیدروزوا مانند هیدر.
ب( سیفوزوا مانند عروس دریایى ، شقایق دریایى و فیزالیا.
ج( آنتوزوا مانند صخره مرجانى یا آبسنگ مرجانى .
. 2آکنیداریا : مانند شــانه داران که به جاى نماتوســیت ها داراى سلول هاى
چسبناک هستند.
صخره هاى مرجانى
با توجه به اهمیت آبســنگ هــاى مرجانى و قرار گرفتــن در رده آنتوزوا به
توضیحات بیش ترى در این زمینه مى پردازیم؛
صخــره هاى مرجانى معمــولأ از 10تا 1000مترى عــرض دریاها رادر بر
مــى گیرند. در آب هاى گرم ، زلال ، شــور ، کم عمــق و تقریبأ فقیر از نظر
1 . Coelenterata & Cnidaria
2 . Eumetazoa
3 . Planula
مرجان ها، اکوسیستم هاى شکننده و در معرض تهدید و ارزیابى ... 37
غذایى وجود دارند. به صورت کلونى هاى بزرگ متشکل از میلیون ها جانور
کوچــک زندگى مى کنند که هــر فرد داراى بدنى لوله اى با شــکاف دهانى
مجهز به شــاخک است و هر شــاخک نیز مجهز به نماتوسیت با سلول هاى
سمى است. ً معمولا در شب واز پلانکتون هاى جانورى و ماهى هاى کوچک
تغذیه مى کنند . انواع بالغ تقریبأ همیشــه چســبیده به بسترند. جلبک هایى با
نام زوکســانتلا 1به صورت همزیســت روى این مرجان ها زندگى مى کنتد و
این مرجان ها از قندى که توسط این جلبک ها طى عمل فتوسنتز ایجاد مى
گردد، تغذیه مى کنند، همچنین جلبک ها مسوول رنگ این مرجان ها شده و
در عوض پناهگاهى را براى زندگى خود از این مرجان دریافت مى کنند.
بیشــتر صخره هاى مرجانى توانایى تولید مثل جنسى و غیر جنسى دارند. در
تولید مثل غیرجنسى از مرجان مولد، کلونى جدید جدا مى شود. در تولید مثل
جنسى از آن جا که والد هرمافرودیت است، سلول هاى جنسى نر و ماده را در
آب رها کرده و در ســتون آب و توسط جریان آبى، سلول هاى جنسى ترکیب
شده و تشکیل لارو پلانکتونى را مى دهند ) .( 4
صخره هاى مرجانى، کلســیم آب را اســتخراج کرده و کربنات کلسیم ترشح
مى کنند که یک پوشــش محافظ در اطراف بدن نرم آنها تشــکیل مى دهد و
این صخره ها در استرالیا، نیوزلند، ژاپن، ایران دیده مى شود.
این اکوسیســتم ها مکانى بــراى تغذیه و تخم گــذارى 25درصد از گونه
هــاى دریایى اعم از بى مهرگان و مهره داران )آلگ ها، علف هاى دریایى،
اســفنج ها، نرم تنان، سخت پوســتان و ماهى ها( مى باشند و تنوع زیستى
در این اکوسیســتم ها در حد قابل توجهى مى باشد و از این نظر بسیار حایز
اهمیتهســتند.).(5
با توجه به اهمیت بالاى این اکوسیستم ها در حفظ تنوع زیستى وازآن جا که
مدت زمان بسیار زیاد و گاه حتى صدها سال براى ایجاد پولیپ هاى مرجانى
زمان لازم اســت، حفظ این پناهگاه ها بســیار با اهمیت اســت چرا که مانند
بســیارى از بحران هاى محیط زیستى که عامل موثر، دخالت هاى نا به جاى
انســان مى باشد، در این زمینه نیز از بین رفتن صخره هاى مرجانى در نتیجه
فعالیت هاى مخرب انســان ها به یک بحران مهم تبدیل شده است. ضرورى
به نظر مى رسد قبل از بروز زیان هاى جبران ناپذیر ناشى از از بین رفتن این
اکوسیستم هاى زیبا و آسیب پذیر با عوامل تهدید کننده آن ها آشنا شویم .
عوامل مخرب و تهدیدکننده صخره هاى مرجانى:
. 1آلودگى حاصل از ترکیبات نفتى و روغنى
صخره هاى مرجانى به آلودگى ترکیبات نفتى بســیار حساس اند هرساله 37
میلیــون گالن از این ترکیبات از طریق تصادم نفت کش ها، 62میلیون گالن
از طریق فرســایش ســاختارهاى کف اقیانوس ها، 92میلیون گالن از طریق
صنایع و ماشــین ها در نتیجه شستشــوى باران، 137میلیون گالن از طریق
تخلیه از کشتى ها و 363میلیون گالن از طریق فاضلاب کارخانجات مختلف
وارد دریاها مى گردد. ).(6
. 2نخاله هاى دریایى
نخاله ها شــامل مواد پلاستیکى، شیشــه اى، فلزى، لاستیکى و ... است که
از طریق کشــتى ها، رودخانه ها و جریان هاى آ بى وارد اقیانوس ها و دریاها
شــده و ســبب از بین رفتن صخره هاى مرجانى و یا شکستن و ایجاد آسیب
درآن ها مى گردند. علاوه بر اثرات مستقیم، سبب ایجاد بیمارى هاى مختلف
به عنوان مثال بیمارى لکه سفید روى مرجان ها مى گردند. ).(7
. 3افزایش جمعیت و فقر
با ازدیاد جمعیت انســانى و نیاز به مســکن، ساخت و ســاز در امتداد خطوط
ســاحلى افزایش یافته و در نتیجه آلودگى هاى بیش ترى در دریاها و اقیانوس
ها ایجاد مى گردد. صخره هاى مرجانى از نظر اقتصادى معاش میلیون ها نفر را
نیز تأمین مى نماید اما باید در نظر داشت که بهره بردارى هاى بى رویه منجر
به نابودى آنها خواهد شد. در حال حاضر در کشورهاى توسعه یافته با جمعیت
بالا، جمعیت زیادى از مرجان ها در معرض تهدیداند.
. 4گرم شدن جهانى
از دلایل مهم در کاهش ســلامت صخره هاى مرجانى، پدیده گرم شــدن
جهانى مى باشــد. افزایش تنها یک درجه ســانتى گراد سبب بى رنگ شدن
مرجــان ها مى گردد و در اثر بى رنگ شــدن 2مــرگ و میر در آن ها اتفاق
مى افتد. شــکاف لایه ازن سبب گرم شدن زمین و ساختارهاى آبى و تهدید
مرجــان ها مى گردد. با افزایش دما، مرجان ها جلبک هاى همزیســت خود
را از دست مى دهند، با توجه به این که جلبک ها مواد غذایى لازم را براى
مرجان ها تأ مین مى کنند در نتیجه در اثر فقدان مواد غذایى سفید مى شوند.
همچنین در اثر افزایش دما و آب شدن سریع یخ ها ، سطح آب دریاها افزایش
یافتــه در نتیجه صخره هاى مرجانى در عمق بیش ترى از آب قرار گرفته که
در نتیجه زندگى جلبک ها ى همزیســت آنها دچار مشــکل مى گردد. تهدید
دیگر صخره هاى مرجانى در این خصوص وجود CO2مى باشــد که ســبب
اســیدى شدن آب و خوردگى ســاختارهاى آهکى مرجان ها مى گردد. وجود
CO2از اثرات گرم شدن جهانى است که فعالیت هاى غیرمتعادل و آلاینده
انسان در این زمینه تأثیر گذار مى باشد.
. 5آلودگى هاى ناشى از فعالیت هاى کشاورزى
این آلودگى ها شــامل کودها، پســاب هاى، آفت کش ها مى باشــد که به
صــورت روان آب هــاى ســطحى وارد آب دریاها مى گردنــد و صخره هاى
مرجانــى را در معــرض غلظــت هاى بالایــى از این مواد قرار مــى دهند. به
دلیل وجود فلزات ســنگینى مانند ســرب ، جیوه و آرسنیک در آفت کش هاى
کشــاورزى و ترکیبات نیتروژن ، فســفر و پتاسیم در کودها ، رواناب حاصل از
1 . Zooxantella
2 . Bleaching
38انسان و محیط زیست شماره دهم پاییز 1388
این مواد از جمله تهدیدهاى مهم براى مرجان ها به شمار مى رود ).(8
. 6برداشت از صخره هاى مرجانى توسط انفجار
انفجار با دینامیت یک روش غیر اصولى در برداشــت مرجان ها مى باشد که
متأســفانه برخى افراد سودجو جهت فروش مرجان ها با مصارف تزیینى از آن
اســتفاده مى کنند. ماده اصلى دینامیت ها نتیرات پتاســیم است که تهدیدى
جدى براى مرجان ها و سایر موجودات آبزى مى باشد ).(7
. 7صیادى به وسیله سیانید پتاسیم جهت صید ماهیان آکواریومى آب شور
ســیانید از ترکیبات سیانورى و بســیار مضر است که براى صید زنده ماهیان
آکواریومى استفاده مى گردد. سموم سیانیدى، صخره هاى مرجانى و بسیارى
از بى مهرگان را از این مى برند، همچنین 40درصد ماهیان بهره بردارى شده
آکواریومى قبل از رسیدن به آکواریوم مى میرند.
. 8توریسم
فعالیت هاى نابه جاى توریســت ها مانند شکســتن صخره ها با به کارگیرى
ابزار مختلف و برداشت آنها به عنوان تحفه، قایق رانى بدون احتیاط در مناطق
کــم عمــق و حتى راه رفتن روى این صخره ها به قصد تفریح، آســیب هاى
جدى به صخره هاى مرجانى وارد مى نماید ).(9
. 9رسوب گذارى
جنگل زدایى، معدن کارى، ســاخت و ساز هاى بى رویه، سبب ایجاد مقادیر
بالاى رســوب و خاک شــده که از طریق رواناب هاى سطحى وارد آب هاى
ســاحلى شده و روى صخره هاى مرجانى تأثیر مى گذارند. این رسوبات سبب
کدورت آب شده، در نتیجه صخره هاى مرجانى نمى توانند نور کافى دریافت
کنند که این وضعیت ســبب بى رنگ شــدن مرجان مى گردد .1از طرفى نیز
ذرات رسوب وارد پولیپ هاى مرجان شده و باعث خفگى آن مى گردد.
نرخ رسوب گذارى از 1تا 50درصد سبب تغییر شکل ، کاهش میزان رشد و
کاهش تعداد گونه ها مى گردد، نرخ رســوب گذارى بیشتر از 50سبب از بین
رفتن وکاهش تعدادگونــه، کاهش و توقف تولیدمثل و در نهایت از بین رفتن
کلونى ها مى گردد.
براى تشــکیل صخره هاى مرجانى زمان زیادى لازم اســت. این صخره ها
هرساله 5تا 200میلى متر رشد مى کنند. بیش از 2500گونه از آن ها وجود
دارد، حدود 10درصد صخره هاى مرجانى در نتیجه فعالیت هاى ذکر شده در
سراسر دنیا تخریب شده اند و 22درصد در معرض خطر هستند ).(7
صخــره هاى مرجانى علاوه براین که محــل تغذیه و تخم ریزى گونه هاى
آبزى مى باشند، با شکستن امواج درفضاهاى ساحلى از طوفان هاى سهمگین
جلوگیرى مى کنند که این امر عامل مهمى در جلوگیرى از فرسایش سواحل
مى باشد. گونه هاى موجود در این صخره ها مانند علف هاى دریایى و نرم تنان
از منابع با ارزش پروتیینى در رژیم مردم سواحل هستند و خود صخره ها نیز از
منابع مهم شیمیایى و دارویى محسوب مى شوند ).(9
کاهش شــدید صید در دریاها و اقیانوس ها پس از انقلاب صنعتى بهترین
گواه بر تأثیر بشر به دلیل عدم رعایت مسایل محیط زیستى بر این اکوسیستم
هاى باارزش است.
نقاط بحرانى از نظر حفاظتى باید شناسایى گردند و با مدیریت صحیح ضمن
بازســازى این ذخایر از آســیب هاى بیشــتر جلوگیرى گردد چراکه اغلب این
موجودات دیر تجدید شــونده و حتى برخى تجدید ناپذیر هســتند، در صورت
تخریب مناطق مرجانى با فراهم شــدن شــرایط محیطى مساعد حداقل 500
سال براى بازسازى این منطق زمان لازم است )11و.( 10
راهکارهاى حفاظتى در خصوص صخره هاى مرجانى
. 1کنترل و پیشگیرى از ورود پساب هاى مختلف و به کار گیرى شیوه هاى
صحیح تصفیه پساب.
. 2کنتــرل و حفاظــت فیزیکــى و آمــوزش به بهــره بــرداران در چگونگى
بهره بردارى بهینه از ذخایر.
. 3تعیین و شناسایى نقاط حساس دریایى و حفاظت از آنها.
. 4ایجاد و توسعه پارک هاى دریایى.
. 5قانونمند کردن بهره بردارى از منابع آبى.
. 6ترغیــب و تشــویق بهره بــردارن در ســرمایه گذارى و بازســازى ذخایر
دریایى.
. 7ایجاد و توسعه زیستگاه مصنوعى دریایى).(12
مرجـان مصنوعى ) اسـتفاده از سـکوهاى نفتـى به عنوان
مرجان مصنوعى(
ایجاد زیســتگاه مصنوعى به دلیل وســعت و امکان اســتفاده از روش ها ى
متفاوت در بهره بردارى پایدار از منابع آبزیان بسیار مهم مى باشد.
امروزه زیســتگاه هــاى مصنوعــى در دنیا مــورد توجه مى باشــند و اغلب
کشورهایى که در ساحل دریاها و اقیانوس ها واقع شده اند به آن پرداخته و از
این طریق توانســته اند علاوه بر احیاى محیط هاى آسیب دیده، تولید دریایى
را نیز افزایش دهند.
زیســتگاه مصنوعى عبارت اســت از قرار دادن ساختارهایى شبیه به زیستگاه
طبیعى در دریا که در بهره بردارى از دریا اثر مفید داشــته باشــد و اثر ســوئى
ایجاد نکند.
جنس این زیســتگاه ها مى تواند از مواد مختلف مانند بتون، فلز، پلاستیک،
1 . Bleaching
مرجان ها، اکوسیستم هاى شکننده و در معرض تهدید و ارزیابى ... 39
لاســتیک، فایبرگلاس و... باشد که ً معمولا از مواد و مصالح شکسته و از رده
خــارج مانند پل هاى شکســته فلزى و بتونى، لوله هــاى آب فلزى و بتونى،
هواپیماها و کشــتى ها و شناورهاى غیر قابل استفاده و سکوهاى نفتى از رده
خارج تهیه مى گردند.
این ســازه ها معمولأ طورى طراحى مى شــوند که بیش ترین مقاومت را در
برابر جریان ها و امواج دریایى داشته باشند .
مهم ترین اهداف در ایجاد زیستگاه هاى مصنوعى عبارتند از :
* ایجاد زیستگاه مناسب جهت افزایش ذخایر انواع آبزیان
* پناه گاه انواع ماهى و دیگر آبزیان در فصول مختلف
* افزایش و رشد موثر در عملیات غواصى
* امکان عکاسى و فیلم بردارى در زیر آب
* بهره گیرى د رآموزش علم بیولوژى و امکان مطالعه رفتارهاى تولید مثلى
در انواع آ بزیان
* مشارکت و تشویق صیادان و علاقمندان در افزایش ذخایر، حفظ و حراست
محیط زیست دریایى ).(13
بــه کارگیرى مرجــان هاى مصنوعى ابتــدا در قرن 17در ژاپن ســپس در
اســکاتلند و بســیارى از کشورهاى آسیایى و کشــورهاى حوضه خلیج فارس
مانند قطر، کویت، بحرین و حتى در ایران اســتفاده شــده اســت. البته ایجاد
مرجان هاى مصنوعى در ایران توســط صیادان محلى و به گذشــته هاى دور
برمى گردد، به طورى که با قرار دادن کوزه هاى بزرگ شکســته، سنگ ها و
تنه هاى درخت خرما در دریا سبب افزایش صید مى شدند. امروزه نیز صیادان
محلى با قرار دادن لاستیک هاى ماشین و حتى شاخه هاى درختان، مکانى را
براى بالا بردن جمعیت صدف هاى مروارید ساز فراهم مى سازند.
ارزیابـی اثـرات اقتصـادی _ اجتماعـی و محیـط زیسـتى
،Ekoreefیـک توسـعه چند جانبه از تبدیل سـکوهای نفتی به
مرجان
بــا توجــه به اتمام تولیدات میــدان هاى نفتى در مناطق نفت خیز ســواحل،
سکوهاى ساحلى به تدریج زیاد مى شود. استفاده مجدد از اجزاى این سکوها
در آب هاى منطقه به عنوان قســمتى از پتانســیل نهایــى طرح ها به عنوان
مرجان هاى مصنوعى به عنوان نظر یا عقیده Ekoreefدر دنیا مطرح است.
اما قرار دادن یک یا چند ساختار فولادى در ساحل به عنوان مرجان مصنوعى
اثراتى را برروى محیط زیست منطقه اعمال خواهد نمود. چهار نوع افق زمانى
مربوط به اثرات محیط زیســتى تبدیل ســکوها به مرجان تعریف مى شــود:
. 1اثرات موضعى: در نتیجه ســاختار جدید و عملیات و تغییر سطح زمین
ایجاد مى شود.
. 2اثرات کوتاه مدت: اثراتى که در طول قراردادن و استقرار مرجان ها و
یکپارچه شدن آن ها با محیط زیست اطراف به وجود مى آید )کمتر از 1سال.(
مراحل کلی ارزیابی اثرات مرجان مصنوعى )(1
مراحل کلی ارزیابی
اثرات بلند مدت
اثرات کوتاه مدت
اثرات زمان ساخت و ساز
ارزیابی اقتصادی-اجتماعی اثرات زیست محیطی
داده های مخصوص محل ارزیابی و مشخص کردن اثرات قانون
انتخاب بهترین گزینه
مقایسه و رتبه بندی
حی
اثرات مخصوص طرا
40انسان و محیط زیست شماره دهم پاییز 1388
. 3اثرات میان مدت ) 1تا 5سال.(
. 4اثرات بلند مدت )بیشتر از 5سال.(
نحوه قرار دادن سکوها با توجه به هدف مورد نظر از ایجاد مرجان متفاوت است،
به عنوان مثال در صورتى که هدف حفاظت از ذخایر ماهیان باشد ساختارها باید
به صورت مرکزى قرار داده شوند. اگر هدف ماهیگیرى باشد، ساختارها باید به
صورت طولى قرار داده شوند به طورى که بیش ترین دسترسى را ایجاد کنند ).(1
اثرات محیط زیستى ایجاد مرجان مصنوعى
بــه طور کلى و به طور خلاصه 19اثر محیط زیســتى جهــت ارزیابى اثرات
مرجان هاى مصنوعى باید در نظر گرفته شود که به شرح زیر مى باشند:
توزیع مجدد زى توده، استخراج زى توده بیش تر، تولید فراوان، کاهش مرگ
و میــر، ماهیگیرى بیش ازحد، ماهیگیرى بیش از حــد ماهیان مولد، تغییر در
مرگ و میر شــکارچى، ایجاد آلودگى و ناخالصى، تغییر د رگونه هاى جانورى،
افزایش زى توده جانوران، تغییر در گونه هاى جانورى داخل خاک و آب، دسته
بندى مجدد رســوبات ، رســوب گذارى ، آلودگى رسوبات تغییرات جریان آب،
آلودگى ســتون آب، افزایش صید، افزایش امنیت، تصادف کشــتى ها و آسیب
به خطوط لوله و....
هــر کدام از عوامل فوق داراى اثر مثبت و منفى هســتند و تحت هفت ســر
فصل مهم گروه بندى شده و مورد ارزیابى قرار مى گیرند.
. 1اثرات بر روى ذخایر قابل استخراج )بهره بردارى از ذخایر(
. 2اثرات بر روى زیست مندان
. 3اثر بر روى رسوبات
. 4اثر بر روى ستون آب
. 5خروج و انتشار گازها و انرژى
. 6اثرات اقتصادى – اجتماعى
. 7اثرات دیگر
پس از مشخص نمودن اثرات متفاوت تأثیر هر کدام از عوامل را بر دو فاکتور
)حفاظت و افزایش در ماهیگیرى( با دادن رتبه از +1تا +3که نشان دهنده
اثرات مثبت است و از -1تا -3که نشان دهنده اثرات منفى است مشخص
مــى کنیم. پــس از جمع رتبه ها از دید محیط زیســتى و اکولوژیکى به نظر
مى رســد که اســتفاده از مرجان ها با تأکید بر حفاظت و تنوع زیستى توجیه
بالاترى نسبت به ماهیگیرى تجارى دارد. البته از این نظر نیز مفید است اما
جمع رتبه ها در زمینه حفاظت بالاتر اســت )13و.(1
فهرست منابع
1 . Cripps, S. J., and Aabel, J.2002. Environmental
and socio-economic impact assessment of Ekoreef, a
multiple platform rigs-to-reefs development. ICES Journal
of Science, vol 59, pp: 308-300
. 2گل مروی،دل آرام و فرحناز لگزایی ، ،1386بررسی روند علل تخریب آبسنگ
ها و جزایر مرجانی ، مجموعه مقالات نهمین همایش ملی صنایع دریایی ایران .
. 3قبادی و همکاران ،،1385آبســنگ های مرجانی خلیج فارس و عوامل نابودی
آنهــا، مجموعه مقالات ســومین همایش ملی بحران های زیســت محیطی ایران
وراهکارهای بهبود آنها .
4 . Birkeland, C. (Ed.). 1996. Life and death of coral reefs.
Chapman and Hall, 536 p.
5 . Brown, C., Corcoran, E., Herkenrath, P. and Thonell,
J. 2006. Marine and coastal ecosystem,s and human
wellbeing. Synthesis. UNEP-WCMC, Cambridge, 65 p
6 . Burke, L., Selig, E. and Spalding, M. 2002. Reefs at
risk in Southeast Asia. World Resoruces Institute,
www.wri.org.
7 . Kleypas, J., Lough, J.M., Marshall, P., Nystrom, M.,
Palumbi, Glynn, P.W. 1996. Coral reef bleaching: Facts,
hypotheses and implications. Global Change Biology :2
509-495.
8 . S.R., Pandolfi, J.M., Rosen, B. and Roughgarden, J.
(2003).
Climate change, human impacts, and the resilience of
coral reefs. Science 933-929 :301
9 . Wasgington D.C.72 p. Bruno, J. F., Precht, W. F. et
al., 2003. Causes of Coral reef degradation. Science :302
1502
10 . Cesar, H., Burke, L., Pet-Soede, L. 2003. The
economics of worldwide coral reef degradation. Cesar
environmental
consulting, 23 p.
11 . UNEP. 2006. The state of the marine environmenttrends and processes.
12 . Hughes, T.P., Baird, A.H., Bellwood, D.R., Card, M.,
Connolly, S.R., Folke, C., Grosberg, R., Hoegh-Guldberg,
O., Jackson, Moberg, F. and Folke, C. 1999. Ecological
goods and services of coral reef ecosystems. Ecological
Economics 233-215 :29.
13 . Whitmarsh, D.1996. Cost –benefit analysis of artificial
reefs. In proceedings of the 1st Conferences of the
European Artificial Reef Research Network, Ancona, Italy,
30-26 March 1996, pp: 193-175. Southampton University,
Southampton, England, UK