معرفی مدل DPSIR و قابلیت کاربرد آن در تصمیم گیری های محیط زیستی

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 35، زمستان 94

معرفی مدل DPSIR و قابلیت کاربرد آن در تصمیم­گیری­های محیط­زیستی

عطیه خطیبی [1]^*

Atiehkhatibi@ymail.com

افشین دانه­کار [2]

شراره پورابراهیم[3]

مجید وحید[4]

چکیده

    هدف از پژوهش حاضر، معرفی روش DPSIR و بررسی کاربرد آن در محیط­زیست و تصمیم‌گیری‌های این حوزه و لزوم استفاده        از این روش برای حل مشکلات محیط­زیستی است. از آن­جایی که در دهه­های اخیر، مشکلات محیط­زیستی که بیش‏تر بر اساس       جنبه­های اقتصادی فعالیت­های انسانی بوده است، محققان و تصمیم گیران با چالش مواجه شده­اند. این مشکلات در مقیاس­ها­ی متفاوتی از تغییر اقلیم جهانی تا تأثیرات فعالیت­های انسانی بر سیستم­های اکولوژیکی جای گرفته­اند. در حال حاضر، به دلیل اهمیت این مشکلات نیاز به استفاده از روش­های انعطاف­پذیر برای مقابله کارآمد با مشکلات محیط­زیستی بیش‌ازپیش احساس می­شود؛ روش­هایی که           هم فاکتورهای اقتصادی و اجتماعی و هم فاکتورهای محیط­زیستی را در نظر بگیرند. با توجه به هدف این مطالعه، روش پژوهش، مروری بر مقالات و یافته­های قبلی درباره کاربرد مدل DPSIR و منافع و معایب آن در تصمیم­گیری‏های محیط زیست بود. چارچوب DPSIR        یا مدل(نیروی محرکه- فشار- وضعیت- تاثیر- پاسخ) ابزاری است که از طریق تعیین روابط میان فعالیت­های انسانی و محیط­زیست         به توصیف مشکلات محیط­زیستی می­پردازد. این چارچوب زمینه­ای را فراهم می­کند تا انواع شاخص­های متفاوت با یکدیگر ترکیب شوند و نه­تنها تأثیرات محیط­زیستی بلکه، تأثیرات اقتصادی- اجتماعی ناشی از تغییرات در وضعیت اکوسیستم­ها را نیز در نظر می­گیرد.         نتایج این مطالعه نشان داد که مدل DPSIR می­تواند اطلاعات متنوع درباره سیستم­ محیط­زیستی را طبقه­بندی و ساده­سازی کند تا     این اطلاعات برای پاسخ­های احتمالی در اختیار سیاست­گذاران قرار گیرند و به همین دلیل این روش در دهه­های اخیر با سرعت فزاینده­ای توسط محققان و سیاست­گذاران در حال استفاده است.

کلمات کلیدی: سیستم محیط­زیستی، مدل DPSIR، وضعیت اکوسیستم، تاثیرات اقتصادی- اجتماعی، سیاست­گذاری.

مقدمه

 نگاهی به وضعیت محیط‌زیست جهان در دو دهه گذشته نشان می­دهد که اثرات مخرب انسانی بر محیط‌زیست           در حال گسترش است و مسایل حاد و بغرنج مانند        آلودگی شدید جو، کاهش تنوع زیستی، تخریب لایه اوزون، پدیده گلخانه­ای و گرم شدن کره زمین، افزایش سطح آب اقیانوس­ها، تغییرات شدید اقلیمی و اثرات مختلف و        متعدد بروز نموده است و در ایران نیز همانند سایر ملل،   توسعه شهرنشینی و تبدیل تدریجی مناطق روستایی و    جوامع کشاورزی به مناطق شهری و صنعتی، موجب        تغییر روابط مناسب انسانی با محیط‌زیست اطراف خود    گردیده است (1) این تغییرات به علت عدم کنترل، نظارت و مدیریت محیط‌زیست در راستای توسعه پایدار حادث         ‌شده است.

   نگرش اکوسیستمی می­تواند به‌عنوان یک نظریه برای خلاصه­ کردن ابزارها که توسط آن­ها عملکرد طبیعی و     ساختار اکوسیستم حمایت و حفظ شود درحالی‌که همچنان به استفاده پایدار و توسعه از سوی جامعه اجازه داده شود،         در نظر گرفته شود (2و3). به‌طورکلی چنین نگرش­هایی به‌عنوان مدیریت بوم- سازگان شناخته‌شده است.                در دل مدیریت بوم- سازگان مدل DPSIR قرار دارد          که بهره­برداری از منابع طبیعی و هر نوع تأثیرات            متضاد فعالیت­های انسانی را مدیریت می­کند. مدل DPSIR یکی از ابزار کلیدی حمایت از تصمیم­گیری، در دهه­های اخیر ایجادشده است که برای ارزیابی، مدیریت و برقراری ارتباط      با تأثیر تغییرات سیاست محیط زیستی و مشکلات همراه با آن استفاده‌شده است (4). این مدل به نمایندگی از نیروی محرکه،

فشار، وضعیت، تأثیرات و پاسخ­ها، عناصری از چارچوب تحلیلی وسیع که دانش را به دلایل تغییر و به پاسخ­های اجتماعی، اقتصادی و قانونی جامعه به آن تغییرات ارتباط می­دهد، است (5 و 6). چارچوب DPSIR توسط آژانس محیط‌زیست اروپا توسعه‌یافته است و به‌عنوان شکلی از نوع برای کمک به

سیاست­گذاران است تا ارتباط و مفهوم شاخص­ها را دریایند. برای ساختن یک مدل مفهومی اولیه، DPSIR می­تواند به‌عنوان ابزاری برای ساختن و آنالیز و حتی به‌عنوان مدلی برای تصمیم‏گیران استفاده شود؛ بنابراین این مقاله               در نظر دارد برای درک بیش‏تر سیاست­گذاران و برنامه­ریزان    از مفهوم این چارچوب، مروری بر مفاهیم به­کارگیری        مدل DSPIR­ کند. ضمن این­که نکات منفی و مثبت         این چارچوب را مشخص کند تا سیاست­گذاران در زمینه مدیریت محیط‌زیست با نگاهی نو و وسیع نسبت به این مدل، استفاده بهینه از این مدل ببرند.

تاریخچه مدل DPSIR

DPSIR   از نسخه­های قبلی چارچوب­هایی که به دنبال یکپارچه­سازی شاخص­های استرس و وضعیت محیط‏زیستی برای کمک به اثر گذاشتن بر پاسخ­های سیاسی بودند، شکل‌گرفته است. در دهه­های 1970 و 1980 بخش آمار مجمع عمومی (UNSD) توسعه این چارچوب­ها را آغاز کرد و سیستم آماری استرس- پاسخ محیط‌زیست (STRESS) را عرضه کرد.

   به‌زودی، اصلاحات بیش‏تری بر مفاهیمی که STRESS را تشکیل می­دهند، شامل چارچوب فشار- وضعیت- پاسخ (PSR) شکل گرفت (7). چارچوب PSR ساخته‌شده بر اساس STRESS به‌طور مداوم توسط سازمان­ها بزرگی شامل سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) و برنامه محیط‌زیست سازمان ملل (UNEP) در حال استفاده است. چارچوب PSR ارزیابی فشارهای فعالیت­های انسانی بر وضعیت محیط‌زیست و پاسخ­های سیاسی برای رسیدن به یک وضعیت مطلوب را فراهم می­کند. اصلاحاتی بر PSR را نیز توسعه‌یافته است (8). در حمایت از آژانس محیط‌زیست اروپا (EEA)، موسسه ملی سلامت عمومی و محیط­زیست هلند (RIVM)، PSR تغییریافته برای بازشناختن نیروهای محرکه، فشارها، وضعیت، تأثیرات و پاسخ­ها را ارایه کرد (9). به نظر می­رسد این چارچوب ساختاری را ارایه می­دهد که از طریق آن شاخص­های موردنیاز برای آشکارسازی بازخور به سیاست­گذاران در مورد کیفیت محیط­زیستی و تأثیرات ناشی از سیاست­های اتخاذشده یا سیاست­هایی که قرار است در آینده ساخته شود، ارایه می­دهد.

سابقه به­کارگیری مدل DPSIR در جهان

   ازآن‏جایی‌که مدل DPSIR ابزار مفیدی برای          مدیریت پایدار اکوسیستم­های طبیعی از طریق ارایه شاخص­های مجزا است، در طول دهه­های اخیر بیش‏ترین استفاده از این مدل صورت گرفته است که در زیر به جدیدترین پژوهش­هایی که از این چارچوب استفاده کرده­اند، اشاره می­شود.

Vidal-Abarca    و همکاران در سال برای درک ارتباطات پیچیده میان اکوسیستم­های رودخانه­ای و شاخص­های اجتماعی در اسپانیا از مدل DPSIR استفاده کردند. آن­ها 58 شاخص در سطح ملی که اطلاعات بلندمدت فراهم می­کرد، انتخاب کردند تا بتوانند به بررسی روند اکوسیستم              با استفاده از مدل DPSIR بپردازند. آنالیز روند فرآیند    کاهش تنوع زیستی آبی و تخریب خدمات تنظیمی و        روند خطی افزایش‌یافته فشارهای مستقیم و نیروهای محرکه غیرمستقیم و پاسخ‌های نهادی برای تصحیح تأثیرات منفی     را نشان داد. این شاخص­ها نشان داد که سیاست­های مدیریت آب در حال حاضر نمی­تواند با دلایل اساسی تخریب اکوسیستم مقابله کند؛ بنابراین در این تحقیق از مدل DPSIR هم    برای تحلیل و آنالیز روند اکوسیستم رودخانه­ای و هم ارزیابی سیاست­های موجود در زمینه مدیریت آب استفاده‌شده است. آنالیز روند اکوسیستم­های طبیعی یکی از پرکاربردترین حوزه­های استفاده از این چارچوب در مدیریت محیط‌زیست است (10).

   در زمینه تحلیل روند با استفاده از DPSIR مطالعه دیگری توسط Shao و همکاران در سال 2014 انجام‌شده است. در این پژوهش، مدل DPSIR برای بررسی مکانیسم­های شکل­گیری ریسک­های محیط­زیستی و نیاز به حفاظت از        محیط اکولوژیکی در نظر گرفته‌شده است. از چارچوب برای اندازه­گیری سطح امنیت اکولوژیکی ساحلی در راستای    ارزیابی وضعیت امنیت اکولوژیکی محیط‌زیست ساحلی         در مناطق ساحلی استفاده شد و نشان داد که در حال حاضر اقدامات حفاظتی اکوسیستم دریایی شامل کنترل آلودگی، پایش و مکانیسم­های مدیریت فوری برای جبران تأثیرات   ناشی از نیروهای محرکه و تغییرات فشار بر اکوسیستم دریایی کافی نیست (11).

Namaalwa    و همکاران در سال 2013 عملکرد و خدمات اکوسیستم تالاب­ها و نیروهای محرکه تغییر را بررسی کردند   و دستورالعمل برای استفاده پایدار پیشنهاد دادند. نتایج حاصل از جمع­آوری اطلاعات اکوسیستم طبیعی، منافع ذینفعان، زمینه نهادی برای مدیریت تالاب، ارزیابی کیفی خدمات اکوسیستم به‌صورت یکپارچه در مدل DPSIR،           نیروهای محرکه تغییر، تأثیر بر خدمات اکوسیستم و پاسخ­های احتمالی برای مدیریت را نشان داد. نتایج این مطالعه نشان داد که برای مدیریت پایدار تالاب، نیاز به همکاری افقی و عمودی در به­کارگیری سیاست تالاب، کاربرد کشاورزی پایدار و فن‌های یکپارچه مدیریت آب و مواد غذایی و پایش مستمر، تحقیق و ظرفیت‌سازی برای حمایت از مدیریت تطبیقی    وجود دارد(12).

Atkins   و همکاران در سال 2011 با استفاده از نگرش سامانه‌های یکی­ شده و نگرش اکوسیستمی، مدل    DPSIR را با خدمات اکوسیستم و منافع اجتماعی در محیط‌زیست دریایی ادغام کردند و چارچوب مشخصی برای حمایت از تصمیم­گیری در محیط‌زیست دریایی ایجاد کردند.              در این پژوهش، مجموعه‌ای از مفروضات اساسی برای    مدیریت محیط‌زیست دریایی ارایه شد و تأکید بر حفظ       این مفروضات برای رسیدن به مدیریت محیط‌زیست دریایی است (4).

سابقه به­کارگیری مدل DPSIR در ایران

در مقایسه با کاربرد وسیع این مدل در کشورهای دیگر برای مدیریت مسایل محیط­زیستی به­ویژه مسایل مربوط با حوزه­های آبی، متأسفانه در ایران از این چارچوب، بیش‏تر به‌عنوان یک روش واسطه استفاده محدودی شده است که در زیر به آن­ها اشاره‌شده است.

 آل محمد و همکاران در سال 1393 مطالعه­ای تحت عنوان به­کارگیری ارزیابی راهبردی محیط­زیست به‌منظور تدوین سیاست­های برنامه توسعه پایدار دریاچه ارومیه انجام دادند. هدف این مطالعه شناسایی زنجیره­های علت و معلولی    تخریب سرزمین دریاچه ارومیه و تدوین راهبردها و سیاست­های لازم در برنامه­ریزی توسعه پایدار در چارچوب         مراحل ارزیابی راهبردی محیط­زیست است. در مرحله غربال‏گری ارزیابی راهبردی محیط­زیست از طریق مدل DPSIR ارتباط اختلالات با انواع توسعه بررسی و پاسخ­هایی مناسب ارایه ‌شده است (13)

جهانی شکیب و همکاران در سال 1393 در مطالعه خود تحت عنوان بررسی قابلیت و کاربرد خدمات اکوسیستمی به‌عنوان شاخص­های اکولوژیکی در مدل DPSIR به بررسی قابلیت و به‌کارگیری خدمات اکوسیستمی در مدل تجزیه‌وتحلیلی نیرومحرکه، فشار، وضعیت، اثر و پاسخ به‌عنوان شاخص‌های اکولوژیکی پرداختند. به‌منظور مطالعات ارزیابی وضعیت محیط‌زیست‌‌‌‌‌ با توجه به توانایی این مدل       درمقیاس‌های مختلف، محیط‌زیست‌‌‌‌‌ تالاب چغاخور در مقیاس کلان بررسی‌شده است. نتایج نشان داد که نیرومحرکه‌های شناسایی‌شده در محدوده مطالعه  بر محیط‌زیست‌‌‌‌‌ فشارهایی وارد کرده که از طریق تغییرات و نوسانات ساختاری بر تالاب پدیدار شده است. به دنبال این امر عملکردهای طبیعی که به ساختار وابسته هستند، دچار تغییرات و درنهایت سبب کاهش یا از دست دادن خدمات اکوسیستمی ‌محیط‌زیست‌‌‌‌‌ تالاب و سرزمین محل استقرار آن همچون تولیدی، تنظیمی، پشتیبانی و فرهنگی می‌شوند (14).

سعادتی و همکاران در سال 1392 برای شناسایی مشکلات تالاب­ هامون و توسعه شاخص­های مناسب برای سیاست­گذاری از مدل DPSIR استفاده کردند. در این مطالعه در ابتدا مجموعه­ای از نمایندگان که نمایان‏گر مشکلات محیط­زیستی، اقتصادی و اجتماعی بودند، شناسایی شد. سپس این نمایندگان در چارچوب DPSIR برای شکل­گیری مجموعه مشکلات چیده شدند؛ و درنهایت مجموعه‌ای از شاخص­ها با استفاده از ادبیات مروری و اطلاعات جمع‌آوری‌شده در 5 دسته نیروی محرکه، فشار، وضعیت، تأثیر و پاسخ انتخاب شدند (15).

1-معرفی مدل DPSIR

مدل DPSIR ساختار سازمان­یافته برای تحلیل دلایل، نتایج و پاسخ به تغییرات در اکوسیستم را فراهم می­کند (16و17). چارچوب DPSIR زنجیره ارتباطات علیت است که با نیروهای محرکه آغاز می­شود و از طریق فشارها بر وضعیت و تأثیرات بر اکوسیستم­ها، سلامت انسان و عملکردها، درنهایت منجر به پاسخ­های سیاسی می­شود. مدل DPSIR مجموعه­ای از شاخص­ها را تولید می­کند و چارچوبی برای استفاده گسترده در زمینه حفاظت از محیط‌زیست و توسعه پایدار در جهان بین­المللی فراهم می­کند.

1-1-تعریف شاخص­های مدل DPSIR

عناصر چارچوب DPSIR در زیر مشخص‌شده است.

1)       نیروی محرکه

نیروی محرکه، یک نیاز است. مثال­هایی از نیروهای محرکه برای افراد، نیاز به پناهگاه، غذا و آب است درحالی‌که مثال­هایی از نیروی محرکه ثانویه نیاز برای جابه­جایی، تفریح و فرهنگ است (9). در زمینه محیط‌زیست، نیروهای محرکه، هر نوع فاکتورهای طبیعی (بیوفیزیکی) یا انسانی (اقتصادی – اجتماعی) که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم منجر به تغییر   در اکوسیستم یا فرآیندهای اقتصادی- اجتماعی تأثیرگذار بر اکوسیستم می‌شوند (18).

2)      فشار

 نیروی محرکه منجر به فعالیت­های انسانی ازجمله حمل‌ونقل یا تولید غذا برای رفع نیاز است. این فعالیت­های انسانی فشار ناشی از فرآیندهای تولید یا مصرف را بر محیط‌زیست وارد می­کنند (9)؛ بنابراین فشارها نتایج بعدی نیروهای محرکه بر محیط‌زیست یا هر نوع توسعه‌های    اقتصادی- اجتماعی مربوط به آن است. فشارها چگونگی آشکارسازی نیروهای محرکه بر محیط‌زیست و اختلال در وضعیت اکولوژیک آن­ها است (18).

3)      وضعیت

وضعیت محیط­زیست، درنتیجه فشارها تحت تأثیر قرار می­گیرد. تغییر وضعیت در اکوسیستم، می­تواند بر اساس فرآیندهای بیوفیزیکی که نقش اکولوژیک اکوسیستم و یا اساس منابع طبیعی را تعیین می­کند، توصیف شود. این تغییرات شامل تغییرات در کمیت و کیفیت عناصر متنوع محیط زیستی در اکوسیستم (خاک، آب، گیاهان، حیوانات و غیره) و توانایی بعدی‌شان برای حمایت از تقاضای شکل‌گرفته بر آن­ها است (18).

4)      تأثیر

تغییرات در وضعیت فیزیکی و شیمیایی محیط­زیست، کیفیت اکوسیستم­ها و رفاه انسان­ها را تعیین می­کند؛ به‌عبارت‌دیگر، تغییرات در وضعیت احتمالاً تأثیرات محیط­زیستی و اقتصادی بر عملکرد اکوسیستم­ها، توانایی اکوسیستم­ها در حمایت از زندگی و درنهایت بر سلامت انسان و کارایی اقتصادی و اجتماعی جامعه دارد (9).

5)      پاسخ

یک پاسخ توسط جامعه یا سیاست­گذاران، نتیجه تأثیرات ناخواسته است و می­تواند بر هر یک از بخش­های زنجیره میان نیروی محرکه و تأثیر، اثر گذارد. پاسخ‌ها در محیط­زیست می­توانند در سطوح متفاوتی تشکیل شوند:

خانوار: معمولاً توجه به مدیریت روزبه‌روز

جامعه: به‌طور خاص شامل نهادهای محلی و سیاست محلی و هم‌چنین، اقدامات هماهنگ در اکوسیستم­ها مانند تالاب و حوزه آبخیز

سازمان­های مردم‌نهاد: معمولاً مرتبط با ابتکار عمل جامعه و شامل چشم اندازهای وسیع‌تر

دولت: شامل سیاست­ها، به‌کارگیری سیاست و آیین­نامه­ها، اقدامات مهندسی مهم و تحقیقات رسمی (18).

سه هدف عمده شاخص­ها در تعریف مشکلات که نقش مهم در تصمیم­گیری­ها دارد، موارد زیر است:

1- به­کارگیری اطلاعات بر مشکلات برای قادر ساختن کاربران در راستای وزن دهی به معایب و مزایا.

2- حمایت از توسعه استراتژی از طریق شناسایی فاکتورهای کلیدی که باعث فشار بر محیط بیرونی می­شود.

3- پایش تأثیرات پاسخ­ها (18).

                 پاسخ                  تأثیر                            وضعیت                  فشار                    نیروی محرکه

شکل 1- مثال‌هایی از مسایل مطرح­شده در عناصر چارچوب DPSIR (19)

1-1-1--روابط عناصر DPSIR

چارچوب DPSIR برای توصیف روابط میان منشأ و عواقب مشکلات محیط­زیستی سودمند است، اما برای درک دینامیک

آن­ها لازم است تا بر ارتباطات میان عناصر DPSIR تمرکز کرد (9).

   در زمینه مطالعات محیط زیستی شرح ارتباطات عناصر مدل DPSIR به‌صورت زیر است:

1)      چه چیزی؟

«چه اتفاقی افتاده است» آن چیزی است که یک ارزیاب    در ابتدا به آن اشاره می­کند که در مدل DPSIR با شاخص­های S (وضعیت) و I (تأثیر) بازنمایی می­شود. نگرانی عمده درباره وضعیت سیستم توسط S که نقطه کانونی           ارزیابی سیستم است، توصیف می­شود. وضعیت ممکن است   بر فاکتورهای دیگر تأثیر گذارد که موجب نگرانی ارزیاب می­شود. این تأثیرات به­عنوان شاخص­های I توصیف می­شود      که به‌نوعی مکمل S هستند. اگر S (وضعیت) نتیجه مستقیم P (فشار) و D (نیروی محرکه(باشد، I به‌عنوان نتیجه و        تأثیر غیرمستقیم متصور می­شود.

2)      چرا؟

واضح است که پس از «چه اتفاقی افتاده است»، تحلیل این­که «چرا اتفاق افتاده است» برای راهنمایی ارزیاب ضروری است. شناخت دلیل اتفاق برای درک چگونگی هدایت     سیستم ضروری است و مستلزم جمع­آوری اطلاعات        درباره سیستم است. در مدل DPSIR «چه اتفاقی         افتاده است»، از طریق P (فشار) و D (نیروی محرکه)      نشان داده می­شود. تأثیرات P (فشار) بر S( وضعیت)       واضح است درحالی‌که تأثیرات D (نیروی محرکه) بر S (وضعیت) نامعلوم است. بااین‌حال ارتباط میان نیروی محرکه، فشارها و وضعیت مستقیم و رسا است. نیروهای محرکه، فعالیت­های انسانی است که منجر به فشارهایی می­شوند که به‌طور مستقیم بر سلامت اکوسیستم تأثیر می­گذارند.

3)      چگونه؟

 بعد از دانستن «چرا اتفاق افتاده است» ما می­توانیم و باید تحلیل بیش‏تری برای چگونگی مقابله انجام دهیم. به‌طورکلی هدف مقابله با مشکلات سیستم، بهبود وضعیت سیستم        به سمت کاهش اثرات منفی است. راه­های متفاوتی           برای رسیدن به این هدف، چه به‌طور مستقیم از طریق S یا I، یا از طریق عمل بر روی P یا D وجود دارد (11).روابط     میان عناصر مدل DPSIR برای یک نمونه سیستم        محیط‏زیستی که تحت‏تأثیر فعالیت­های انسانی قرارگرفته است، در شکل (1) نشان داده‌شده است. با توجه به شکل زیر، ارتباط میان نیروی محرکه و فشار از طریق فعالیت­های اقتصادی،     به نقش کارایی اقتصادی فناوری و سامانه‌های مرتبط           در حال استفاده است؛ به‌عبارت‌دیگر اگر کارایی اقتصادی فناوری بهبود یابد، فشار کم‏تری از نیروی محرکه حاصل می­شود. ارتباط میان تأثیرات بر انسان­ها یا سامانه‌های اقتصادی و وضعیت به ظرفیت برد و آستانه­های سیستم بستگی دارد. پاسخ جامعه به تأثیرات بستگی به چگونگی درک و ارزش‏یابی تأثیرات دارد و نتایج پاسخ­ها بر نیروی محرکه به کارایی پاسخ بستگی دارد (9).

شکل 2- روابط میان عناصر مدل DPSIR (EEA)

کاربرد مدل DPSIR در تصمیم­گیری­های محیط زیستی

ازآن‏جایی‌که مدل DPSIR یک مدل بین‌رشته‌ای است و توانایی برقراری ارتباط میان یافته­های علمی و مسایل جهان واقعی را دارد، در تصمیم­گیری­های مدیریت منابع محیط­زیستی استفاده می­شود (20). اخیراً مدل DPSIR برای توسعه شاخص­های بین­رشته­ای، ادراک و مفهوم‌سازی مدل­ها و تحقیقات مربوط به تدوین سیاست­های مرتبط استفاده‌شده است (21).

مدل DPSIR ویژگی­های متعددی دارد که استفاده گسترده از آن را در حوزه محیط­زیست، تسهیل کرده است:

1-فرانمایی و سادگی با پنج مفهوم که هم برای محققان و هم برای ذینفعان کاملاً روشن است.

2- ارتباطات میان محققان و ذینفعان را از طریق ساده­سازی ارتباطات پیچیده میان انسان­ها و محیط­زیست، افزایش داده است.

3- اگرچه ارتباطات و روابط متقابل میان عناصر مدل رد یک سیستم منحصر شده است، اما ارتباط مفهومی با سامانه‌های بزرگ‌تر باقی می­ماند.

4- اگر جه این مدل به­صورت ذاتی انسان­محور است، اما به عموم و تصمیم گیران تمایل دارد.

5-مدل DPSIR برای فعالان سیاست خوشایند است، زیرا می­تواند اهداف سیاسی را به مشکلات محیط­زیستی مرتبط سازد و به روابط علیت میان فاکتورها اشاره کند.

برای آشنایی بیش‏تر از کاربرد مدل DPSIR درزمینه محیط‌زیست، نمونه­ای از عناصر و روابط میان آن­ها در زمینه ازدست­دهی زیستگاه که یکی از دلایل اصلی کاهش تنوع      در ایران است، نشان داده‌شده است.

شکل3- مثالی از روابط میان عناصر مدل DPSIR درباره ازدست­دهی زیستگاه

برای آشنایی بیش‏تر با کاربرد مدل DPSIR نمونه­هایی از کاربرد این مدل در حوزه­های مختلف مطالعات محیط‏زیستی در جدول (1) اشاره‌شده است. این چارچوب به­طور گسترده­ای

از سطح جهانی تا مقیاس­های ملی مورداستفاده قرارگرفته‏است. بسیاری از مطالعاتی که از این چارچوب استفاده کرده­اند،      

در سطح حوزه آبخیز (22و 23) یا در سطح منطقه­ای (24) صورت گرفته است.

انتقادات و معایب مدل DPSIR

مدل DPSIR علی‌رغم منافع و کاربردهای وسیعی که دارد، یک‏سری کمبودهایی نیز دارد که موجب شکل­گیری موجی از انتقادات به آن شده است. انتقادات به این چارچوب عمدتاً      به ساختار مفهومی سلسله­مراتبی آن اشاره دارد. این ساختار موجب سلسله­ مراتبی از عناصر و کاربران می­شود. درواقع   فقط افراد و گروه­هایی که به­طور واقعی و ملموس تحت تأثیر تغییرات اجتماعی و محیط­زیستی قرار می­گیرند، پتانسیل نشان دادن تأثیرات تغییرات بر خود رادارند (30).                از طرفی دیگر مدل DPSIR به روابط علیت ساده و یک‌جهتی میان شاخص­ها اشاره می­کند. Niemeijer و De Groot   در سال 2008 روش پیشرفته­تری را پیشنهاد کردند که        بر روابط متقابل میان شاخص­های مختلف توجه می­کند.    برای رسیدن به این هدف، نویسندگان زنجیره­های علیت یک‌جهتی را با شبکه­های علیت چندگانه جایگزین کردند      که باید پایه قابل‌اعتمادتری برای انتخاب شاخص­ها فراهم شود.

   علاوه­بر این، ساختار چارچوب DPSIR دارای           کمبود دیگری است زیرا این چارچوب نمی­تواند از عهده نیروهای محرکه و پاسخ‌ها در سطوح مختلف برآید. در بیش‏تر مطالعات، نیروی محرکه و پاسخ­ها در سطوح جهانی یا حداقل در سطوح ملی بررسی می­شوند و درواقع پاسخ­های محلی      یا پاسخ­های گروه مشخص اجتماعی نادیده گرفته می­شود. نادیده گرفتن افراد و گروه­های محلی به­ناچار موجب خروجی­های خرده بهینه عملیات پایداری توسعه می­شود؛         بنابراین ساختار DPSIR پاسخ­های غیررسمی و محلی        به نیروی محرکه و فشارها را نادیده می­گیرد و فقط به دیدگاه تعداد محدودی از سازمان­ها و آژانس­هایی که در سطح جهانی یا کلی فعالیت می­کنند، توجه می­کند. بررسی مشکلات و پاسخ­های بالقوه به نیروی محرکه و فشارها در دستان       شبکه سیاست تشکیل­شده از کارشناسان بین­المللی، منطقه­ای یا ملی، سازمان­ها و نهادها باقی می­ماند. بر این اساس، ممکن است سیاست­گذاری موجب عواقب منفی و ناخواسته         برای توسعه شود (30).

بحث و نتیجه­گیری

   یکی از متداول‌ترین چارچوب­های اکولوژیک- اجتماعی مورداستفاده، چارچوب فشار- وضعیت- پاسخ (PSR) گسترش‌یافته توسط OECD در اواخر دهه 1980 و      نیروی محرکه- فشار- وضعیت- تأثیر- پاسخ (DPSIR)       بر اساس چارچوب PSR، است. در مدل DPSIR، طبقه­بندی اطلاعات بر اساس روابط علیت است و این طبقه­بندی      کاملاً قابل‌درک است. جامعیت DPSIR در ویژگی طبقه­بندی کردن اطلاعاتش است که به دنبال احاطه کردن چرخه کاملی از روابط متقابل مانند دلایل انسانی تغییر اکوسیستم،         ذات تغییر و عواقب آن است. به همین دلیل این مدل،        ابزار مؤثری در ساختن و ساده­سازی روابط علیت مسایل محیط­زیستی است و به‌عنوان پایه اطلاعات، دارای پتانسیل ارزش‏مندی برای سیاست­گذاران است. توانایی سیاست­گذاران برای اعمال منافع همه ذینفعان در سیاست­هایشان منوط      به مشارکت همه آن­ها در فرآیند سیاست­گذاری است و       این مدل ابزار مناسبی برای مشارکت دادن همه این ذینفعان فراهم می­کند. البته این مدل علی‌رغم منافع و کاربرد فراوان در حوزه­های مختلف به­ویژه تصمیم­گیری­های محیط­زیستی دارای کمبودهایی نیز هست که مطالعات جدید به دنبال      رفع این نواقص است. به‌عنوان‌مثال ازآن‏جایی‌که نگرش DPSIR به‌خودی‌خود یک مدل نیست، در مقابل، برای درک دینامیک میان دلایل و تأثیرات، لازم است که بر روابط     میان عناصر DPSIR با کاربرد مدل­های اقتصادی- اجتماعی و علوم طبیعی تمرکز کرد؛ روابط میان‌فشار و وضعیت می­تواند با کمک مدل­های ورودی- خروجی، مدل­های فیزیکی رواناب، راه­ها و مدل­های انتشار بررسی شود، روابط میان وضعیت و تأثیرات می­تواند با کمک روابط عمل- پاسخ و ملاحظات ظرفیت برد بررسی شود و روابط میان تأثیرات و پاسخ­ها باید براساس مدل­های اقتصادی- اجتماعی درک ریسک و ارزش‏یابی فعالیت و یا عدم فعالیت (مانند هزینه- کارایی، آنالیزهای هزینه- منفعت، آنالیزهای چندمعیاره) مطالعه شوند و درنهایت تأثیرات پاسخ­ها بر مشکل به این بستگی دارد که کدام ارتباط در زنجیره علیت دارای الویت برای تعریف   اقدامات است (6).

    آن‏چه از این مقاله می­توان نتیجه گرفته این است که       با همه انتقاداتی که اخیراً بر این مدل واردشده است،     ظرفیت مدل DPSIR در تعریف روابط میان‌فشارهای انسانی و مسایل محیط­زیستی ثابت­شده ­است. از طرف دیگر، مشارکت ذینفعان از بخش­های مختلف که لازمه سیاست­گذاری درست به ویژه در زمینه محیط زیست است، در تعریف عناصر مدل DPSIR از وابستگی به علیت یک­طرفه جلوگیری می­کند (31). مشارکت یکپارچه سیاست­گذاران، مدیران محیط­زیستی، کارشناسان بخش­های دیگر و حتی روزنامه­نگاران و         جامعه عمومی، باعث می­شود تا اطلاعات جهان واقعی با مدل DPSIR ترکیب شود و روابط علیت چندگانه در مطالعات محیط­زیستی به­ویژه با هدف سیاست­گزاری درنظر گرفته شود (20). بسیاری از مطالعات نشان داده­است که، چارچوب DPSIR نگرشی موثر برای ایجاد داده­هایی است که      اطلاعات لازم برای راهنمایی و مشاوره دادن به سیاست­گذاران جهت تدوین راهبردهای سیاسی را فراهم می­کند (25). بنابراین، کاربرد این چارچوب می­تواند اساسی برای تحقیقات سیاست­گذاری باشد، اگر معیارهای دیگری نیز در نظر      گرفته شود. تصمیم­گیری باید بر اساس حقایق و مستندات محکم که معمولاً یک سویه و غیر قابل درک است و به سختی می­توان با آن­ها ارتباط برقرار کرد. اما چارچوب DPSIR       این فرصت را فراهم می­کند تا میان یافته­های علمی و مسایل جهان واقعی در محیط زیست ارتباط برقرار شود و در نهایت   به عنوان پلی بر شکاف موجود میان تحقیقات علمی و سیاست­گذاری فراهم می­کند (20). درحالی‌که مطالعات گسترده­ای با استفاده از این مدل در زمینه محیط­زیست      در کشورهای مختلف انجام‌شده است اما متأسفانه در کشور ما توجه کافی به این روش برای مدیریت مسایل محیط­زیستی اتخاذ نشده است. شاید بتوان گفت اتخاذ روش­های نامناسب   با رویکرد مقطعی باوجود برنامه­­ریزی­های متفاوت در عرصه محیط­زیست، یکی از دلایل شکست سیاست­ها در حل مشکلات محیط­زیستی باشد. استفاده از روش­های مفیدی مانند DPSIR که در زمینه آنالیز سناریو، نگرش مشارکتی، مدل­سازی، شاخص سازی و چارچوب توسعه بارها مورداستفاده قرارگرفته است، برای حل مسایل محیط­زیستی در ایران، موردنیاز است و محققان باید سعی کنند تا با استفاده            از این مدل اطلاعات لازم را در اختیار سیاست­گذاران         قرار دهند تا در آینده باسیاست‌ها و برنامه­های کارآمدتری مواجه شویم.

منابع

1. رحمتی، علیرضا، « بررسی روند ارزیابی اثرات محیط­زیستی در ایران، چالش­ها و راهکارها. محیط‌زیست و توسعه»،1391، سال 3، شماره 5، صفحات 23-15.

2. Elliott, M., Burdon, D., Hemingway, K., 2006, Marine Ecosystem Structure, Functioning, Health and Management and Potential Approaches to Marine Ecosystem Recovery: A Synthesis of Current Understanding. CCW Policy Research Report No. 06/5.

3. Elliott, M., 2011, Marine science and management means tackling exogenic unmanaged pressures and endogenic managed pressures – a numbered guide. Marine Pollution Bulletin 62, 651–655.

4. Gregory A. J, Atkins J. P, Burdon. D, Elliot. M, 2005, A problem structuring method for ecosystem-based management: The DPSIR modeling process. European Journal of Operational Research. 227, 558-569

5. Elliott, M., 2002, The role of the DPSIR approach and conceptual models in marine environmental management: anexample for offshore wind power.Marine Pollution Bulletin 44:iii–vii.

6. Turner, R. K., Adger, W. N., and I. Lorenzoni. 1998a. Towards integrated modelling and analysis in coastal zones: Principles and practices. LOICZ Reports & Studies, No. 11, LOICZ IPO. Texel, The Netherlands, 122 pp.

7. Organization of Economic Co-operation and Development (OECD).1993. OECD Environment Indicators, Development, Measurement and Use: Reference Paper. OECD Environment Directorate, Environmental Performance and Information Division, Paris.

8. Levrel, H. C.Kerbiriou, D.Couvetand J. Weber, 2009, OECD pressure–state–response indicators for managingbiodiversity: a realistic perspective for a French biosphere reserve.Biodivers Conservation, 18:1719–1732.

9. Kristensen, P, 2004, The DPSIR Framework. Paper presented at the 27-29 September 2004 workshop on a comprehensive / detailedassessment of the vulnerability of water resources to environmental change in Africa usingriver basin approach. UNEP Headquarters, Nairobi, Kenya

10. Vidal-Abraca, M.R., Suarez-Alonso, M.L., Santos-Martin, F. Martin-Lopez. B. Understanding complex links between fluvial ecosystems and social indicators in spain: An ecosystem services approach. 2014. Ecological Complexity. 20, 1-10.

11. Shao, C. Guan, Y. Chu,C. Shi,R, Ju,M. Shi, J. Trends analysis of Ecological Environment Security based on DPSIR MODEL IN THE Coastal zone: A survey study in Tianjin, China.2014. International journal of Environment Research.,8(3): 765-778

12. Namaalwa S., Van dam. A.A, Funk. A, Ajie G.S., Kaggwa. R.C. A characterization of the drivers, pressures, ecosystem functions and services of Namatala wetland, Uganda, 2013, Environmental science and policy.34. 44-57.

13. آل محمد، س، یاوری، ا، صالحی، ا، زبردست، ل،« به­کارگیری ارزیابی راهبردی محیط‌زیست به‌منظور تدوین سیاست­های برنامه توسعه پایدار»، 1393، محیط­شناسی، دوره 40، شماره 3، صفحات 667-645.

14.جهانی شکیب، ف، ملک محمدی، ب، زبردست، ل، عادلی، ف،« بررسی قابلیت و کاربرد خدمات اکوسیستمی به‌عنوان شاخص­های اکولوژیکی در مدل DPSIR (مطالعه نمونه: تالاب چغاخور)»، پژوهش­های محیط‌زیست، سال 5، شماره 10، صفحات 120-109.

15. Saadati, S, Motevallian, S. Rheinheimer,D.E., Najafi, H. Indicators for sustainable management of wetland ecosystems using a DPSIR approach: A case study in Iran. 2013.

16. Ness,  B.,  Anderberg,  S.,  Olsson,  L.,  2010, Structuring  problems  in  sustainability science:  the  multi-level  DPSIR  framework.  Geoforum  41,  479–488.

17. Rounsevell,  M.,  Dawson,  T.,  Harrison,  P.,  2010,  A  conceptual  framework  to  assess  the effects  of  environmental  change  on  ecosystem  services.  Biodivers.  Conserv.  19, 2823–2842.

18. Schrevel. A, Kumar. R. 2010. The livelihood concept integrated into the DPSIR analytical tool

19. Braat L., P. ten Brink, I. Bräuer and H. Gerdes, 2008, The COPI methodology and Valuation Database. The Cost of Policy Inaction: The case of not meeting the 2010 biodiversity target. L. Braatand P. ten Brink (eds.). Ecologic Institute, Wageningen / Brussels.

20. Tscherning K, Helming K, Krippner B, Sieber S, Paloma SGy (2012) Does research applying the DPSIR framework support decision making? Land Use Policy 29: 102–110

21. Svarstad,  H.,  Kjerulf  Petersen,  L.,  Rothman,  D.,  Sieple,  H.,  Wätzold,  F.,  2008.  Discursive biases of the environmental research framework DPSIR. Landuse policy25, 116-125.

22. Karageorgis,  A.P.,  Skourtos,  M.S.,  Kapsimalis,  V.,  Kontogianni,  A.D.,  Skoulikidis,  N.Th., Pagou,  K.,  Nikolaidis,  N.P.,  Drakopoulou,  P.,  Zanou,  B.,  Karamanos,  H.,  Levkov, Z.,  Anagnostou,  Ch.,  2005, An  integrated  approach  to  watershed  management within  the  DPSIR  framework:  Axios  River  catchment  and  Thermaikos  Gulf.  Reg. Environ.  Change  J.  5,  138–160

23. Pirrone,  N.,  Trombino,  G.,  Cinirella,  S.,  Algieri,  A.,  Bendoricchio,  G.,  Palmeri,  L. 2005.  The  Driver-Pressure-State-Impact-Response  (DPSIR)  approach  for  integrated  catchment-coastal  zone  management:  preliminary  application  to  the  Po catchment-Adriatic  Sea  coastal  zone  system.  Reg.  Environ.  Change  J.  5,  111–137.

24. Holman,  I.P.,  Rounsevell,  M.D.A.,  Shackley,  S.,  Harrison,  P.A.,  Nicholls,  R.J.,  Berry,  P.M., Audsley,  E.,  2005.  A  regional,  multi-sectoral  and  integrated  assessment  of  the impacts  of  climate  and  socio-economic  change  in  the  UK.  Climatic  Change  71, 9–41.

25. Agyemang,  I.,  McDonald,  A.,  Carver,  S.,  2007, Application  of  the  DPSIR  framework  to environmental  degradation  assessment  in  northern  Ghana.  Nat.  Resour.  Forum 31,  212–225.

26. Roura-Pascual,  N.,  Richardson,  D.M.,  Krug,  R.M.,  Brown,  A.,  Chapman,  R.A.,  Forsyth G.G.,  Le  Maitre,  D.C.,  Robertson,  M.P.,  Stafford,  L.,  Van  Wilgen,  B.W.,  Wannenburgh,  A.,  Wessels,  N.,  2009.  Ecology  and  management  of  alien  plant  invasions in  South  African  fynbos:  accommodating  key  complexities  in  objective  decision making.  Biol.  Conserv.  142,  1595–1604.

27. Mangi,  S.C.,  Roberts,  C.M.,  Rodwell,  L.D.,  2007, Reef  fisheries  management  in  Kenya: Preliminary  approach  using  the  driver-pressure-state-impact-response  (DPSIR) scheme  of  indicators.  Ocean  Coast.  Manage.  50,  463–480

28. Pintér,  L.,  Hardi,  P.,  Bartelmus,  P.,  2005, Sustainable  Development  Indicators  Proposal  for  a  Way  Forward  –  Prepared  for  the  United  Nations  Division  for Sustainable  Development  UN-DSD.  41  pp.

29. Turner,  R.K.,  Subak,  S.,  Adger,  W.N.,  1996.  Pressures,  trends,  and  impacts  in  coastal zones:  interactions  between  socioeconomic  and  natural  systems  7.  Environ. Manage.  20,  159–173

30. Carr,  E.R.,  Wingard,  P.M.,  Yorty,  S.C.,  Thompson,  M.C.,  Jensen,  N.K.,  Roberson,  J.,  2007. Applying  DPSIR  to  sustainable  development.  Int.  J.  Sust.  Dev.  World  14,  543–555.

31. Niemeijer,  D.,  De  Groot,  R.S.,  2008.  Framing  environmental  indicators:  moving  from  causal  chains  to  causal  networks.  Environ.  Dev.  Sustain.  10,89-106.