اصول و مفاهیم دستیابی به اکوتوریسم موفق

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه محیط ‌زیست، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان *(مسئول مکاتبات).

2 دانش ‌آموخته کارشناسی محیط زیست، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان.

3 دانشجوی دکتری ارزیابی محیط زیست، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی، گرگان

چکیده

گردشگری، امروزه یکی از مسایل مهم و موثر اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. توسعه اکوتوریسم به عنوان یکی از پر جاذبه­ترین انواع گردشگری علاوه بر پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، آثار محیط زیستی قابل توجهی نیز می­تواند داشته باشد. این آثار در صورت عدم دقت نظر، عدم تدوین و انجام اقدامات پیشگیرانه در قالب راهبردها، استانداردها و ارزیابی­های مستمر، پیامدهای تخریبی بسیاری در محیط­های انسانی و طبیعی خواهند داشت و موجب ناپایداری محیطی و در نهایت ناپایداری اکوتوریسم خواهند شد. در عین حال اکوتوریسم می­تواند به عنوان ابزاری مناسب در جهت توریسم پایدار نقش جهانی و یا محلی داشته باشد. علی‏رغم آن اکوتوریسم امروزه اغلب به درستی جهت­دهی نشده و عمدتاً به گونه­ای تعریف شده است که عملا از استانداردهای بحث شده در این مقاله برای نیل و موفقیت در فرآیند پایداری فاصله دارد. به عنوان مثال، لزوم مشارکت مردم محلی و حفظ رضایت آن­ها در انجام فعالیت­های توریستی از الزامات موثر برای نیل به هدف توریسم پایدار است. همچنین سیاست­های توریسمی اتخاذ شده باید به کیفیت تجربه­ی بازدیدکننده و یکپارچگی محل توجه کنند و تنها به بازاریابی و تعداد بالای بازدیدکنندگان توجه نکنند. هدف از ارایه­ی مقاله­ی حاضر، توضیح، تفسیر و تفکیک مفاهیم مربوط به توریسم و اکوتوریسم و هم­چنین ارایه برخی از اصول و خط مشی­های الزامی جهت دستیابی به اکوتوریسم پایدار است.

کلیدواژه‌ها

اصل مقاله

 

 

 

 

 


 

 

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 37، تابستان 95

 

اصول و مفاهیم دستیابی به اکوتوریسم موفق

 

سید حامد میرکریمی[1]*

Mirkarimi.Hamed@gmail.comgau.ac.ir

سحر سعیدی [2]

سپیده سعیدی[3]

 

چکیده

گردشگری، امروزه یکی از مسایل مهم و موثر اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. توسعه اکوتوریسم به عنوان یکی از پر جاذبه­ترین انواع گردشگری علاوه بر پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، آثار محیط زیستی قابل توجهی نیز می­تواند داشته باشد. این آثار در صورت عدم دقت نظر، عدم تدوین و انجام اقدامات پیشگیرانه در قالب راهبردها، استانداردها و ارزیابی­های مستمر، پیامدهای تخریبی بسیاری در محیط­های انسانی و طبیعی خواهند داشت و موجب ناپایداری محیطی و در نهایت ناپایداری اکوتوریسم خواهند شد. در عین حال اکوتوریسم می­تواند به عنوان ابزاری مناسب در جهت توریسم پایدار نقش جهانی و یا محلی داشته باشد. علی‏رغم آن اکوتوریسم امروزه اغلب به درستی جهت­دهی نشده و عمدتاً به گونه­ای تعریف شده است که عملا از استانداردهای بحث شده در این مقاله برای نیل و موفقیت در فرآیند پایداری فاصله دارد. به عنوان مثال، لزوم مشارکت مردم محلی و حفظ رضایت آن­ها در انجام فعالیت­های توریستی از الزامات موثر برای نیل به هدف توریسم پایدار است. همچنین سیاست­های توریسمی اتخاذ شده باید به کیفیت تجربه­ی بازدیدکننده و یکپارچگی محل توجه کنند و تنها به بازاریابی و تعداد بالای بازدیدکنندگان توجه نکنند. هدف از ارایه­ی مقاله­ی حاضر، توضیح، تفسیر و تفکیک مفاهیم مربوط به توریسم و اکوتوریسم و هم­چنین ارایه برخی از اصول و خط مشی­های الزامی جهت دستیابی به اکوتوریسم پایدار است.

کلمات کلیدی: پایداری، توریسم، اکوتوریسم، جوامع محلی.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


مقدمه

 

امروزه از برخی نظرها توریسم یک تهدید مهم برای تنوع فرهنگی و زیستی است، اما در برخی از کشورها افزایش اهمیت اقتصادی آن مورد توجه بیش‏تری واقع شده است. با توجه به انبوه رو به ازدیاد گردشگران و سودمندی­های اقتصادی توریسم، بدیهی است اگر گردشگری به طور صحیح انجام نشود، منجر به خطراتی خصوصاً در مناطق بکر و محیط­های شکننده خواهد شد و در نهایت منتج به ناپایداری صنعت گردشگری می‌شود.

در عین حال اکوتوریسم به عنوان یکی از پر جاذبه­ترین انواع گردشگری و توریسم، پتانسیل ایجاد اثرات مثبت اجتماعی و محیط زیستی را دارد و بنابراین ممکن است بتواند به عنوان ابزاری برای نیل به پایداری توریسم بکار گرفته شود. اکوتوریسم اغلب نسبت به بخش­های دیگرِ صنعت توریسم کاملا متفاوت عمل می­کند، زیرا بر اساس مفاهیم توسعه پایدار که عبارتند از: حفاظت از مناطق طبیعی، آموزش بازدیدکنندگان با توجه به توان محیط و منفعت مردمان محلی تعریف شده است (1 و 2).

گستره­ی وسیعی از تجار، دولت، سازمان­های غیردولتی و جوامع محلی در فعالیت­های توریستی شرکت دارند. اما اکوتوریسم سهم بیش‏تری از جوامع محلی در بازار توریسم را به همراه دارد. با وجود اینکه جهانی شدن، کنترل اقتصاد محلی را به مقدار زیادی دشوار ساخته است، اکوتوریسم تمایل دارد این گرایش را با تعامل بین تجار و جوامع محلی معکوس کند. ایجاد فرصت­هایی برای مشارکت جوامع روستایی در اکوتوریسم توجه زیادی را به خود معطوف کرده است. در عین حال، مردم محلی باید از تمام عواقب احتمالی توسعه­ی اکوتوریسم آگاهی پیدا کنند و درخصوص توسعه­ی گردشگری منطقه موافقت خود را رسماً اعلام کنند (1). این مقاله مقدمه‌ای کوتاه از توریسم به همراه نگاهی به پیشرفت صنعت توریسم در دهه­ی اخیر و آنچه که لازم است تا این صنعت در آینده پایدار بماند را ارایه می­کند. در ادامه   با تاکید بیش‏تری بر روی مفهوم اکوتوریسم، برخی از اصول و خط مشی­های الزامی جهت موفقیت به دستیابی به اهداف اکوتوریسم ارایه شده است.

مفهوم واژه توریسم

گردشگری معادل فارسی و کاملاً دقیق واژه Tourism در زبان­های انگلیسی، فرانسه و آلمانی است و گاهی به غلط در زبان فارسی بصورت جهانگردی ترجمه شده است. ریشه این واژه از اصطلاح Tornus یونانی و لاتین گرفته شده که یکی از معانی آن گردش کردن و یا گشتن است و با پسوند Ism یا "گری" بصورت اسم مصدر Tourism یا گردشگری در آمده است (2).

اصطلاح توریست از قرن نوزدهم معمول شده است. در آن زمان اشراف­زادگان فرانسه باید برای تکمیل تحصیلات و کسب تجربه­های لازم زندگی، اقدام به مسافرت می­نمودند. این جوانان در آن زمان توریست نامیده می­شدند و بعدها در فرانسه این اصطلاح در مورد کسانی به کار می­رفت که برای سرگرمی، وقت­گذرانی و گردش به فرانسه سفر می­کردند و در گذر زمان با تعمیم بیش‏تر به کسانی اطلاق می­شد که اصولاً به این منظور به سفر می­رفتند. کم­کم کلمه توریست   به بعضی زبان­های دیگر نیز وارد شد و از آن واژه توریسم بوجود آمد. از همان زمان توریسم و توریست به بعضی از مسافرت­ها و مسافرینی گفته می­شود که هدف آن­ها استراحت، گردش، سرگرمی و آشنایی با مردم بود و نه کسب درآمد و اشتغال به کار (3).

واژه جهانگردی به سبب این که در معنی خود عبور از مرزهای سیاسی و سفر به دیگر کشورها را تداعی می­کند، نمی­تواند معنی کامل توریسم را ادا نماید (4). توریست­ها به دو گروه توریست­های خارجی و توریست­های داخلی تقسیم می­شوند و بنابراین واژه جهانگرد بیش‏تر در تعریف توریست­های خارجی کاربرد دارد. درصورتی­که توریست­های داخلی نیز باید در واژه گزینی فارسی کلمه توریست گنجانده شود. از این رو واژه گردشگر رساتر از واژه جهانگرد بوده و گویای اصطلاح توریست است (5).

تعریف توریست یا گردشگر

در شناخت توریست یا گردشگر تعاریف مختلفی از سوی سازمان­ها و افراد مختلف ارایه شده است که ذیلاً به بخشی از آن اشاره می­گردد.

واژه توریسم، به مجموعه مسافرت­هایی گفته می­شود که بین مبدأ و مقصد با انگیزه­های استراحتی، تفریحی، تفرجی، ورزشی، دیداری، تجاری، فرهنگی و یا گذران اوقات فراغت انجام می­گیرد و در آن شخص توریست در مقصد اشتغال و اقامت دایم ندارد (2). در سال 1925 کمیته مخصوص آمارگیری مجمع ملل، افراد زیر را توریست شناخت:

1)    کسانی که برای تفریح و دلایل شخصی با مقاصد پزشکی و درمانی سفر می­کنند.

2)    کسانی که برای شرکت در کنفرانس­ها، نمایشگاه­ها، مراسمات مذهبی، مسابقات ورزشی و از این قبیل به کشورهای دیگر سفر می­کنند.

3)    کسانی که به منظور بازاریابی و امور بازرگانی مسافرت می­کنند.

4)    افرادی که با کشتی مسافرت می کنند و در بندری در مسیر راه تا 24 ساعت اقامت می­نمایند (5).

در سال 1937 نیز کمیته ویژه‌ای در رم جهت بررسی پاره‌ای از مسایل صنعت توریسم تشکیل گردید و تعریفی به این شرح از توریست ارایه داد (5): «افرادی که در یک دوره 24 ساعته یا بیش‏تر به یک کشور خارجی سفر می­کنند، توریست خوانده می­شوند».

این کمیته مسافرت­های زیر را به عنوان حرکت­های توریستی به شمار آورد:

1)    افرادی که جهت خوش گذرانی، دلایل شخصی و یا مسایل بهداشتی به مسافرت می­روند.

2)    افرادی که برای شرکت در کنفرانس­ها مسافرت می­کنند.

3)    افرادی که جهت انجام کارهای بازرگانی مسافرت می­کنند.

4)    افرادی که به یک گردش دریایی می­روند.

بر اساس تعریفی از سازمان ملل که بنا بر پیشنهاد کنفرانس بین­المللی جهانگردی رم ارایه گردیده؛ توریست یا بازدیدکننده موقت کسی است که به منظور تفریح، استراحت، گذران تعطیلات، بازدید از نقاط دیدنی، انجام امور پزشکی، درمانی و معالجه، تجارت، ورزش، زیارت، دیدار از خانواده، مأموریت و شرکت در کنفرانس­ها به کشوری غیر از کشور خود سفر می­کند؛ مشروط بر اینکه حداقل مدت اقامت او از 24 ساعت کمتر و از 3 ماه بیشتر نبوده و کسب شغل و پیشه هم مد نظر نباشد (6).

اکوتوریسم چیست؟

اکوتوریسم به عنوان شکلی از توریسم طبیعت­پایه        تعریف شده است اما به عنوان یک ابزار توسعه­ی پایدار نیز مطرح است. واژه­ی اکوتوریسم از یک طرف به مجموعه­ای از الگوهای طبیعت­پایه اشاره می­کند و از طرف دیگر دارای یک بخش تجاری است. جامعه‌‌ی بین­المللی اکوتوریسم (TIES[4]) که قبلا جامعه­ی اکوتوریسم (TES[5]) شناخته می­شد، در سال 1993، تعریف­ زیر را ارایه کرد: اکوتوریسم یک سفر مسئولانه به مناطق طبیعی است که از محیط زیست حفاظت می­کند و رفاه جوامع محلی را حفظ می­کند (7).

IUCN که اتحادیه جهانی حفاظت نامیده می­شود، در سال 1996 اکوتوریسم را این چنین تعریف می­کند: اکوتوریسم یک سفر مسئولانه محیط زیستی و بازدید از مناطق نسبتاً آسیب ندیده به منظور لذت و قدرشناسی از طبیعت است که میزان حفاظت را ارتقا می­دهد و تاثیر منفی کمی در بازدید از محل دارد و مشارکت سودمند اقتصادی و اجتماعی فعال را برای جوامع محلی فراهم می­کند (8).

توریسم نیز می‌تواند همانند اکوتوریسم در طبیعت انجام شود، اما اکوتوریسم نسبت به توریسم پیوند قوی­تری با توریسم فرهنگی و روستایی دارد.

در اکوتوریسم هدف، مشاهده و درک عوارض طبیعی و اجزای فرهنگی است در حالی‏که توریسم بیش‏تر به فعالیت­های فیزیکی و موقعیت­های مهیج در محیط­های طبیعی مرتبط است. از دیدگاه عملکردی، اکوتوریسم در بازار تجاری فردی و یا توریسم کوچک مقیاس بیش‏تر فعالیت دارد.

تلاش برای به رسمیت شناختن صنعت اکوتوریسم در سال 1994 توسط استرالیایی­ها انجام شد. برای این منظور برنامه­ای تدوین شد که در واقع در آن زمان تنها برنامه­ی اختصاص یافته به اکوتوریسم در جهان بود. در آن برنامه تدوین خط‏مشی­های بین­المللی درخصوص اینکه چطور          صنعت توریسم مستندسازی شود، جزء برنامه­های نیازمند اقدام فوری قرار گرفت.

اکوتوریسم به عنوان یک زیرساختار در زمینه­ی توریسم پایدار مطرح است و در همه­ی زمینه­ها تمایل دارد که به توسعه‌ی پایدار برسد. این به این معنی است که برنامه­ریزی و توسعه­ی زیر ساختار­های توریسم و عملکرد­های بعدی آن و هم­چنین بازار گردشگری باید روی پایداری معیار­های محیط زیستی، فرهنگی و اجتماعی تمرکز کند (9).

اصول اکوتوریسم

به دلیل این که اکوتوریسم فقط یک ایده است و نه یک نظام، بسیاری از تجارت­ها و دولت­ها، بدون هیچ درکی از اصول پایه، آن را رواج داده­اند. در این خصوص ایجاد اصول پذیرفته شده­ی ملی و بین­المللی، خط­مشی­ها و روش­های مستند شده ضروری است و هر یک از سرزمین­هایی که تحت تاثیر اکوتوریسم قرار گرفته­اند باید قوانین، خط مشی­ها و         اصول بنیادین را به روشی صحیح توسعه دهند، برخی از این اصول عبارتند از (10):

1)    با توسعه اکوتوریسم در مناطق محلی، کنترل و نظارت در این مناطق حفظ شود.

2)    کارایی و فواید اجتماعی مناطق تحت حفاظت برای حفاظت بیولوژیکی بلند مدت و تنوع فرهنگی مطرح شود.

3)    نیازهای بزرگ و متوسط مقیاس سرمایه­گذاران که اغلب افراد بومی نیستند، نسبت به جوامع محلی و انتظارات محلی متوازن شود.

اهداف اکوتوریسم موفق

اهداف اکوتوریسم موفق را می­توان در مواردی به شرح زیر جای داد (11):

1)    همکاری جهت حفظ تنوع زیستی.

2)    توجه جهت حفظ رفاه و آموزش مردم محلی به منظور کمک برای نیل به هدف توسعه پایدار.

3)    ایجاد تعاملی برای بیان تجربه­های یادگیری.

4)    مدیریت مهارت­هایی که به طور ویژه بازدیدکنندگان را در حفظ مناطق طبیعی یاری رساند.

5)    تشویق به فعالیت­های مسئولانه در بخش گردشگران و صنعت گردشگری.

6)    ارایه خدمات ترجیحاً توسط ساکنان محلی با تمرکز بر مدیریت پایدار منابع تاریخی و طبیعی.

7)    ایجاد مشاغل تجاری کوچک مقیاس.

8)    به حداقل رساندن میزان مصرف منابع غیرقابل تجدید.

9)    تاکید بر همکاری جوامع محلی در بخش تجاری­سازی.

10)    بازاریابی ویژه، جهت جذب مسافرانی که به بازدید مناطق طبیعی علاقه­مندند.

11)   تدوین سیاست­های دولتی جهت اخذ وجوه نقدی از توریست­ها در جهت نیل به اهداف فوق.

توریسم آمیزه­ای از فرصت­ها و تهدیدها برای مناطق حفاظت شده است. در واقع اکوتوریسم موفق در پی افزایش فرصت­ها و کاهش تهدیدهاست. اگر فرصتی شناخته شود، به سود تبدیل می­شود و اگر از تهدیدی اجتناب نشود، به هزینه تبدیل خواهد شد. بهره‌مندی اقتصادی و موفقیت اکوتوریسم، در گرو برنامه­ریزی و کنترل موثر است. شکل­های 1 و 2 فرصت­ها و تهدیدهای ناشی از اکوتوریسم را نشان می­دهند (12).

 

 

 

       
 

شکل 2- تهدید­های اکوتوریسم

 
 		  

شکل 1- فرصت­های اکوتوریسم
 
 

 

 


انواع اکوتوریسم موفق

 

توریسم را می­توان از نظر درجه سختی مورد بررسی قرار داد. لیرمن و دارست، از اولین افرادی بودند که به درجه سختی اکوتوریسم توجه کردند. این دو نفر درجه سهولت یا سختی اکوتوریسم را در نموداری همانند شکل (3) منعکس کردند (13).

 

 

شکل 3- ابعاد سخت و نرم اکوتوریسم

 

 

این دو معتقدند که برخی از اکوتوریست­ها حاضرند سختی و ریاضت بیش‏تری را برای تجربه مستقیم طبیعت تحمل کنند و لذا در قسمت B قرار می­گیرند. برخی نیز تلاش چندانی    در این زمینه انجام نمی­دهند و در قسمتA  قرار می­گیرند. در اکوتوریسم نرم یا آسان تسهیلات بیش‏تری برای استفاده اکوتوریست در نظر گرفته می­شود و در اکوتوریسم سخت یا تخصصی تعامل بیش‏تر و مستقیم­تری بین اکوتوریست و محیط طبیعی برقرار می­شود و حداقل تسهیلات پشتیبانی مورد استفاده قرار می­گیرد. میزان خطرپذیری نیز در نرم یا سخت بودن اکوتوریسم موثر است. توریست­هایی که فعالیت­های نرم و آسان را انتخاب می­کنند ماجراجویی کم‏تری داشته و خطرپذیری پایین­تری دارند. به طور کلی می­توان چنین نتیجه گرفت که اکوتوریسم سخت مورد استقبال اکوتوریست­هایی قرار می­گیرد که در گروه­های کوچک، سفرهای ویژه­ای را با محدوده­ی زمانی طولانی انجام می­دهند و در طول سفرشان معمولاً به حداقل مورد نیاز از خدمات و امکانات اکتفا می­کنند. در طرف دیگر، اکوتوریسم نرم شامل گروه­های وسیع­تری از اکوتوریست­ها می­شود که تعهد کم‏تری نسبت به محیط زیست داشته و بخش اکوتوریسم بخش محدودی از سفر کلی آن­ها را تشکیل می­دهد. اغلب سفرهای اکوتوریستی در فاصله بین این دو طیف قرار دارند (13). در جدول (1) اکوتوریسم نرم و سخت با هم مقایسه شده­اند. طبق این طبقه­بندی به نظر می­رسد هر چه فعالیت اکوتوریسمی طراحی شده سخت­تر باشد فعالیت موفق­تر است.

 

 

 

جدول 1- مقایسه اکوتوریسم نرم و سخت (13)

اکوتوریسم نرم (آسان)

اکوتوریسم سخت (تخصصی)

گروه وسیع

گروه کوچک

تجربه مسافرتی متنوع

سفر مشخص به طبیعت

مواجهه اتفاقی با طبیعت

مواجهه طولانی و عمدی با طبیعت

علاقه و تعهد متوسط به طبیعت

علاقه و تعهد شدید به طبیعت

دیدار از نواحی اصلاح شده و مساعدتر

دیدار از نواحی بکر و دست نخورده

بهره­گیری از خدمات توریستی فراوان

بهره­گیری از خدمات توریستی محدود

 

 


موفقیت در گرو اکوتوریسم مبتنی بر جامعه

 

اکوتوریسم مبتنی بر جامعه یا [6]CBE یک پدیده­ی رو به رشد در کشورهای در حال توسعه است. مفهوم CBE بیان می­کند که جوامع نقش اساسی در مشارکت و کنترل پروژه­های اکوتوریسمی دارند و در آن بخش قابل توجهی از سود   در داخل جامعه باقی می­ماند. سه نوع اصلی از سرمایه­گذاری­ها در اکوتوریسم مبتنی بر جامعه شناسایی شده است (14):

1)    بهترین مدل بیان می­کند که جامعه خودش سرمایه را مدیریت کند. تمام اعضای جوامع با استفاده از یک سیستم چرخشی استخدام شده و سودها به پروژه­های جمعی اختصاص یافته­اند.

2)    بخش دوم، سرمایه­گذاری در اکوتوریسم مبتنی بر جامعه، خانواده یا گروه­های خلاق در جامعه.

3)    بخش سوم، سرمایه­گذاری مشترک بین جامعه یا خانواده با یک شریک خارجی تجاری.

جوامع نقشی حیاتی در توسعه اکوتوریسم مناسب در منطقه دارند و مشارکت و همکاری آن­ها در این فرآیند ضروری است. اثرات سیاسی - اجتماعی و فرهنگی اکوتوریسم، گسترده و شامل اثرات منفی شناخته شده­ای است که در ذیل به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود (15):

1)  از بین رفتن سنت­های بومی

2)  تجاری کردن محصولات فرهنگی بومی

3)  تحلیل و از بین رفتن ارزش ذاتی

4)  تخریب و تحلیل بنیان خانواده

5)  از بین رفتن علاقه به نظارت بر زمین (خصوصاً در بین جوانان)

6)  اختلاف و نزاع بین افرادی که از اکوتوریسم سود اقتصادی می­برند و افرادی که سود نمی‌برند

7)  جرم و جنایت، فحشاء، قمار و مواد مخدر

بسیاری از محققان با این موضوع موافقند که بسیاری از این مشکلات اجتماعی مردم در مناطق اکوتوریستی با دادن اطلاعات اولیه به جوامع، جلب رضایت افراد در رابطه با هریک از پروژه­های اکوتوریسمی موجود در منطقه و مشارکت افراد در توسعه توریسم، قابل پیشگیری و مدیریت هستند. اگر اکوتوریسم بخواهد به عنوان یکی از اشکال قابل دوام توسعه پایدار به حیات خود ادامه دهد، می­بایست بخش خصوصی، دولت­ها و تمام NGOها همگی برای اینکه جوامع محلی در فرآیند توسعه نقش داشته باشند، تلاش کنند.

اکوتوریسم به عنوان ابزاری که جوامع می­توانند در راستای آن استانداردهای زندگی­شان را بدون بهره­برداری از منابع طبیعی یا تخریب فرهنگی ارتقا دهند، یک مفهوم کلیدی است ولی شرایط کنونی جوامع نشان می­دهد که اکوتوریسم در مسیر درست خود در راستای سودمندی برای جوامع بومی حرکت نکرده است. اغلب افراد بومی توسط دولت­های ملی در حاشیه قرار گرفته­اند و حق و حقوقی در ارتباط با زمین­ها ندارند و هم‌چنین در رابطه با توسعه در سرزمین مادری آن­ها نظارت خاصی صورت نگرفته است. علاوه بر این آن­ها ممکن است تحت تاثیر برخی از فشارها، عقاید مذهبی، اجتماعی و فنی خودشان را تغییر دهند تا با بازار اقتصادی هم­خوانی و تطبیق پیدا کنند. تجارت­های توریستی اغلب از منابع محلی با سود اقتصادی کم برای جوامع بومی استفاده کرده­اند و اگر افراد بومی را در صنعت توریسم شرکت دادند، به عنوان کارگری با مزد پایین بوده است. این مشکل امروزه ادامه پیدا کرده و    در اغلب موارد باعث ایجاد بی اعتمادی نسبی افراد بومی نسبت به توریسم شده است و دلایل کمی برای درک قابلیت­های بالقوه توریسم در آن­ها وجود دارد، بنابراین لازم است قبل از این که پروژه­های توریسمی به مرحله اجرا برسد در مورد نقش و مشارکت جوامع بومی و محلی، برنامه­ریزی اصولی صورت بگیرد (15).

موفقیت اکوتوریسم و نقش دولت­های ملی و محلی

دولت­ها نقش مهمی در توسعه اکوتوریسم ایفا می­کنند ولی نقش آن­ها پیچیده است و باید توسط سازمان­های مختلف توضیح داده شود. همان­طور که قبلا اشاره گردید اولین طرح ملی اکوتوریسم در جهان، توسط دولت استرالیا در سال 1994 ارایه شد. دولت برزیل نیز خط مشی­هایی برای سیاست ملی اکوتوریسم منتشرکرده ­است و یک ارزیابی مقایسه­ای درخصوص عملکرد اکوتوریسم در کشور صورت داده است. این برنامه­ها روی توسعه زیرساخت­های توریسم و توانمندی­های توسعه توریسم در مناطق طبیعی با سطح بالایی از مشارکت مردم روستایی تمرکز کرده­اند. کمیته­های تشکیل شده در استرالیا و برزیل به این نتیجه رسیده­اند که موفقیت اقتصاد توریسمی و اکوتوریسمی بستگی به سلامت و پایداری اکوسیستم­های طبیعی دارد.

اکوتوریسم و سازمان­های غیردولتی

 سازمان‌های غیر دولتی (NGO)ها، در توسعه اکوتوریسم از قبیل: حفاظت از تنوع زیستی و محیط زیست و توسعه پایدار برای افراد بومی نقش اساسی دارند. (NGO)‌ها از طریق ایجاد برنامه­های متنوع مانند تحقیق درباره­ی بهترین عملکردها، راهنمایی دادن، برنامه­ریزی منطقه­ای و ملاقات با سهام­داران، توسعه جوامع، مدیریت مناطق تحت حفاظت و حفاظت هدفمند، برای بخش خصوصی شریک ایده‌آلی به حساب می­آیند (9).

راهنمای پیشنهادی برای اجرا و مستندسازی اکوتوریسم موفق

موارد زیر به عنوان راهنمای اجرا و مستندسازی فعالیت‌های مرتبط به اکوتوریسم پیشنهاد می‌شود (16):

1)    کم کردن اثرات منفی اکوتوریسم روی طبیعت و فرهنگ که به نوبه خود می­تواند به اهداف و مقصود نهایی آسیب برساند.

2)    آموزش به مسافران درباره‌ی اهمیت حفاظت از مناطق طبیعی و تحت حفاظت .

3)    بیان اهمیت تجارت مسئولانه به صورت مشارکتی با منابع محلی و مردم، برای دیدن نیازهای محلی و حفظ منافع حفاظتی.

4)    تخصیص بودجه مستقیم برای مدیریت و حفاظت از مناطق طبیعی و تحت حفاظت.

5)    تاکید بر اهمیت نیاز برای پهنه­بندی مناطق گردشگری و ایجاد برنامه­ی مدیریت گردشگران برای مناطق طبیعی.

6)    تاکید بر استفاده از مبنای اجتماعی و مطالعات پایه­ی محیطی در کنار برنامه­های بلند مدت کنترل برای ارزیابی و کاهش اثرات.

7)    تلاش برای حداکثر کردن سود اقتصادی برای کشور میزبان، تجار و جوامع محلی، خصوصاً برای افرادی که در داخل و یا مجاور مناطق تحت حفاظت و طبیعی زندگی می­کنند.

8)    تلاش برای اطمینان بخشیدن به این که توسعه­ی توریسم، منجر به افزایش محدودیت­های اجتماعی و محیطی ساکنان محلی نمی­شود.

9)    اعتماد به زیر ساختار­هایی که با یک نظم مشخص در محیط زیست توسعه یافتند و کاهش استفاده از سوخت­های فسیلی، حفاظت از جوامع گیاهی، حیات وحش بومی و حفاظت و توجه ویژه به ارزش­های بصری طبیعی و ادغام آن­ها با دیگر ارزش­های محیط طبیعی و فرهنگی.

توسعه ظرفیت برای اکوتوریسم موفق

در زیر به نقش برخی از عوامل موثر در توسعه ظرفیت اکوتوریسم موفق اشاره می‌شود:

تحقیق درباره جامعه

تحقیق برای کم کردن اثرات اکوتوریسم روی مناطق طبیعی و ایجاد توانمندی­های فنی برای مدیریت و بهبود کیفیت اکوتوریسم ضروری است.

سازمان­های دولتی

 دانشگاه­ها یک نقش اساسی در توسعه اکوتوریسم از طریق ارایه حمایت­های فنی هم به شکل علمی و هم بر مبنای بهترین مطالعات صورت گرفته، دارند (9).

سازمان­های غیردولتی

سازمان­های غیر دولتی نقش مهمی در توسعه ظرفیت اکوتوریسم در سراسر جهان ایفا می­کنند. برخی از پروژه­های تحت بررسی NGOها شامل موارد زیر می­شوند:

1)    آموزش و ایجاد ابتکار و نوآوری خصوصاً برای جوامع که شامل ارایه خط مشی‌ها و توسعه سرمایه­های کوچک می­شود.

2)    انتشار استانداردها و دستورالعمل‌هایی جهت توسعه استانداردهای تجاری از طریق جلسه با سهام داران و عموم افراد (9).

تعداد گردشگران و تقاضای گردشگری آن‌ها

تاکنون هیچ مطالعه­ی دقیقی برای تخمین این­که چه تعداد گردشگر طبیعت حقیقتاً علاقه­مند به سفر بر مبنای الگو­های گردشگری شده­اند صورت نگرفته است. علاوه بر آن نیاز و تقاضای دسته­های مختلف گردشگران نیاز به پژهش جداگانه­ای دارد. اکوتوریسم در بیش‏تر موارد تحت عنوان توریسم طبیعت مورد بررسی قرار گرفته است که این منجر به فرضیه­های غلطی درباره­ی میزان درآمد حاصل از گردشگری شده‏است.

توان­مندی­های اکوتوریسمی کشور و امکان توسعه آن

تاکنون هیچ مطالعه­ی دقیقی برای شناسایی و معرفی توان­مندی­های موجود اکوتوریسمی کشور صورت نپذیرفته است. تخمین این­که چه تعداد منبع تفرجی و با چه ظرفیتی از جذب اکوتوریست در کشور موجود است، صورت نگرفته است. در همین راستا و به دلیل عدم اطلاعات پایه­ای مورد نیاز، ظرفیت امکان توسعه توان اکوریسمی به درستی قابل پیش­بینی نیست. 

مدیریت برنامه­های اجرایی اکوتوریسم موفق

جهت مدیریت برنامه‌هایی اجرایی در راستای دستیابی به اکوتوریسم موفق 4 راهکار به شرح ذیل ارائه می‌شود:

1)    آموزش کارگشایان جوان در سراسر جهان جهت مشارکت در مدیریت مسئولانه کسب و کارها.

2)    کار کردن با دولت­ها و آژانس­های بین­المللی برای توسعه سیاست­های پایدار اکوتوریسمی.

3)    کارکردن با آژانس­های مناطق تحت حفاظت برای گسترش ظرفیت مدیریت بازدیدکنندگان.

4)    ارایه بیانات جوامع مانند افراد بومی که از کمبود حقوق اجتماعی و سیاسی رنج می­برند، در بحث­های سیاسی (9).

بهبود وضعیت خدمات توریسم

با توجه به نتایج مطالعات مختلف راهکارهای زیر به منظور بهبود وضعیت خدمات توریسم و رشد اقتصادی ارایه می‌شود:

1)    افزایش سرمایه‌گذاری در توسعه صنعت توریسم و توجه بیش‏تر به جاذبه‌های گردشگری جهت افزایش بیش‏تر رشد اقتصادی کشورها.

2)    استفاده از مزایای صنعت توریسم در زمینه فرهنگی و اقتصادی با ایجاد فرصت برای نزدیکی بیش‏تر کشورها به یکدیگر.

3)    سیاست‌گذاری در جهت گسترش تجارت و کاهش قیمت خدمات گردشگری به منظور جذب توریسم.

4)    توجه به زیرساخت‌ها و امکانات لازم برای توسعه‌ی اکوتوریسم.

5)    برگزاری اجلاس منطقه‌ای و بین‌المللی برای توریسم و رفع مشکلات آن (4، 17 و 18) .

بحث و نتیجه­گیری

طی سال­های گذشته، مفهوم اکوتوریسم در جهان به عنوان یک ابزار مهم برای حفاظت ارتقا یافته و در موارد خاص کیفیت زندگی مردم محلی را بهبود بخشیده است. توسعه­ی اکوتوریسم به عنوان ابزاری نه تنها و صرفا برای برای پایداری توریسم و اکوتوریسم بلکه، در جهت توسعه پایدار جهانی یک وظیفه و مسئولیت دشوار است که متاسفانه اغلب به درستی جهت‏دهی نشده و به گونه­ای بیان شده که از استانداردهای بحث شده در این مقاله دور است. اکوتوریسم برای         تبدیل شدن به یک ابزار توسعه پایدار جهانی، نیازمند تحقیقی گسترده در خصوص برنامه­ریزی مقاصد اکوتوریسم، مدیریت طولانی مدت آن­ها و بودجه کافی دولتی است. بودجه اختصاص یافته، باید نقش مهم حفاظت از منطقه را هم از نظر فرهنگی و هم محیط زیستی برای توسعه اکوتوریسم در نظر بگیرد. ورودی و یا مالیات­هایی باید برای حفاظت از منابع و مدیریت بازدیدکنندگان در نظر گرفته شود. لازم به ذکر است که اگر در یک منطقه­ی تحت حفاظت، ازدحام جمعیت، اثرات محیط زیستی، یکپارچگی فرهنگی و زیستی به درستی مدیریت نشود، اکوتوریسم در دراز مدت موفق نخواهد بود. به عبارت دیگر، اکنون زمان آن فرارسیده که سیاست­های بهتری را پایه­گذاری کنیم تا سودهای حاصل از انواع توریسم را جهت برنامه­ریزی و مدیریت بهتر برنامه‌های گردشگری پایدار بکار ببریم. کارگزاران فعالیت­های توریسمی لازم است، جهت برنامه­ریزی اقتصاد ملی با دیگر کارگزاران در ارتباط باشند. سیاست­های توریسم باید به کیفیت تجربه­ی بازدیدکننده و یکپارچگی محل توجه کنند و تنها به بازاریابی و تعداد بالای بازدیدکنندگان توجه نداشته باشند. حفاظت از جوامع گیاهی و حیات وحش بومی و حفاظت و توجه ویژه به ارزش­های بصری طبیعی و ادغام آن­ها با دیگر ارزش­های محیط طبیعی و فرهنگی ضروری است. جهت تعیین این که چه نوع توسعه توریسم از نظر اقتصادی و اجتماعی برای کشور سودمند است شاخص­های اقتصادی جدیدی لازم به تدوین است و سیاست­های محیط زیستی نیز باید در راستای برنامه­ریزی و آمایش کاربری­ها وارد شوند. استفاده از تحقیق و ابزارهای فناوری مانند سیستم اطلاعات جغرافیایی و شبیه­سازی ماهواره­ها، شناسایی، ایجاد، طرح­ریزی، برنامه­ریزی و طراحی زون­های توریستی مناسب را آسان­تر خواهد کرد. این‌ها همان اقداماتی هستند که مدیریت توریسم را در جهت پایداری و موفقیت سوق می­دهند. از طرف دیگر مشارکت جوامع و تخصیص    سود حاصل از اکوتوریسم باید از آغاز در تمامی پروژه­ها الزامی باشد. گرچه دستیابی به اکوتوریسم صحیح ممکن است دشوار باشد اما، ناممکن نیست. مشابه دیگر انواع توسعه، اکوتوریسم موقعیت­هایی را پیشنهاد می­دهد ولی هرگز نمی­تواند یک    راه‏حل کلی ارایه دهد. این راه­حل­ها باید برخاسته از تمامی مشارکت کنندگان باشد تا به نتایج پایدار دست یابد.

با توجه به تحول و گسترش ارتباطات، افزایش درآمد، شکل‌گیری قوانین جدید کار و افزایش اوقات فراغت و افزایش انگیزه‌های سفر، گردشگری در جهان معاصر با رونق شگرف   به یکی از عناصر و حلقه‌های عمده ساختار اقتصاد جهانی تبدیل شده است (19). کشورهای مختلف در عرصه رقابت بین‏المللی و در برنامه‌ریزی ملی و منطقه ای راهبردهایی را برای بهره‌گیری مطلوب از توان‌های بالقوه خود در این زمینه مورد توجه قرار داده‌اند. ایران نیز به دلیل دارا بودن زمینه‌های تاریخی و جغرافیایی مناسب از جمله کشورهایی است که از نظر وجود جاذبه در این زمینه، استعداد بالقوه فراوانی دارد. ‌با توجه به این که صنعت گردشگری پس از صنعت خودرو و نفت، سومین صنعت پردرآمد جهان است و ما در این صنعت به لحاظ پتانسیل، جزء10 کشور اول دنیا هستیم (20)، بنابراین با شناسایی ظرفیت‌های درآمد زایی این صنعت و سرمایه‌گذاری روی زیرساخت‌های گردشگری می‌توان فرصت‌های شغلی گسترده‏تری ایجاد کرده و از نظر اقتصادی نیز درآمد وافری فراهم آورد.

منابع

  1. هوشمند، محمد؛ مصطفوی، سید مهدی؛ احمدی شادمهری؛ محمد طاهر و محقق، اکرم. 1392. بررسی تأثیر گردشگری بر کاهش فقر در کشورهای منتخب در حال توسعه. مجله‌ی برنامه‏ریزی و توسعه گردشگری، دوره 2، شماره 4، ص­ص. 28-11.
  2. رهنمایی، محمد تقی. 1379. طرح جامع گردشگری استان اردبیل. 155 ص.
  3. بدری، علی؛ طیبی، صدر اله. 1391. بررسی عوامل مؤثّر بر هزینه‌های گردشگری مذهبی مطالعه‌ی موردی: شهر مشهد مقدس. مجله‌ی برنامه‏ریزی و توسعه گردشگری. شماره 1، ص­ص: 177-153.
  4. اربابیان، شیرین؛ رأفت، بتول و اشرفیان‌پور، مریم. 1392. بررسی رابطه توریسم بین‌الملل و رشد اقتصادی (مطالعه موردی: کشورهای منتخب عضو سازمان کنفرانس اسلامی). مجله پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، دوره 4، شماره 13، ص­ص: 116-97.
  5. فیض بخش، هوشنگ. 1391. صنعت توریسم در ایران و جهان. انتشارات مدرسه عالی خدمات جهانگردی و اطلاعات. 268 ص.
  6. رضوانی، علی اصغر. 1386. جغرافیا و صنعت توریسم. انتشارات دانشگاه پیام نور. 226 ص.
    1. The International Ecotourism Society, 1993. Ecotourism Guidelines for Nature Tour Operators, the International Ecotourism Society, Burlington, VT, USA.
    2. IUCN.1996. Guidelines for protected area management categories CNPPA with the assistance of WCMC. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK.

9. Wood, M. E. 2002. Ecotourism: Principles, Practices and for Sustainability. Pub: UNEP. 64 pp.

  1. حاجی نژاد، علی و یاری، منیر. 1392. برنامه‌ریزی راهبردی اکوتوریسم با استفاده از مدل ترکیبیSWOT - TOPSIS مورد: پارک جنگلی بلوران کوهدشت. مجله‌ی برنامه ریزی و توسعه گردشگری . دوره 11، شماره 32، ص­ص: 191-177.
    1. Steck, B., Strasdas, W. and Gustedt, E. 1999. Tourism in Technical: A guide to the Conception, Planning and Project Accompanying Measures in Regional Rural Development and Nature Conservation, Deutsche Gesellschaft for Technische Zusammenarbit (GTZ), Eschborn, Germany.
    2.  رنجبر، محسن. 1387. مقدمه‏ای بر برنامه‏ریزی و مدیریت اکوتوریسم. نشر آییژ، 160 ص.
    3. زاهدی، شمس­السادات. 1385. مبانی توریسم و اکوتوریسم پایدار: با تاکید بر محیط‌زیست. انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی. 215 ص.
      1. Wesche, R. and Drumm, A. 1993. Defending the rain forest, Accion Amazonia, Quito, Ecuador.
      2. Nhvenegard, C. 1994. Ecotourism. Journal of Tourism studies, Vol, 15. PP: 32-39.
      3. Grant, J. and Allcock, A. 1998. National planning limitations, objectives and lessons: The development of Australia’s National Ecotourism Strategy. In: lindberg, K. Epler Wood, M and Engeldrum, D. (eds.), Ecotourism: A guide for planners and managers Vol. 2, The International Ecotourism Society, Burlington. VT, USA.
      4. فتاح‌پور، داراب. 1390. تحلیلی بر جایگاه اکوتوریسم در توسعه پویا و پایدار نواحی غربی کشور. فصلنامه سپهر، دوره 22، شماره 85، ص­ص. 51-47.
      5. ملا، لیلا. 1389. اکوتوریسم در ایران، نیازمند    مدیریت صحیح. ماهنامه ایرانا، شماره 30، ص­ص. 17-14.
      6. شادمان فخرآبادی، اعظم؛ شادمان فخرآبادی، روح‌اله. 1392. بررسی رابطه ی صنعت گردشگری (توریسم) و افزایش احساس امنیت (گردشگران) در ایران. فصلنامه انتظام اجتماعی، سال پنجم، شماره 3، ص­ص. 186-171.
      7. محمودی، عبدالصمد. 1392. صنعت توریسم و چهره مدنی فرهنگ. نشریه توریسم، شماره 42، ص. 59.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


1- استادیار گروه محیط ‌زیست، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان *(مسئول مکاتبات).

2- دانش ­آموخته کارشناسی محیط زیست، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان.

[3]- دانشجوی دکتری ارزیابی محیط زیست، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی، گرگان.

1- The International Ecotourism Society

2- The Ecotourism Society

1-    Community Based Ecotourism

مراجع

  1. هوشمند، محمد؛ مصطفوی، سید مهدی؛ احمدی شادمهری؛ محمد طاهر و محقق، اکرم. 1392. بررسی تأثیر گردشگری بر کاهش فقر در کشورهای منتخب در حال توسعه. مجله‌ی برنامه‏ریزی و توسعه گردشگری، دوره 2، شماره 4، ص­ص. 28-11.
  2. رهنمایی، محمد تقی. 1379. طرح جامع گردشگری استان اردبیل. 155 ص.
  3. بدری، علی؛ طیبی، صدر اله. 1391. بررسی عوامل مؤثّر بر هزینه‌های گردشگری مذهبی مطالعه‌ی موردی: شهر مشهد مقدس. مجله‌ی برنامه‏ریزی و توسعه گردشگری. شماره 1، ص­ص: 177-153.
  4. اربابیان، شیرین؛ رأفت، بتول و اشرفیان‌پور، مریم. 1392. بررسی رابطه توریسم بین‌الملل و رشد اقتصادی (مطالعه موردی: کشورهای منتخب عضو سازمان کنفرانس اسلامی). مجله پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، دوره 4، شماره 13، ص­ص: 116-97.
  5. فیض بخش، هوشنگ. 1391. صنعت توریسم در ایران و جهان. انتشارات مدرسه عالی خدمات جهانگردی و اطلاعات. 268 ص.
  6. رضوانی، علی اصغر. 1386. جغرافیا و صنعت توریسم. انتشارات دانشگاه پیام نور. 226 ص.
    1. The International Ecotourism Society, 1993. Ecotourism Guidelines for Nature Tour Operators, the International Ecotourism Society, Burlington, VT, USA.
    2. IUCN.1996. Guidelines for protected area management categories CNPPA with the assistance of WCMC. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK.

9. Wood, M. E. 2002. Ecotourism: Principles, Practices and for Sustainability. Pub: UNEP. 64 pp.

  1. حاجی نژاد، علی و یاری، منیر. 1392. برنامه‌ریزی راهبردی اکوتوریسم با استفاده از مدل ترکیبیSWOT - TOPSIS مورد: پارک جنگلی بلوران کوهدشت. مجله‌ی برنامه ریزی و توسعه گردشگری . دوره 11، شماره 32، ص­ص: 191-177.
    1. Steck, B., Strasdas, W. and Gustedt, E. 1999. Tourism in Technical: A guide to the Conception, Planning and Project Accompanying Measures in Regional Rural Development and Nature Conservation, Deutsche Gesellschaft for Technische Zusammenarbit (GTZ), Eschborn, Germany.
  2.  رنجبر، محسن. 1387. مقدمه‏ای بر برنامه‏ریزی و مدیریت اکوتوریسم. نشر آییژ، 160 ص.
  3. زاهدی، شمس­السادات. 1385. مبانی توریسم و اکوتوریسم پایدار: با تاکید بر محیط‌زیست. انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی. 215 ص.
    1. Wesche, R. and Drumm, A. 1993. Defending the rain forest, Accion Amazonia, Quito, Ecuador.
    2. Nhvenegard, C. 1994. Ecotourism. Journal of Tourism studies, Vol, 15. PP: 32-39.
    3. Grant, J. and Allcock, A. 1998. National planning limitations, objectives and lessons: The development of Australia’s National Ecotourism Strategy. In: lindberg, K. Epler Wood, M and Engeldrum, D. (eds.), Ecotourism: A guide for planners and managers Vol. 2, The International Ecotourism Society, Burlington. VT, USA.
  4. فتاح‌پور، داراب. 1390. تحلیلی بر جایگاه اکوتوریسم در توسعه پویا و پایدار نواحی غربی کشور. فصلنامه سپهر، دوره 22، شماره 85، ص­ص. 51-47.
  5. ملا، لیلا. 1389. اکوتوریسم در ایران، نیازمند    مدیریت صحیح. ماهنامه ایرانا، شماره 30، ص­ص. 17-14.
  6. شادمان فخرآبادی، اعظم؛ شادمان فخرآبادی، روح‌اله. 1392. بررسی رابطه ی صنعت گردشگری (توریسم) و افزایش احساس امنیت (گردشگران) در ایران. فصلنامه انتظام اجتماعی، سال پنجم، شماره 3، ص­ص. 186-171.
  7. محمودی، عبدالصمد. 1392. صنعت توریسم و چهره مدنی فرهنگ. نشریه توریسم، شماره 42، ص. 59.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فایل ها

اشتراک گذاری

ارجاع به این مقاله

آمار