بررسی وضعیت آموزش محیط‌زیست در کشور ایران و مقایسه آن با سایر کشورهای جهان

فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 37، تابستان 95

بررسی وضعیت آموزش محیط‌زیست در کشور ایران و مقایسه آن با سایر کشورهای جهان

زهرا همتی[1]^*

z.hemmati.89@gmail.com

سید محمد شبیری ^[2]

چکیده

در سال‌های اخیر، آموزش محیط‌زیست به یک اولویت در حال رشد در سطح محلی، ملی و بین‌المللی تبدیل شده است. سازمان ملل متحد در دهه آموزش برای توسعه پایدار (سال‌های 2005- 2014 میلادی) از تمامی کشورهای عضو برای تلاش در جهت افزایش تعهداتشان نسبت به آموزش مردم در مورد نیاز به ایجاد آینده‌ای پایدار و خلق شهروندانی توانا برای انجام آن دعوت کرد. لذا، محیط‎زیست نیز به عنوان یکی از مولفه‌های اصلی توسعه پایدار نیازمند آموزش می‌باشد. نشست‌ها و کنفرانس‌های بسیاری در این حوزه از دهه 1970 تاکنون برگزار گردیده که برخی از آن‏ها به دلیل تاثیرگذاری بر تدوین قوانین، طراحی و اجرای برنامه‌های آموزش محیط‌زیست در سرتاسر دنیا از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. بسیاری از کشورها تلاش‌های مناسب و درخوری در این باره انجام داده‌اند، گرچه برخی از این کشورها در مراحل اولیه قرار دارند.

در این پژوهش که مطالعه‌ای اسنادی است این امر در سایر کشورها و همچنین در ایران بررسی شده است. در واقع این پژوهش درصدد بررسی جایگاه آموزش محیط‌زیست در ایران و مقایسه آن با سایر کشورها می‌باشد. در ابتدا، قوانین و برنامه‌های توسعه در ایران به منظور بررسی جایگاه آموزش محیط‌زیست در قوانین کشور مورد توجه قرار گرفته و سپس برنامه‌های و فعالیت‌های مرتبط با آموزش محیط‌زیستی از سوی سازمان‌ها و نهادهای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. در این پژوهش این‏گونه نتیجه‌گیری می‌شود که ایران در ابتدای مسیر آموزش محیط‌زیستی قرار دارد، گرچه اقدامات محدود ولی مؤثر در این حوزه صورت گرفته است.

کلمات کلیدی: آموزش محیط‌زیست، برنامه درسی، قوانین محیط‌زیستی، توسعه پایدار، مدارس سبز.

مقدمه

 در سال‌های اخیر، آموزش محیط‌زیست  به یک اولویت در‏حال رشد در سطح محلی، ملی و بین‌المللی تبدیل شده‏است. زیرا که اعتقاد بر این است که مشکلات محیط‌زیستی نمی‌توانند حل شوند، مگر اینکه آموزش‌های محیط‌زیستی با موفقیت انجام شود. نقش اصلی آموزش محیط‌زیست در پرورش ارزش‌ها و همین‌طور مهارت‌های لازم برای تحقق اهداف گسترده‌تر توسعه پایدار می‌باشد که با اقدام اخیر سازمان ملل ‏متحد در نامگذاری دهه آموزش برای توسعه پایدار (سال‌های 2005- 2014 میلادی) این موضوع اهمیت بیش‏تری پیدا کرده است. در واقع، سازمان ملل متحد از تمامی کشورهای عضو دعوت کرده که در دهه توسعه پایدار برای افزایش تعهداتشان نسبت به آموزش مردم در مورد نیاز به ایجاد آینده‌ای پایدار و خلق شهروندانی توانا برای انجام آن تلاش کنند (1). علاوه بر این، ارزیابی‌ها و مطالعات اخیر در مورد اقدامات عاجل در تحقق اهداف توسعه پایدار، به آموزش به عنوان اولویت شماره یک تاکید دارند (2). محیط‎زیست نیز به عنوان یکی از مولفه‌های اصلی توسعه پایدار از این قاعده مستثنا نیست و استفاده از سازوکارهای آموزشی در حفاظت از آن سهم بسیار مهمی خواهد داشت.

البته این تکاپوی بین‌المللی در راستای افزایش تعداد سیاست‏گذاری‌ها و طرح‌های آموزش محیط‌زیست و همچنین آموزش برای توسعه پایدار تا حدودی به کنفرانس نشست زمین در ریودژانیرو برزیل برمی‌گردد که در سال 1992 برگزار گردید. در این کنفرانس بیانیه‌ای منتشر گردید به نام دستورکار 21  که در فصل 36 آن کشورهای عضو را به اجرای برنامه‌های آموزش برای توسعه پایدار و افزیش آگاهی‌های محیط‌زیستی فراخوانده است.

"دستیابی به آگاهی محیط‌زیستی و توسعه در تمام بخش‌های جامعه در سطح وسیع جهانی، تلاش برای دسترسی به آموزش محیط‌زیست و توسعه همانند آموزش عمومی، به تمامی مردم از سن دبستان تا بزرگسالی و برای ترویج یکپارچگی مفاهیم محیط‌زیست و توسعه از جمله جمعیت‌شناسی، در همه برنامه‌های آموزشی، به ویژه تجزیه و تحلیل علل مسایل عمده محیط‌زیست و توسعه در یک بستر محلی، ترسیم بهترین شواهد علمی موجود و منابع مناسب کسب دانش" (3).

همچنین، اهداف آموزش محیط‌زیست و آموزش برای توسعه پایدار در نشست ژوهانسبورگ افریقای جنوبی در سال 2002 نیز مورد تاکید قرار گرفت. از نظر نشست ژوهانسبورگ معضلاتی چون تخریب محیط‌زیست منوط به وجود پیش‏زمینه‌هایی همچون ایجاد حکومت‌داری مطلوب و آموزش است (4). در پی رویداد‌های مذکور و بسیاری دیگر، ضرورت یک نهضت آموزشی با انگیزه تغییر در نگرش و رفتار نسبت به محیط‌زیست تقویت گردید. لذا، بسیاری از کشورها اقدام به تصویب قوانین و همچنین توسعه سیاست‌ها و برنامه‌های اجرایی و چارچوب‌های قابل توجهی نمودند. به عنوان مثال، استرالیا، امریکا، سوئد، افریقای جنوبی و غیره از پیشگامان این عرصه می‌باشند.

تاکنون تعاریف بسیاری از آموزش محیط‌زیست ارایه شده است که اغلب دارای نکات مشابه می‌باشند. اولین تعریف از آموزش محیط‌زیست که در کنفرانس اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت  در نوادای امریکا عبارت است از: فرایند شناسایی ارزش‌ها و توضیح مفاهیم با هدف ایجاد مهارت‌ها و نگرش‌های ضروری برای درک و احترام به روابط متقابل میان انسان، فرهنگ او، و محیط‌زیست پیرامون اوست. آموزش محیط‌زیست همچنین فعالیت‌هایی اعم از تصمیم‌گیری و خود‌القایی قوانین رفتاری مرتبط با کیفیت محیط‌زیست را د‌ر بر می‌گیرد (5). فلسفه آموزش محیط‌زیست، افزایش میزان آگاهی درباره بقای نوع بشر و ارتقای کیفیت زندگی انسان و ارتباط او با محیط‌زیست است تا بتواند مسایل مختلف محیط‌زیستی را درک کند و ارزش‌ها و نگرش‌های مثبتی را برای حفاظت از محیط‌زیست کسب نماید؛ به طوری که هر فرد به تنهایی یا به طور گروهی بتواند در حل مشکلات محیط‌زیستی اقدام یا از بروز آن‏ها جلوگیری کند (6).

در بیانیه تفلیس که در سال 1977 برگزار گردید، اهداف آموزش محیط‌زیست به شرح ذیل آمده است:

•  ترویج آگاهی‌ واضح و نگرانی درباره وابستگی‌های متقابل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و محیط‌زیستی در مناطق شهری و روستایی؛

•  فراهم کردن فرصت‌هایی برای کسب دانش، ارزش‌ها، نگرش، تعهد و مهرات لازم برای حفاظت و بهبود محیط‌زیست؛

•  ایجاد الگوهای جدید رفتاری نسبت به محیط‌زیست در افراد، گروه‌ها، و جامعه به عنوان کل (7).

با توجه به اهمیت آموزش محیط‌زیست در سطح بین‌المللی و تأکید بسیار بر آن، سئوال این است که آموزش محیط‌زیست در کشورهای جهان و از سویی ایران در چه وضعیتی قرار دارد؟ چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌روی کشور در تحقق اهداف محیط‌زیست چه هستند؟ از حیث ضرورت و اهمیت این پژوهش می‌توان به این نکته اشاره نمود که پیش از هرگونه حرکت و اقدامی، لازم است که در گام نخست برداشتی دقیق از وضعیت موجود آموزش محیط‌زیست در کشور و جهان داشت و سپس بر مبنای شناخت وضعیت موجود، به ارایه راه‌حل و برنامه‌ریزی در راستای آن پرداخت. بنابراین، هدف از این پژوهش، بررسی اجمالی برخی از کشورهای پیش‌رو در حوزه آموزش محیط‌زیست و مقایسه آن با وضعیت موجود ایران می‌باشد. اینکه کشور ایران در زمینه آموزش‌های محیط‌زیستی چه به لحاظ قانونی و چه به لحاظ برنامه‌های اجرایی در چه سطحی قرار دارد؟ و در نهایت، راهکارهایی برای بهبود نظام آموزش محیط‌زیست در کشور ایران ارایه گردد.

روش شناسی تحقیق

بر اساس ماهیت پژوهش حاضر، روش مورد استفاده در گردآوری داده‌ها به صورت کتابخانه‌ای یا به عبارتی اسنادی است. برای دستیابی به مطالب مورد نظر، قانون اساسی و برنامه‌های پنج‌گانه توسعه کشور، قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست، اسناد، مقالات فارسی و انگلیسی، و همچنین سایت‌های رسمی برخی ارگان‌ها و سازمان‌های داخلی و خارجی از قبیل سایت یونسکو، شهرداری تهران، وزارت آموزش و پرورش ایران و سایر کشورها، سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران و برخی از کشورها، همچنین، برخی سازمان‌های غیردولتی فعال در زمینه محیط‌زیست و ... مورد بررسی قرار گرفت. نکات مهم و مرتبط با پژوهش از طریق نت‌برداری گردآوری و در نهایت ارزیابی گردید.

جایگاه آموزش محیط‌زیست در جهان

فعالیت‌های بسیاری در زمینه آموزش محیط‌زیست توسط کشورهای مختلف صورت گرفته است؛ با این حال، در پژوهش حاضر به دلیل محدودیت تنها برخی از کشورها بررسی‏شده‏است. در این پژوهش سعی شده است که از 5 قاره جهان کشورهایی مورد مطالعه و ارزیابی قرار گیرد. همان‏طورکه در جداول ذیل مشاهده می‌گردد، کشورهای امریکا، استرالیا، ایرلند، یونان و ترکیه (سه کشور از اروپا)، چین، ژاپن، کره جنوبی، مالزی، هنگ‌کنگ (از آسیای شرقی)، گامبیا، تانزانیا (از افریقا)، پاکستان و عربستان سعودی (از آسیای غربی) مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

جدول شماره 1: آموزش محیط‌زیست در کشورهای امریکا و استرالیا

جدول شماره 2: آموزش محیط‌زیست در کشورهای اروپایی

جدول شماره 3: آموزش محیط‌زیست در کشورهای آسیای شرقی

جدول شماره 4: آموزش محیط‌زیست در کشورهای افریقایی

جدول شماره 5: آموزش محیط‌زیست در کشورهای آسیای غربی

سیاست‌های محیط‌زیستی در ایران

در کشور ما نیز از سالیان پیش بحران‌های محیط‌زیستی جز دغدغه‌ها و نگرانی‌های مسئولان و علاقه‌مندان مسایل محیط‌زیستی شده است. از همین رو در بخشی از برنامه‌های توسعه کشور نیز به مسأله محیط‌زیست توجه شده است (خطیبی و فاخران، 1391).

به عنوان مثال، بعد از انقلاب اسلامی برای اولین بار در سال 1358 در قانون اساسی ایران یک اصل به محیط‌زیست تعلق گرفت. در اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آمده است: «حفاظت محیط‌زیست که نسل امروز و نسل‌های بعد در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند را وظیفه عمومی تلقی می‌کند و فعالیت‌های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط‌زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن ملازمه پیدا کند را ممنوع کرده است». همانطور که ملاحضه می‌شود، این اصل علاوه بر طرح موضوع توسعه پایدار و حفاظت از محیط‌زیست و همچنین ارجحیت آن بر توسعه اقتصادی، بر همگانی بودن آن (وظیفه عمومی) تأکید کرده است. بدین ترتیب، نقش برنامه‌های آموزشی همگانی برای جلب مشارکت مردم در حفاظت از محیط‌زیست اهمیت پیدا می‌کند.

متاسفانه در برنامه اول و دوم توسعه، محیط‌زیست به جایگاه و اهمیتی که بایستی در برنامه‌های توسعه برخوردار باشد، دست نیافت، اما ﻓﺼﻞ ﺩﻭﺍﺯﺩﻫﻢ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺳﻮﻡ ﺗﻮﺳﻌﻪ تحت ﻋﻨﻮﺍﻥ «ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎﯼ ﻣﺤﯿط‌زﯾﺴتی» در قالب ﺩﻭ ﻣﺎﺩﻩ 104 و 105 به ﺣﻮﺯﻩ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‌ﻫﺎﯼ ﻓﺮﺍﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ ﻣﺴاله ﻣﺤﯿﻂ‌ﺯﯾﺴﺖ ﻣﯽ‌ﭘﺮﺩﺍﺯﻧﺪ. موضوعات حفاظت از منابع طبیعی، پیشگیری از آلودگی‌های به ویژه در کلان‌شهرها، وارد کردن ملاحظات محیط‌زیستی در تصمیم‌گیری‌های کشور، مشارکت‌های مردمی در حفظ‏محیط‌زیست و توانمندسازی سازمان حفاظت‏محیط‌زیست و ارزیابی محیط‌زیستی پروژه‌های بزرگ را شامل می‌شود. از نکات مهم ﻗﺎﻧﻮﻥ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺳﻮﻡ ﺗﻮﺳﻌﻪ، ﺑﻨﺪ ﺏ ﻣﺎﺩﻩ ۱۰۴ می‌باشد که ﺑﺎ ﻫﺪﻑ ﮔﺴﺘﺮﺵ ﻣﺸﺎﺭﻛﺖ‌ﻫﺎﯼ ﻣﺮﺩﻣﯽ ﻭ ﺍﻋﻄﺎﯼ ﺍﻣﻮﺭ ﺑﻪ ﻣﺮﺩﻡ در قالب «سازمان‌های غیردولتی حامی محیط‌زیست و منابع طبیعی» ﭘﯿﺶ‌ﺑﯿﻨﯽ ﺷﺪه است.

برنامه چهارم توسعه کشور حاوی 161 ماده و 34 تبصره و 9 ضمیمه است. به طور کلی دارای 6 بخش عمده و 15 فصل می‌باشد. تخصیص یک بخش از شش بخش (بخش دوم) تحت‏عنوان «حفظ محیط‌زیست، آمایش سرزمین و توازن منطقه‌ای» و فصل پنجم همین بخش به حفظ محیط‌زیست، نشانگر اهمیت این موضوع در برنامه چهارم کشور است. ماده‌های 56، 59، 60، 61، 62، 63، 64، 65، 66، 67 و 68 به طور مستقیم با محیط‌زیست ارتباط دارند، اما در ماده 60 این برنامه آمده است:

 «دولت موظف است، به منظور تقویت و توانمندسازى ساختارهاى مرتبط با محیط‌زیست و منابع طبیعى، سازوکارهاى لازم را جهت گسترش آموزش‌هاى عمومى و تخصصى محیط‌زیست، در کلیه واحدهاى آموزشى و مراکز آموزش عالى، حمایت از سرمایه‌گذارى در بخش محیط‌زیست و منابع طبیعى، ایجاد تقویت ساختارهاى مناسب براى فعالیت‌هاى محیط‌زیستی، دردستگاه‌هاى اثرگذار بر محیط‌زیست، تنظیم و برقرار نماید».

در ماده 64 برنامه چهارم توسعه نیز نشان داده شده:

«سازمان حفاظت محیط زیست، مکلف است:

الف: در راستاى ارتقاى آگاهى‌هاى عمومى و دستیابى به توسعه پایدار به منظور حفظ محیط‌زیست و با تأکید بر گروه‌هاى اثرگذار و اولویت‌دار از ابتداى برنامه چهارم توسعه اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى جمهورى اسلامى ایران، آیین‌نامه اجرایى مربوط را با پیشنهاد شوراى عالى حفاظت محیط‌زیست به تصویب هیئت وزیران برساند. کلیه دستگاه‌هاى ذى‌ربط، رسانه‌هاى دولتى و صدا و سیماى جمهورى اسلامى ایران ملزم به اجراى برنامه‌هاى آموزشى بدون دریافت وجه موضوع این ماده قانونى مى‌باشند.

ب:  نظام اطلاعات محیط‌زیستی کشور را در سطوح منطقه‌اى، ملّى و استانى تا پایان سال اول برنامه چهارم ایجاد نماید تا زمینه پایش، اطلاع‌رسانى و ارزیابى محیط‌زیستی فراهم گردد. دستگاه‌هاى ذیربط مکلف‌اند، در تدوین و اجرایى نمودن این نظام همکارى نمایند» (23).

می‌توان گفت محیط‌زیست در برنامه توسعه چهارم توسعه تا حدی جایگاه واقعی خود را در برنامه یافته و از حاشیه به متن آمده است. زیرا که به لحاظ کمی و همچنین کیفی نسبت به برنامه سوم توسعه ارتقا یافته است. به لحاظ کمی، یک بخش از شش بخش برنامه چهارم به «حفظ محیط‌زیست آمایش سرزمین و توازن منطقه‌ای» پرداخته است. علاوه بر این به مبحث آموزش محیط‌زیست و ارتقای آگاهی‌های عمومی در این برنامه توجه ویژه‌ای مبذول شده است که اقدام امیدوارکننده‌ای به شمار می‌آید.

برنامه پنجم توسعه کشور نیز حاوی سه بخش و جمعاً 13 فصل می‌باشد. فصل توسعه منطقه‌ای در قالب سه موضوع آورده شده است که 7 ماده آن درباره محیط‌زیست است. ماده‌های 184، 185، 187، 188، 189، 190، 191، 192، 193 به محیط‌زیست مرتبط می‌باشند، اما در ماده 189 این برنامه آمده است:

«سازمان حفاظت محیط‌زیست مکلف است:

       الف ـ در راستای ارتقای آگاهی‌های عمومی و دستیابی به توسعه پایدار به‌منظور حفظ محیط‌‌زیست و با تأکید بر گروه‌های اثرگذار و اولویت‌دار از ابتدای برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، آئین‌نامه اجرایی مربوط را با پیشنهاد شورای عالی حفاظت محیط‌زیست به تصویب هیأت وزیران برساند. کلیه دستگاه‌های ذیربط، رسانه‌های دولتی و صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران ملزم به اجرای برنامه‌های آموزشی بدون دریافت وجه موضوع این ماده قانونی می‌باشند.

       ب ـ نظام اطلاعات محیط‌زیستی کشور را در سطوح منطقه‌ای، ملی و استانی تا پایان سال اول برنامه پنجم ایجاد نماید تا زمینه پایش، اطلاع‌رسانی و ارزیابی محیط‌زیستی فراهم گردد. دستگاه‌های ذیربط مکلفند در تدوین و اجرایی‌نمودن این نظام همکاری نمایند» (24).

 همان‌طور که ملاحظه می‌گردد، ماده 189 برنامه توسعه پنجم تکرار ماده 64 برنامه توسعه چهارم می‌باشد. ضمن اینکه ماده جدیدی در رابطه با آموزش محیط‌زیست در برنامه جدید لحاظ نشده است.

با مرور قانون اساسی و برنامه‌های پنج‌گانه توسعه کشور که تاکنون تدوین شده‏است، سیر تکاملی قوانین برنامه‌ای را می‌توان به وضوح مشاهده کرد، اما آنچه که جای بحث دارد این است که به چه میزان این قوانین عملاً اجرا می‌شود و مدیریت کشور ما بر محیط‌زیست و منابع طبیعی چگونه است؟ اما این‏گونه به نظر می‌رسد که علی‏رغم وجود چنین قوانینی، در چند دهه اخیر محیط‌زیست آن‏چنان که شایسته است مورد توجه قرار نگرفته است. در واقع، عدم توجه کافی و عدم اتخاذ تدابیر موثر در حوزه محیط‌زیست، فجایع و بحران‌های محیط‌زیستی بسیاری را در مناطق مختلف کشور در پی داشته است. لذا، وضعیت نامناسب محیط‌زیست ایران قبل از هر چیز متوجه دولت است. یکی از ابزارهای پیش‌روی دولت در زمینه حفاظت از محیط‌زیست آموزش اقشار مختلف است، چرا که به زعم رمضانی قوام‌آبادی جهان فردا را آموزش امروز می‌سازد (25).

علاوه بر قانون اساسی و برنامه‌های توسعه، قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست موضوع اجرای برنامه‌های آموزشی به منظور ارتقای فرهنگ عمومی حفظ و بهسازی محیط‌زیست را پیش‌بینی کرده است. فصل پنجم آیین‌نامه اجرایی قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست مصوب 1354 در قالب 5 ماده به آموزش محیط‌زیست پرداخته که عبارتند از:

ماده 22: «سازمان به منظور تنویر و هدایت افکار عمومی در زمینه حفظ و بهسازی محیط‌زیست برنامه‌های آموزشی خاصی را تنظیم و به مرحله اجرا خواهد گذاشت.»

ماده 23: «سازمان ترتیبی اتخاذ خواهد نمود که با همکاری مراجع ذیربط در برنامه‌های درسی دوره‌های ابتدایی- راهنمایی- متوسطه و عالی مسایل مربوط به لزوم و نحوه حفظ و بهسازی محیط‌زیست گنجانده شود.»

ماده 24: «سازمان می‌تواند با تصویب شورایعالی و کسب اجازه از مراجع قانونی مربوط جهت آموزش موسسات و آموزشگاه‌های خاصی در زمینه حفاظت و بهسازی محیط‌زیست دایر نماید.»

ماده 25: «سازمان می‌تواند در صورت درخواست سازمان‌ها و موسسات کشور اعم از دولتی و خصوصی در زمینه آموزش کارکنان آنها نسبت به تهیه و تنظیم و اجرای برنامه‌های آموزشی مربوط به مسایل حفاظت و بهسازی محیط‌زیست اقدام نماید.»

ماده 26: «به منظور جلب نیروی انسانی متخصص سازمان می‌تواند به دانشجویان برجسته ایرانی که در دانشگاه‌ها و موسسات عالی آموزشی داخل و خارج از کشور در رشته‌های مورد نیاز سازمان به تحصیل اشتغال دارند، با توجه به قانون تأمین وسایل و امکانات تحصیل اطفال و جوانان ایرانی مصوب مرداد ماه 1353و آیین‌نامه اجرایی آن سالانه تعدادی بورس تحصیلی اختصاص دهد» (26).

با تصویب این قانون تمام مسئولیت آموزش‌های محیط‌زیست بر دوش سازمان حفاظت محیط‌زیست بود و این سازمان بود که آحاد و طبقه‌های مختلف اجتماعی را آموزش می‌داد (25). اما بند 8 شورایعالی حفاظت محیط‌زیست، سازمان‌های مسئول آموزش محیط‌زیست را طی مصوبه‌ای در سال 1374 گسترش داد؛ در بند 8 این مصوبه آمده است:

«1-8- شورای فرهنگ عمومی، برنامه آموزش محیط‌زیستی عموم مردم را از طریق رسانه‌های گروهی، صدا و سیما، مطبوعات و مجلات تهیه کند.

2-8- شورایعالی آموزش و پرورش برنامه‌های آموزش محیط‌زیستی را در مقاطع تحصیلی ابتدایی و متوسطه و همچنین مراکز تربیت معلم تهیه کند.

3-8- شورایعالی برنامه‌ریزی دروس دانشگاهی برنامه‌های آموزش محیط‌زیست را در سطوح زیر تدوین کند: الف) برنامه آموزشی در سطح لیسانس محیط‌زیست. ب) دروس محیط‌زیستی برای رشته‌های مرتبط با محیط‌زیست نظیر پزشکی و رشته‌های مهندسی عمران، شیمی، گروه‌های مهندسی، شهرسازی و معماری و غیره. ج) برنامه‌های آموزشی در سطح کارشناسی ارشد و دکترای محیط‌زیست.

4-8- سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور برنامه آموزش محیط‌زیستی برای تصمیم‌گیران و برنامه‌ریزان را تهیه کند.»

در عین حال، طبق برنامه چهارم و پنجم توسعه کشور، درکلیه دستگاه‌های ذیربط، رسانه‌های دولتی و صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران ملزم به اجرای برنامه‌های آموزشی بدون دریافت وجه موضوع این ماده قانونی می‌باشند». لذا این برنامه‌ها بر توزیع مسئولیت آموزش محیط‌زیست بین سازمان‌های مختلف تاکید می‌کند و از این منظر نوعی تعامل بین بخشی را صورت‌بندی می‌کند. در راستای تحقق این امر در سال 1388، هیات وزیران کارگروهی با مسئولیت سازمان حفاظت محیط‌زیست با عضویت نمایندگان تام‌الختیار وازرتخانه‌های علوم و تحقیقات و فناوری، آموزش و پرورش، جهاد کشاورزی، صنایع و معادن، نفت، نیرو، فرهنگ و ارشاد اسلامی، کشور، بهداشت و درمان و آموزش پزشکی، مسکن و شهرسازی، ارتباطات و فناوری اطلاعات، سازمان‌های صدا و سیما و معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رییس‌جمهوری تشکیل داده تا با همکاری و تعامل با یکدیگر به تدوین برنامه عمل ارتقای آگاهی‌های محیط‌زیستی در میان گروه‌های مخاطب بپردازد. ماحصل این کارگروه «برنامه جامع آموزش همگانی محیط‌زیست» می‌باشد که بر این نکته تاکید دارد «همه ارگان‌ها و نهادهای مسئول آموزش در کشور در حوزه و حدود خود با استناد به دستور کار 21، اهداف آموزش برای همه، سند اجلاس جهانی ژوهانسبورگ، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و مصوبه 1374 شورایعالی حفاظت‏محیط‌زیست در قبال آموزش محیط‌زیست مسئول هستند». علاوه بر این، در این کارگروه ضمن تشریح تنوع آموزش‌دهندگان، مخاطبان (رسمی و غیررسمی) و شیوه‌های (دیداری، شنیداری، نوشتاری) آموزش محیط‌زیست و ذکر اقدامات لازم و یا اجرا شده و همچنین چالش‌های موجود در برابر هریک از آن‏ها، بر ضرورت تلفیق برنامه‌های آموزشی و ایجاد انسجام و هماهنگی در برنامه‌های بخشی و ملی تاکید شده است.

جایگاه آموزش محیط‌زیست در ایران

دانشگاه پیام نور از سال 1387 در مقطع کارشناسی ارشد در دو واحد دانشگاهی تهران جنوب و شهرری و از سال 1391 در مقطع دکتری در واحد تهران جنوب در رشته آموزش محیط‌زیست، دانشجو می‏پذیرد. البته این رشته در مقطع کارشناسی دانشجو نمی‌پذیرد. به طور کلی، تعداد دانشجویان رشته آموزش محیط‌زیست نسبت به رشته‌های دیگر، بسیار اندک می‌باشد. از سویی در برنامه درسی سایر رشته‌ها، آموزش‌های محیط‌زیستی از جایگاهی برخوردار نیست. با وجود اینکه یکی از راهکارهای آموزش محیط‌زیستی، وارد کردن دروس عمومی یا اختیاری به برنامه‌های درسی دانشگاهی می‌باشد. با این اوصاف می‌توان گفت که اقدامات وزارت علوم و تحقیقات در زمینه آموزش‌های محیط‌زیستی تاکنون چندان مطلوب نبوده، هرچند با گسترش این رشته در سایر واحدهای دانشگاهی- ارایه رشته آموزش محیط‌زیست در واحد پیام نور شیراز در ترم بهمن سال 1392-  می‌توان به نقش وزارت علوم و تحقیقات به ویژه دانشگاه پیام‌نور در ارتقای جایگاه آموزش محیط‌زیستی به عنوان پرورش‌دهنده محققان و مربیان در این حوزه امیدوار بود. از سویی، منابع بسیار اندک در زمینه آموزش محیط‌زیست یکی از دغدغه‌های دانشجویان و کارشناسان علاقه‌مند می‌باشد. با مروری بر منابع کتابخانه‌ای می‌توان به خوبی به این امر اشراف یافت. کتاب‌های فارسی انتشار یافته با موضوع آموزش محیط‌زیست شاید به تعداد انگشتان هم دست نرسد (27). انتشار مجله‌ای تحت عنوان «آموزش محیط‌زیست و توسعه پایدار» از جمله اقدامات مثبت دانشگاه پیام نور می‌باشد، گرچه انتشار تنها یک مجله علمی در حوزه این رشته نقطه ضعف به شمار می‌آید. 

آموزش و پرورش به عنوان اصلی‌ترین متولی در حوزه آموزش همگانی نیز باید اقداماتی را در زمینه حفظ محیط‌زیست داشته باشد. یکی از شیوه‌هایی که آموزش و پرورش می‌تواند در امر حفاظت از محیط‌زیست ایفای نقش کند، گنجاندن مفاهیم محیط‌زیستی در مواد درسی مقاطع مختلف تحصیلی است. در واقع، دانش‌آموزان به عنوان شهروندان آینده حفاظت از محیط‌زیست را از همان آغاز فراگرفته و آن را نهادینه خواهند کرد. گرچه تلاش‌هایی برای گنجاندن مباحث محیط‌زیستی در برخی از متون درسی رسمی به عنوان مثال، دروس علوم تجربی، جغرافیا، شیمی و زیست‌شناسی صورت‏گرفته است، با این حال، نمی‌توان این تلاش‌های اندک را مؤثر و کارآمد دانست. تحقیق یعقوبی که در سال 1383 انجام شده است، نشان می‌دهد که در مقطع ابتدایی تعداد صفحات اختصاص یافته به محیط‌زیست در مقایسه با کل حجم کتاب‌های درسی این مقطع حدود 5/1 درصد و در مقطع راهنمایی 31 صفحه می‌باشد. در مقطع دبیرستان، تنها در کتاب‌های زیست‌شناسی، زمین‌شناسی و جغرافیا درباره محیط‌زیست مطالبی وجود دارد. همچنین، نادری در سال 1389 با تحلیل محتوای کتب فارسی و علوم دوره ابتدایی دریافت که تنها 48/1 درصد از کل کتاب‌ها در ارتباط با محیط‌زیست است. از 15 جلد کتاب مورد بررسی فقط 252 مفهوم مرتبط با محیط‌زیست وجود داشته که 51 درصد آن در بعد متن، 25 درصد در بعد پرسش و 24 درصد در بعد تصویر ارایه شده است (28). در حالی که، از نظر بسیاری از صاحب‏نظران، دوره دبستان و پیش‌دبستانی بهترین سن برای آموزش‌های محیط‌زیستی است، زیرا که کودک در این سن به دلیل کنجکاوی از آمادگی ذهنی بیش‏تری برای یادگیری برخوردار است (29). از طرفی می‌توان از ظرفیت مدارس برای آموزش حجم زیادی از افراد-  چندین میلیون دانش‌آموز- بهره‏گرفت.‏ بنابراین، مدرسه بهترین مکان برای آموزش محیط‌زیست و ترویج فرهنگ محیط‌زیستی است.

سازمان حفاظت از محیط‌زیست به‏عنوان یک نهاد مهم در زمینه گسترش حفاظت محیط‌زیست نیز شناخته می‌شود، هر چند که تاکنون بیش‏ترین مسئولیت بر عهده این سازمان بوده است. زیرا که ماده 64 برنامه چهارم توسعه بر این موضوع تاکید کرده است. بیش از ده سال است که طرح          «مدرسه سبز» در ایران مطرح شده است اما در یک سال گذشته گام‌های مؤثری از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست در جهت تحقق آن برداشته شده است. به زعم هادی بهرامی نماینده بنیاد بین‌المللی آموزش‌های محیط‌زیستی در ایران، سهم ایران از 40 هزار مدرسه سبز در سراسر دنیا تا بهمن 1392، به 27 مدرسه رسیده است (30). استان‌های تهران، خوزستان، قزوین، کرمان، قم از پیشگامان این اجرای این طرح می‌باشند. دفتر آموزش و مشارکت مردمی سازمان حفاظت محیط‌زیست، علاوه بر انعقاد قرارداد همکاری با وزارت آموزش و پرورش در خصوص اشاعه فرهنگ و اخلاق محیط‌زیستی در جامعه دانش‌آموزی، در سال 1392 کارگروهی برای ارتقاء آگاهی‌های محیط‌زیستی در نظام رسمی کشور تشکیل داده است. شایان ذکر است، این کارگروه با هدف همکاری و هم‌اندیشی بیش‏تر با دفتر برنامه‌ریزی و تالیف کتب درسی وزارت آموزش و پرورش شکل گرفته است. ضمن اینکه، دفتر مذکور در زمینه برگزاری نشست‌های هم‌اندیشی برای مخاطبان اثرگذار اجتماعی از جمله معلمان، دانش‌آموزان، دانشجویان، هنرمندان و.... اقداماتی را انجام داده است. در چند سال اخیر، نیز در تولید محتوای رسانه‌های دیداری و شنیداری در قالب مستند و پویانمایی برای پخش از رسانه ملی نیز فعالیت‌هایی صورت گرفته است (32).

همان‏گونه که ملاحظه گردید، نهادها و سازمان‌های مختلفی بایستی درگیر آموزش‌های محیط‌زیستی باشند و هر یک سهم خود را در این امر ایفا نمایند. با این حال، به نظر می‌رسد که سازمان‌های انگشت‌شماری در این حیطه فعالیت داشته‌اند. به عنوان مثال، شهرداری تهران در این امر پیشگام بوده است. برخی از فعالیت‌های آموزشی ستاد محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران بر اساس گزارش ارایه شده توسط کمیته محیط‌زیست شورای شهر تهران در سال 1391 (31) در ذیل اشاره شده است:

سال 1385: آغاز طرح همیاران محیط‌زیست شهری (ویژه کودکان و نوجوانان)، شامل تشکیل 4 کارگروه دانش‌آموزی: همیار بازیافت، همیار انرژی، همیار ترافیک و هوای پاک و همیار فضای سبز.

سال 1386: افتتاح تالار گفتگوی محیط‌زیست شهری (پاتوق سبز)؛ که هدف آن ایجاد فضای گفتگو بین افراد مختلف با دیدگاه‌ها و تخصص‌های گوناگون و فرصت بررسی ابعاد مختلف مشکلات محیط‌زیستی و ارائه راهکارهای موثر می‌باشد و مخاطبین آن مدیران، شهرداران مناطق، روسای سازمان‌های مرتبط، متخصصین، اساتید دانشگاه، دانشجویان، نمایندگان NGO ها، خبرنگاران و علاقه‌مندان است.

طرح آموزش محیط‌زیست در مدارس (مدرسه سبز) نیز در همین سال توسط شهرداری در شهر تهران اجرا گردید که اسامی این مدارس در جدول زیر نشان داده شده است.

جدول شماره 6: مدارس سبز در تهران

مأخذ: کمیته محیط‌زیست شورای شهر تهران، 1391 (31)

سال 1387: افتتاح طرح آموزشی هم‌اندیشی ائمه مساجد در حوزه محیط‌زیست، برگزاری همایش مبحث 19 و صرفه‌جویی مصرف انرژی. اجرای طرح معلم سبز.

سال 1388: پذیرش شهرداری تهران به عنوان نماینده ایران در نهاد بین‏المللی آموزش محیط‌زیست (FEE) و همچنین، اجرای طرح توانمندسازی و تقویت بنیادی ائمه جماعات مساجد و شورا یاری‌های شهر تهران در زمینه محیط‌زیست. 

سال 1389: تدوین و انتشار کتاب مجموعه قوانین محیط‌زیست شهری، دریافت نشان طلای برنامه بین‌المللی آموزشی Environment Online (ENO)

سال 1390: برگزاری 8 دوره آموزشی محیط‌زیستی با مجموع 1574 نفر ساعت آموزشی ویژه پرسنل ستاد محیط‌زیست و توسعه پایدار، برگزاری 3 دوره تالار گفتگوی محیط‌زیست شهری با حضور مدیران، ‌کارشناسان، ‌اساتید و دانشجویان و سازمان‌های مردم نهاد‌ و علاقه‌مندان در محل تالار گفتگوی محیط‌زیست شهری. همچنین، اجرای طرح بین‌المللی آموزش جنگل‌ها.

سال 1391: تشکیل خانه محیط‌زیست در 5 پهنه شهر تهران، برگزاری جشنواره طبیعت شهر با همکاری و مشارکت منطقه 6 (در بوستان لاله)، تشکیل دبیرخانه دایمی طرح توانمندسازی و تقویت بنیادی ائمه جماعات مساجد شهر تهران در زمینه محیط‌زیست (فاز سوم) که دارای یک شورای سیاست‏گذاری و کارگروه‌های مختلف جهت تحقیق و پژوهش درباره مفاهیم، تعالیم و راهکارهای کاملی که در دین ‌مبین ‌اسلام‌ در‌خصوص چگونگی مواجهه و هماهنگی با پدیده‌های محیط‌زیستی می‌باشد.

تشکیل کارگروه محیط‌زیست محلات شهر تهران در زمینه محیط‌زیست که دارای 3 مرحله می باشد:

مرحله 1: مرحله اطلاع‌رسانی و گزینش افراد و تشکیل کارگروه

مرحله 2: مرحله آموزش و توانمندسازی

مرحله 3 :

• انجام طرح‌های عملی و نظارتی با مشارکت و همکاری کارگروه محیط‌زیست محلات
• برنامه‌ریزی جهت اجرای طرح در منطقه 6 در حال انجام می‌باشد. سپس در مناطق 2، 4، 19 به صورت پایلوت برگزار و در ادامه در 22 منطقه برگزار می‌گردد.
• اجرای طرح روز بدون نایلکس با همکاری سازمان میادین میوه و تره‌بار، شرکت کالای خدماتی شهروند، اداره کل آموزش شهروندی، اداره کل سلامت، اداره کل روابط عمومی و امور بین‌الملل، مؤسسه طرح سرزمین، 5 میدان میوه و تره بار و 7 شعبه فروشگاه شهروند.
• تدوین طرح جامع آموزش شهروندی ویژه مناطق 22گانه.
• تدوین شیوه‏نامه آموزش شهروندی کلانشهرها.
• آموزش پرسنلی.

در کنار برنامه‌های مذکور، ستاد محیط‌زیست و توسعه پایدار از سال 1385 تاکنون اقدام به برگزاری 40 کارگاه آموزشی نموده‏است. علاوه بر این، برگزاری و مشارکت در اجرای ده‌ها همایش‌ها و سمینار تخصصی محیط‌زیست از جمله دستاوردهای این سازمان می‌باشد. چاپ بنر، ساخت تیزر و مستند آموزشی در حوزه محیط‌زیست نیز از دیگر فعالیت‌ها بوده است.

 فرصت‌های پیش روی آموزش محیط‌زیست در ایران

اخیراً در سازمان حفاظت محیط‌زیست و آموزش و پرورش اقدام به برگزاری نشست‌هایی کرده و تفاهم‌نامه‌هایی را امضا کرده‌اند. هدف از تنظیم تفاهم‌نامه مزبور تدوین و اجرای متون محیط‌زیستی در مقاطع مختلف تحصیلی است. در واقع، این دو سازمان درصدد تلاش برای پر کردن خلاء‌های موجود در زمینه آموزش‌های محیط‌زیستی در مدارس کشور برآمده‌اند. این دو سازمان، با هدف آشنا کردن دانش‌آموزان با فرهنگ اخلاق محیط‌زیستی زمینه را برای تدوین دروس و کتا‌ب‌هایی در راستای حفاظت از محیط‎زیست و شیوه‌های اصلاح الگوی مصرف در حوزه محیط‌زیست فراهم کرده‌اند (25).

جایگاه ویژه دین و مذهب در بین اقشار مختلف در کشور، فرصتی است که از آن می‌توان برای ترویج و احیای آموزش محیط‌زیستی بهره‏گرفت. به زعم محرم‌نژاد و حیدری این امر نه تنها به ارتباطات بین انسان و طبیعت معنا می‌بخشد، بلکه باعث می‌شود این ارتباطات، آرمان‏ساز، شورانگیز و تعهدآور گردد (33).

چالش‌های پیش روی آموزش محیط‌زیست در ایران

توجه به توسعه اقتصادی یکی از عوامل تعیین‌کننده در اتخاذ تصمیمات دولت‌هاست، لذا تقدم حفظ محیط‌زیست در عمل با مشکل مواجه می‌گردد. در نتیجه توسعه پایدار به نظر دست‌نیافتنی‌تر جلوه می‌کند. همچنین، عدم آگاهی یا باور محیط‌زیستی تصمیم‌سازان موجب بی‌تفاوتی آن‏ها در مورد اهمیت حفاظت از محیط‌زیست می‌گردد. به عبارتی، این امر  نه تنها منجر به تصمیم‌گیری‌های ضعیف و مضر برای محیط‌زیست می‌گردد، بلکه آموزش‌های محیط‌زیستی در حوزه مدیریتی آن‏ها امری همچنان مغفول باقی می‌ماند.

موضوع محیط‌زیست و آموزش محیط‌زیستی در اسناد برنامه‌ریزی و استراتژی‌های آموزشی کشور موضوعی مغفول به نظر می‌رسد. تدوین سند تحول بنیادین آموزش و پرورش در آذرماه 1390 (34) و اعلام این وزارتخانه مبنی بر ایجاد تغییرات در نظام آموزشی در ابتدا این نوید را می‌داد که مسئولان شاید این بار محیط‌زیست و آموزش محیط‌زیست را در سیاست‌های آموزشی خود گنجانده باشند. با این حال، صرفاً یک‌بار در راهکار 8-8 این سند به حفظ و پاکیزگی محیط‌زیست پرداخته است، اما این توجه کافی و درخور نیست. زیرا که آموزش محیط‌زیست و اهمیت آن توجهات بسیار بیش‏تری را می‌طلبد.

بی‏اطلاعی و عدم‏مسئولیت محیط‌زیستی در معلمان و یاددهندگان خود از چالش‌هایی است که کشور با آن روبروست. شبیری و دیگران (35) این موضوع را در پژوهش خود مطالعه نموده‌اند. در واقع، حتی با فراهم بودن امکانات لازم و همچنین عزم برنامه‌ریزان و مسئولان در ارتقای آگاهی‌های محیط‌زیستی، چنانچه معلمان از سطح سواد و اگاهی محیط‌زیستی پایینی برخوردار باشند، امید چندانی نمی‌توان به پیشبرد اهداف محیط‌زیستی داشت. زیرا که لازمه آموزش مناسب، اشراف طرف آموزش‌دهنده بر موضوع می‌باشد. این امر تاحدودی طبیعی به نظر می‌رسد، چرا که اقدام موثری جهت آموزش این قشر در نظر گرفته نشده است.

سازمان‌های غیردولتی محیط‌زیستی دارای ظرفیت‌های مناسبی برای آموزش محیط‌زیست هستند. کمک به اطلاع‌رسانی و اشاعه فرهنگ محیط‌زیستی، تقویت مشارکت‌های عمومی در زمینه محیط‌زیست، نظارت بر پروژه‌ها و فعالیت‌های توسعه‌ای و ... بخش کوچکی از فعالیت‌های سازمان‌های غیردولتی در سایر جوامع است. شایان ذکر است که در دستور کار 21 در فصل 36 نیز بر اهمیت این سازمان‌ها در زمینه آموزش محیط‌زیست تأکید شده است. متأسفانه سازمان‌های غیردولتی در ایران به خصوص در زمینه محیط‌زیست چندان فعال نبوده‌اند. گرچه برخی از انجمن‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد در این حوزه فعال هستند، ولی در مقایسه با سایر کشورها چندان مطلوب به نظر نمی‌رسد.

نبود فرصت‌های شغلی برای فارغ‌التحصیلان این رشته از دیگر چالش‌هایی است که آموزش محیط‌زیست در ایران با آن روبروست. به عبارتی، در دستگاه‌ها و سازمان‌های مختلف به خصوص سازمان‌های مرتبط با مسایل محیط‌زیستی، تعریف یا اعلام نیازی مبنی بر به کارگیری نیروهای متخصص آموزش محیط‌زیست وجود ندارد، در صورت وجود نیز بسیار انگشت‌شمار می‌باشد.

کمبود منابع فارسی با محوریت آموزش محیط‌زیست از جمله چالش‌هایی به شمار می‌آید که علاقه‌مندان به این حوزه را  با مشکلات بسیاری مواجه کرده است. کتاب‌های انگشت‌شمار و البته با کیفیت نه چندان مطلوب، مقالات منتشر شده محدود، عدم انتشار مجلات علمی با محوریت آموزش محیط‌زیست (به جز یک مورد توسط دانشگاه پیام نور)، در دسترس نبودن مقالات و کتاب‌های لاتین برای استفاده‌کنندگان در این رشته می‌تواند در انگیزه‌های علاقه‌مندان خلل ایجاد کند. در واقع، می‌توان ادعا نمود که کتابخانه‌های کشور توانایی ارایه خدمات لازم در زمینه آموزش محیط‌زیست به محققین و فعالان را ندارد.

بحث و نتیجه‌گیری

گزارش‌ها و آمارهای تکان‌دهنده از وضعیت محیط‌زیست در ایران در طی سال‏های اخیر، همگی توجه و عنایات بیش‏تری را از سوی دولت می‌‌طلبد. گرچه دولت به تنهایی در بروز این وقایع و همچنین پیشگیری و اتخاذ راه‌حل‌های لازم دخیل نیست و سازمان‌ها و گروه‌های مردم نهاد و همچنین تک تک افراد در این باره مسئول می‌باشند. با این حال، دولت در امر سیاست‌گذاری‌، برنامه‌ریزی و اجرای بسیاری از طرح‌های پیشگیرانه و ترمیمی نقش بسیار مهمی را به عهده دارد. براساس دستور کار 21، برنامه توسعه پایدار جزء مسئولیت‌های دولت است. یکی از این شیوه‌هایی که دولت در حوزه محیط‌زیست می‌تواند ورود کند، سیاست‌گذاری در مورد آموزش حفاظت از محیط‌زیست و حمایت از برنامه‌های اجرایی است. 

کنفرانس آموزش محیط‌زیست سال 1977 تفلیس پس از بحث‌های مفصل و متعدد خود اعلام داشت که در برخورد  با مسایل محیط‌زیست، آموزش نقش اصلی را بر عهده دارد. این آموزش باید بخشی از نظام مدرسه، آموزش‌های غیررسمی و برنامه‌های رسانه‌های جمعی را تشکیل دهد. هدف اصلی از آموزش محیط‌زیست آن است که مردم خود مسایل محیط‌زیست را درک نموده و رفتارها و فعالیت‌های خود را در جهت حفظ و احیای آن انطباق و توسعه دهند. البته باید توجه داشت که برنامه آموزش محیط‌زیست در هر کشور بر اثر امکانات ویژه آن می‌تواند مسایل متفاوتی را در برگیرد (36). در آموزش رسمی، تلاش‌ها در جهت گنجاندن موضوعات محیط‌زیستی در مقاطع مختلف تحصیلی در مدارس و دانشگاه و تربیت معلمان با هدف انتقال دانش محیط‌زیستی می‌باشد. در اغلب کشورها، در تمامی مراحل تحصیل، موضوعات مرتبط با محیط‌زیست در برنامه درسی مطرح شده است، اگرچه به‏عنوان یک موضوع جداگانه (به صورت اجباری)، گنجانده شده در دروس دیگر و یا به عنوان یک موضوع بین‌رشته‌ای. با این حال، در برنامه درسی تمام کشورها، مسایل محیط‌زیست در درس جغرافیا و موضوعات علمی به ویژه زیست‌شناسی آورده شده است. هرچند مواردی در دروس علوم اجتماعی، آموزش شهروندی و مدنی نیز وجود دارد.

در برخی از کشورها، آموزش محیط‌زیستی از طریق دروس جداگانه تخصصی ارایه می‌شود، مانند: مطالعات محیط‌زیستی، اصول علوم محیط‌زیست، مدیریت منابع محیط‌زیست، و غیره. همان‏طور که یونیپ اعلام داشته: آموزش محیط‌زیست تنها وقتی می‌تواند به معنای واقعی موثر واقع شود که نه به‌عنوان یک مبحث لازم و مفید، بلکه جزئی از نظام درسی تلقی شود و این امر هنگامی تحقق می‌یابد که مطالب مربوط به محیط‌زیست جزئی از آموزش‌های کودکان و نوجوانان شده و در درون نظام مدرسه پذیرفته و اعمال شود. در همین راستا، دستور‌کار 21 در حوزه آموزش رسمی بر تدوین راهبردهایی با هدف تلفیق مسایل محیط‌زیستی و توسعه در نظام آموزشی در سطوح مختلف، بازنگری کامل در برنامه‌های درسی جهت توجه به مسایل محیط‌زیستی و توسعه‌ای، ایجاد نهادهای ‌ملی برای هماهنگی و مشاوره در زمینه آموزش‌های محیط‌زیستی، اجرای برنامه‌های آموزشی ضمن خدمت یا پیش از‌ خدمت برای همه آموزگاران، مربیان و برنامه‌ریزان‌ آموزشی، ایجاد مراکز آموزش و پژوهش بین‌رشته‌ای در زمینه علوم محیط‌زیستی و تدوین واحدهای درسی بین‌رشته‌ای در دانشگاه‌ها و سایر مراکز آموزش عالی در زمینه آموزش مسایل محیط‌زیست و توسعه تأکید می‌کند (3).

همان‎طور که قبلا اشاره گردید، آموزش‌های غیررسمی نیز از اهمیت بسیار زیادی در آموزش محیط‌زیستی برخوردار است. این آموزش‌ها از طرق مختلف می‌تواند انجام شود، ضمن اینکه محدود به برهه خاصی از زندگی افراد مانند دوران مدرسه یا دانشگاه نمی‌شود، بلکه سرتاسر عمر افراد را شامل می‌گردد. آموزش به افراد خاص، سن خاص، مکان خاص، موضوع خاص محدود نمی‌شود، بلکه بر همه افراد با گروه‌های سنی متفاوت، در موضوعات متفاوت و در تمام زمان و مکان‌ها تأثیرگذار است. اصل همگانی بودن حفاظت از محیط‌زیست نیز اهمیت همگانی آموزش محیط‌زیست را بیش از پیش پررنگ می‌کند.

با این حال، اینکه سازمان حفاظت از محیط‌زیست به تنهایی مسئولیت آموزش و افزایش آگاهی‌های عمومی در زمینه محیط‌زیست را به عهده داشته باشد، انتظار نا به جایی است. بلکه نهادها و سازمان‌های مختلف که مسئولیت آموزش را برعهده دارند، بایستی در راستای آموزش محیط‌زیستی تلاش نمایند. شهرداری تهران از جمله سازمان‌هایی است که در این حیطه وارد شده است. اخیرا، تفاهم‌نامه‌ای مابین وزارت آموزش و پرورش و سازمان حفاظت محیط‌زیست منعقد شده است که یکی از نتایج آن، طرح ایجاد مدارس جامع محیط‌زیست در کشور است. به گفته مدیرکل آموزش و مشارکت سازمان حفاظت محیط‌زیست، در راستای اجرای این طرح 56 هزار معلم آموزش و پرورش در قالب دوره‌های فشرده به عنوان تسهیل‌گران آموزش محیط‌زیست، آموزش داده خواهند شد؛ این معلمان آموزش‌های فراگرفته را در سال تحصیلی 93-94 وارد مقاطع ابتدایی و متوسطه خواهند کرد (37). ضمن اینکه تاکنون تعداد محدودی از مدارس در سرتاسر ایران به عنوان مدارس سبز معرفی شده‌اند. این اخبار نوید تلاش‌ها و اقدامات مناسبی را دارند که در آینده بایستی در سطح وسیع‌تر و با برنامه‌ریزی مناسب‌تر تداوم یابد.

با وجود اقداماتی که تاکنون صورت گرفته، با توجه به بی‌تفاوتی‌ها، تخریب‌ها و سوء استفاده‌های بی‌شمار از محیط‌زیست کشور، آموزش محیط‌زیست در ایران در مراحل اولیه قرار دارد، و از سویی فاصله بسیار زیادی با اکثر کشورهای جهان دارد. لذا، تحول سیاست‌ها و برنامه‌های نهادهای مرتبط با امر آموزش برای پشتیبانی از آموزش‌های محیط‌زیستی بیش از پیش ضروری به نظر می‌رسد.

پیشنهادات

بر اساس مطالبی که در این پژوهش بررسی گردید، پیشنهادهایی برای نیل به اهداف آموزش محیط‌زیست ارایه می‌گردد که در ذیل به آن اشاره شده است:

• لحاظ کردن محیط‌زیست و حفاظت از آن دربرنامه‌های توسعه‌ای و سایر قوانین و مقررات کشور.
• مسئولیت‌پذیری دولت در ارتقای برنامه درسی با اهداف و محتوای روشن.
• گنجاندن مباحث محیط‌زیستی در تمام دروس در مقاطع مختلف تحصیلی.
• فراهم نمودن امکانات و سرمایه لازم در جهت آموزش‌های تجربی و در محیط طبیعی برای مقاطع تحصیلی مختلف.
• ارایه واحدهای عمومی و اجباری در مورد محیط‌زیست در دانشگاه‌ها برای تمامی رشته‌ها.
• تجهیز کتابخانه‌ها به منابع فارسی و لاتین در زمینه آموزش محیط‌زیست.
• بهره‌گیری از پتانسیل وسایل ارتباط‌جمعی به ویژه صدا و سیما برای ترویج فرهنگ حفاظت از محیط‌زیست.
• سرمایه‌گذاری در تربیت نیروهای با انگیزه در حوزه آموزش محیط‌زیست.
• مشارکت دادن نهادهای غیردولتی و مردم‌نهاد در آموزش و ترویج فرهنگ محیط‌زیستی.
• مشارکت هرچه بیش‏تر شهرداری‌ها در آموزش محیط‌زیستی و ترویج فرهنگ محیط‌زیستی، و همچنین   در فراهم نمودن امکانات لازم برای رفتارهای حامی محیط‌زیست شهروندان.
• وارد کردن آموزش‌های محیط‌زیستی در آموزش‌های ضمن خدمت کارکنان سازمان‌ها و نهادهای مختلف.

منابع

1. UNESCO, 2005. UN Decade for Sustainable Development.  Retrieved from: <http://portal.unesco.org/education/en/ev.phpURL_ID=23292&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html
2. Binstock, Matt, 2006. A Survey of National Environmental Education and Education for Sustainable Development Laws and Policies: Lessons for Canada. Canadian Institute for Environmental Law and Policy.
3. Agenda 21, United Nations Conference on Environment and Development, 3 to 14 June 1992 Rio de Janerio, Brazil.
4. محمودی، حسین و ویسی، هادی، «ترویج و آموزش محیط‌زیست، رهیافتی در حفاظت از محیط‌زیست»،علوم محیطی، تابستان 1384، شماره 8، صص 57-64
   1. Chander, Rumesh, 2012. Issue and Concern in School Science Curriculum.  In: Contemporary Trends in Education: A Handbook for Educators. Edited by Vandana Saxena, Dorling Kindersley (India) Pvt. Ltd
   2. بادکوبی، احمد؛ هادی پور، مهرداد و پورابراهیم، شراره، «وضعیت آموزگاران مقطع دبستان شاغل در مناطق آموزش و پرورش تهران در زمینه موضوعات زیست‌محیطی و روش‌های ارتقای آگاهی»، فصلنامه محیط‌زیست، 1379، شماره 27.
      1. UNESCO, 1977. Final report: TbilisiInter-governmental Conference on Environmental Education Paris: UNESCO.
      2. US Environmental Protection Agancy (EPA), 2013. Environmental Education Grants.  Retrieved from: http://www.epa.gov/region4/oeapages/education.html
      3. US Environmental Protection Agancy (EPA), 2014. Environmental Education (EE). Retrieved from:  http://www2.epa.gov/education
      4. Green-Schools in Ireland, 2014. Retrieved from: http://www.greenschoolsireland.org/about-us/green-schools-in-ireland.106.html
      5. Nevin, Elaine and Ginnetty, Derek, 2007. Education for Sustainable Development in Ireland. Research Project Compiled by ECO-UNESCO.
      6. بهره‌بر، احمد؛ بهروزی‌راد، بهروز؛ بهره‌بر، مصطفی و امینی نسب، سیدمهدی، «بررسی جایگاه آگاهی محیط‌زیستی در نظام آموزشی مدارس شهرستان کهگیلویه». محیط‌‌زیست و توسعه، بهرا و تابستان 1392، سال 4، صص 65-72.
         1. Yildiz, Nese, 2006. Environmental Education in School in Turkey. Aalborg University, MSc in Environmental Management, Department of Development and Planning
         2. Bhandari, Bishnu B., and Abe, Osamu, 2000. Environmental Education in the Asia-Pacific Region: Some Problems and Prospects. International Review for Environmental Strategies, Vol.1, No.1, pp. 57 – 77.
         3. McBeath, Jerry and McBeath, Jenifer, 2009. Environmental Education in China: A Preliminary Comparative Assessment. 51st Annual Conference American Association for Chinese Studies, Rollins College, Winter Park, Florida.
         4. Salih, M.  & Yahya, N.A, 2009. Environmental education in Malaysia; In: Taylor, N., Littledyke, M., Eames, C. & Coll, R.K. (Eds.), Environmental education in context, an international perspective on the development of environmental education. Netherlands: Sense Publishers, 215–229.
         5. Cheng, M.M.H. 2009. Environmental education in context: a Hong Kong scenario. in: Taylor, N., Littledyke, M., Eames, C. & Coll, R.K. (Eds.), Environmental education in context, an international perspective on the development of environmental education, Netherlands: Sense Publishers, 229–242.
         6. Govender, Kanniammah, 2011. Inclusion of Environmental Education in South Korean Schools. Master degree of Education, University of South Africa.
         7. Kimaryo, Lydia A. 2011. Integrating Environmental Education in Primary School Education in Tanzania: Teachers’ Perceptions and Teaching Practices. Åbo Akademi University Press.
         8. Blanchard, Tristan, Formal Environmental Education in the Gambia, pp. 47- 54.
         9. Arab News, 2013. Environmental program in schools mooted. Retrieved from: http://www.arabnews.com/news/466657
         10. خطیبی، عطیه و فاخران، سیما، «مقایسه رویکرد زیست‌محیطی برنامه سوم تا پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران»، دومین کنفرانس برنامه‌ریزی و مدیریت محیط‌زیست، 26 و 27 اردیبهشت 1391، تهران.
         11. مجموعه برنامه پنج ساله چهارم توسعه جمهوری اسلامی ایران، معاونت برنامه‌ریزی
         12. طیبی، بتول، شبیری، سیدمحمد، رضایی، محمدهاشم، «بررسی وضعیت برنامه درسی کشورهای پیشرفته از منظر توجه به منابع انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر به منظور ارائه راهکارهای پیشنهادی در نظام آموزش و پرورش ایران»، نشریه انرژی ایران، تابستان 1392، دوره 16، شماره 2، صص 77- 96.
         13. صنایع گلدوز، ساناز، «ضرورت آموزش و ارائه راهکارهای آموزشی در جهت بهینه‌سازی و ارتقای فرهنگ محیط‌زیستی جامعه»، فصلنامه محیط‌زیست، بهار 1383، شماره 41، صص 70-79.
         14. پایگاه خبری تحیلی صراط، (1392، 21 بهمن)، «سهم ایران از 40 هزار مدرسه سبز دنیا»، کد خبر: 163240، بازیابی در 7 اسفند 1392، قابل دسترسی در:
             1. http://www.seratnews.ir/fa/news/163240/%D8%B3%D9%87%D9%85-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B2-40-%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D9%85%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D9%87-%D8%B3%D8%A8%D8%B2-%D8%AF%D9%86%DB%8C%D8%A7
             2. کمیته محیط‌زیست شورای شهر تهران، «گزارش پیشرفت اجرای برنامه‌های آموزشی - ستاد محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران»، مردادماه 1391، قابل دسترسی در: http://shora.tehran.ir/default.aspx?tabid=241&ArticleId=944
             3. گزارش عملکرد سال 1392 دفتر آموزش و مشارکت مردمی، قابل دسترسی در: http://www.doe.ir/Portal/home/?127129/%D8%B9%D9%85%D9%84%DA%A9%D8%B1%D8%AF
             4. محرم‌نژاد، ناصر و حیدری، عمران، «تدوین الگوی مدیریتی توسعه پایدار آموزش محیط‌زیست برای نسل جوان کشور»، علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، بهار 1385، شماره 28، صص 68-77.
             5. سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، (آذر 1390)، قابل دسترسی در: http://www.medu.ir/Portal/File/ShowFile.aspx?ID=da462e1d-b982-46b6-adfd-51ec1295fb5c
             6. شبیری، سیدمحمد؛ سرمدی، محمدرضا و شریفیان، شیوا «نیازسنجی و تعیین اولویت‌های آموزشی دانش‌آموزان و دبیران مقطع راهنمایی در زمینه محیط‌زیست»، علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، زمستان 1389، دوره دوازدهم، شماره چهار، صص 143- 150.
             7. فقیهی قزوینی، فاطمه، «آموزش محیط‌زیست در مدارس»، فصلنامه تعلیم و تربیت، پاییز و زمستان 1365، شماره 7 و 8، صص 163- 137.
             8. باشگاه خبرنگاران جوان، (1392, 3 اسفند)، «مدارس جامع زیست‌محیطی راه‌اندازی می‌شود»، کد خبر: ۴۷۵۴۰۲۳، بازیابی در 7 اسفند 1392، قابل دسترسی در:
                1. http://www.yjc.ir/fa/news/4754023/%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%B3-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%B2%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D9%85%D8%AD%DB%8C%D8%B7%DB%8C-%D8%B1%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%85%DB%8C-%D8%B4%D9%88%D8%AF